posiadamy największą bazę linków rehabilitacyjnych w polsce. czy
dodałeś już swoją stronę. w naszym serwisie każdy po zarejestrowaniu
może opublikować swój własny artykuł. darmowa prenumerata naszej
"gazety rehabilitacyjnej" - prosimy zostawić swój adres email. pozycja
bóle i zawroty głowy, bezsenność, wysokie ciśnienie. w pozycji
siedzącej na podłodze siad skulny obejmij kolana tak ściśle, jak tylko
to możliwe przyciskając je do klatki piersiowej. chwyć ręce pod
kolanami. wdech. z wydechem skłoń głowę tak, by podbródek włożyć
między kolana. utrzymaj tę pozycję przez 25 sekund. oddychaj w tym
czasie głęboko w sposób zrelaksowany. podnieś głowę i wyprostuj nogi
koniec pozycji. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do głowy,
owłosionej skóry głowy, twarzy, mózgu, ucha wewnętrznego, ucha
środkowego, gruczołu przysadkowego i sympatycznego układu nerwowego.
przez to ćwiczenie mogą być łagodzone bóle głowy, nerwowość,
bezsenność, zaziębienia głowy, wysokie ciśnienie, zawroty głowy,
chroniczne zmęczenie. pozycja 2 bóle ucha, kłopoty z zatokami i
wzrokiem. stań w wykroku z lewą nogą z przodu obie nogi wyprostowane.
trzymaj tułów wyprostowany plecy proste. ciężar ciała spoczywa w
większości na prawej nodze. spleć dłonie z tyłu za plecami i przesuń
wyprostowane ramiona jak najdalej w tył. wdech. z wydechem wolno
skłoń głowę podbródek przyciśnij do mostka. utrzymaj pozycję głęboko
oddychając 25 sekund. koniec pozycji. powtórz ją z nogami w
odwrotnej pozycji. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do nerwu
wzrokowego i słuchowego, oczu, zatok, języka, czoła i wyrostków
sutkowych. przez to ćwiczenie mogą być łagodzone bóle ucha, problemy
z oczami, słaba wymowa, alergie, kłopoty z zatokami. pozycja 3
trądzik, egzema, nerwobóle. stań w wykroku, z lewą nogą z przodu.
ugnij przednią nogę w kolanie i przenieś na nią ciężar ciała. trzymaj
tułów wyprostowany plecy proste. oba ramiona ugięte w łokciach, lewe
przedramię spoczywa z przodu na brzuchu, prawe w tyle na plecach w
odcinku lędźwiowym. wdech. z wydechem obróć głowę w prawo patrząc na
prawe ramię wygodnie. utrzymuj pozycję 25 sekund. koniec pozycji
powrót do pozycji wyjściowej. powtórz zmieniając ustawienie nóg i
ramion. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do nerwu trójdzielnego,
zębów, kości twarzy, ucha zewnętrznego, policzków. Ćwiczenie to może
być pomocne przy trądziku, egzemie, zapaleniu nerwu, nerwobólach.
pozycja 4 osłabienie słuchu, katar, migdałki. stań w rozkroku ze
stopami rozstawionymi na szerokość barków. unieś prawe ramię w górę,
ugnij je w łokciu i załóż za plecy dłoń między łopatkami. drugie
ramię swobodnie zwisa wzdłuż tułowia. wdech. z wydechem wykonaj
skłon w lewo, przesuwając lewą rękę aż do kolana. patrz w prawo na
ugięte i uniesione ramię bez skrętu głowy. utrzymuj tę pozycję
oddychając głęboko w zrelaksowany sposób przez 25 sekund. koniec
pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz w przeciwnym kierunku
zmieniając układ ramion. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do ust,
warg, nosa, trąbki eustachiusza. Ćwiczenie to może być pomocne przy
problemach z trzecim migdałkiem, nieznacznej utracie słuchu, katarze,
katarze siennym, podniesionej temperaturze. pozycja 5 bóle i
zapalenie gardła, chrypka. stań w wykroku, z lewą nogą z przodu.
ugnij przednią nogę w kolanie i przenieś na nią ciężar ciała. trzymaj
tułów wyprostowany plecy proste. spleć dłonie za plecami utrzymując
ramiona wyprostowane i odsuń je od tułowia w tył. wydech. oddychaj
głęboko w zrelaksowany sposób utrzymując tę pozycję przez 25 sekund.
koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz zmieniając układ
nóg. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do gardła, gruczołów
szyjnych, wiązadeł głosowych. Ćwiczenie to może być pomocne przy
bólach gardła, chrypie, zapaleniu gardła. pozycja 6 kaszel, zapalenie
migdałków, ból ramion i karku. stań w rozkroku z nogami
wyprostowanymi w kolanach, ze stopami rozsuniętymi na szerokość
barków. połóż, dłonie na biodrach. wdech. z wydechem skręć górną
część ciała ale nie biodra w lewo. patrz na ugięty lewy
łokieć. oddychaj głęboko w sposób zrelaksowany. utrzymuj pozycję
przez 25 sekund. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
powtórz to skręcając ciało w prawo. nerwy z tego rejonu dostarczają
krew do migdałków, mięśni szyjnych. Ćwiczenie to może być pomocne
przy kokluszu, zapaleniu migdałków, kaszlu ochrypłym, zesztywnieniu
karku, bólach górnych części ramion. pozycja 7 tarczyca,
przeziębienia, bóle barków. stań w wykroku, z lewą nogą z przodu,
obie nogi wyprostowane. chwyć ręce z tyłu zbliżając ramiona do
siebie. wdech. z wydechem skręć górną część ciała ale nie biodra w
lewo, patrząc w dół na prawą piętę. oddychaj głęboko w sposób
zrelaksowany. utrzymaj tę pozycję przez 25 sekund. koniec pozycji
powrót do pozycji wyjściowej. powtórz zmieniając układ nóg i kierunek
skrętu. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do łokci, gruczołów
tarczycy, dołków barkowych. Ćwiczenie to może być pomocne dla
lepszego funkcjonowania tarczycy, w niektórych przeziębieniach, w
stanie zapalnym barków. pozycja 8 astma, zadyszka, kaszel, bóle
przedramion. stań w rozkroku z wyprostowanymi nogami, stopy w
odległości ok. 60 cm. wykonując skłon tułowia w przód połóż dłonie
na kolanach, zginając je równocześnie w łokciach. wdech. z wydechem
zwróć twarz w górę, tak by móc spojrzeć na sufit. oddychaj głęboko w
sposób zrelaksowany. utrzymaj tę pozycję przez 25 sekund. koniec
pozycji powrót do pozycji wyjściowej. nerwy z tego rejonu dostarczają
krew do ramion od łokci w dół, dłoni, nadgarstków, palców rąk,
przełyku, tchawicy. Ćwiczenie to może być pomocne przy zapaleniach
dolnych części ramion przedramion, zadyszkach, trudnościach w
oddychaniu, kaszlu, astmie. pozycja 9 funkcjonowanie serca, bóle w
klatce piersiowej. pozycja wyjściowa. połóż ręce na biodrach.
wdech. z wydechem wykonaj opad tułowia w przód, utrzymując plecy
proste nie tak głęboko jak w ćwiczeniu. zwróć twarz tak, by móc
spojrzeć w górę. oddychaj głęboko w sposób zrelaksowany. utrzymuj tę
pozycję przez 25 sekund. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
nerwy z tego rejonu dostarczają krew do serca, zastawek sercowych,
arterii wieńcowych. Ćwiczenie to może być pomocne przy niektórych
zapaleniach klatki piersiowej, funkcjonowaniu serca. pozycja
zapalenie płuc i opłucnej, grypa. połóż dłonie na plecach w odcinku
lędźwiowym. wydech. z wdechem odchyl głowę i górną część tułowia w
tył skłon w tył tak mocno, jak to możliwe, bez niewygody to wygięcie
nie powinno być odczuwalne w niskich partiach pleców. utrzymuj tę
pozycję przez 25 sekund oddychając głęboko w sposób zrelaksowany.
koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. nerwy z tego rejonu
dostarczają krew do klatki piersiowej, piersi, brodawek sutkowych,
opłucnej, kanałów oskrzelowych, płuc. dzięki temu ćwiczeniu mogą być
łagodzone zapalenie płuc, przekrwienie klatki piersiowej, grypa,
zapalenie opłucnej, bronchit. pozycja woreczek żółciowy, żółtaczka,
półpasiec. stań prosto ze stopami złączonymi, utrzymując nogi
wyprostowane. ugnij lewą nogę w kolanie i przyciągnij jej piętę do
pośladka, następnie obejmij kostkę lewej stopy lewą dłonią z tyłu za
sobą. równocześnie podnieś prawe ramię w górę. wdech. z wydechem
wysuń ugiętą nogę w tył, a całe ciało pochyl w przód do utrzymania
równowagi użyj wyciągniętej ręki, nie wyginaj pleców w łuk. zwróć
twarz w górę ku sufitowi. utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund
oddychając głęboko w zrelaksowany sposób. koniec pozycji powrót do
pozycji wyjściowej. powtórz ćwiczenie zmieniając układ nóg i ramion.
nerwy z tego rejonu dostarczają krew do woreczka żółciowego, wspólnego
kanału przewodowego. Ćwiczenie to może być pomocne przy
funkcjonowaniu woreczka żółciowego, żółtaczce, półpaścu. pozycja
niskie ciśnienie, anemia, artretyzm. stań w rozkroku ze stopami
rozstawionymi na szerokość barków nogi wyprostowane. połóż dłonie na
biodrach. wdech. z wydechem wykonaj skłon w bok w lewo, skręcając
równocześnie głowę w tę stronę wzrok skierowany na lewą stopę.
utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund oddychając głęboko w sposób
zrelaksowany. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz
wykonują skłon w drugą stronę. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do
wątroby, splotu słonecznego. Ćwiczenie to może być pomocne przy
gorączkach, słabym krążeniu, niskim ciśnieniu krwi, anemii, problemach
wątrobowych, artretyzmie. pozycja nerwica żołądka, niestrawność,
zgaga. usiądź w siadzie płaskim na podłodze nogi złączone, utrzymując
plecy proste. połóż lewe ramię z tyłu w skos za plecami na podłożu,
wnętrzem dłoni w dół. prawą ręką chwyć palce prawej stopy. wydech.
z wdechem wolno podnieś wyprostowaną prawą nogę, skłoń głowę dotykając
podbródkiem do mostka. pozwól plecom stóp wygiąć się tak bardzo, jak
to potrzebne. utrzymuj pozycję przez 25 sekund. oddychaj głęboko w
zrelaksowany sposób. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
powtórz używając odwrotnej ręki i nogi. nerwy z tego rejonu
dostarczają krew do żołądka. Ćwiczenie to może być pomocne przy
nerwicy żołądka, niestrawności, zgadze, zaburzeniach w trawieniu.
pozycja cukrzyca, wrzody i nieżyt żołądka. stań w rozkroku z
wyprostowanymi nogami, stopy w odległości ok. 60 cm. spleć dłonie na
karku utrzymując łokcie w jednej linii z głową. wydech. z wdechem
wykonaj skłon w tył, rozpoczynając ruch od środkowych partii pleców.
równocześnie otwórz usta otwarte usta pomagają wyeliminować napięcie
karku. głowa i plecy powinny znajdować się w jednej linii, wzrok
skierowany w górę. utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund oddychając
głęboko w sposób zrelaksowany. koniec pozycji powrót do pozycji
wyjściowej. nerwy z tego rejonu dostarczają krew do trzustki,
dwunastnicy, wysepki langerhansa komórki wydzielającej insulinę w
trzustce. stosując w praktyce to ćwiczenie można pomóc przy wrzodach,
nieżycie żołądka, cukrzycy. pozycja czkawka, zaburzenia trawienia.
usiądź w siadzie płaskim na podłodze nogi złączone, utrzymując plecy
proste. następnie ugnij prawą nogę w kolanie, układając jej podudzie
na lewym udzie, w taki sposób, by kolano znajdowało się możliwie
wysoko w pobliżu pachwiny. i wdech. następnie z wydechem wykonaj
skręt tułowia w lewo, obejmij prawą kostkę obiema dłońmi, pochyl głowę
i tułów w kierunku palców ugiętej nogi. dla utrzymania równowagi
używaj rąk. utrzymuj pozycję przez 25 sekund oddychaj głęboko w
sposób zrelaksowany. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
powtórz wykonując skręt i skłon w drugą stronę, zmieniając układ nóg.
nerwy z tego rejonu doprowadzają krew do śledziony i przepony.
stosując w praktyce to ćwiczenie możesz łagodzić ataki czkawki.
pozycja alergie i pokrzywki. stań w rozkroku z wyprostowanymi nogami,
stopy w odległości ok. 60 cm. ułóż prawą rękę z tyłu głowy na karku.
wdech. z wydechem wykonuj skłon w bok, przesuwając lewą rękę do
pozycji poniżej kolana. w tej pozycji zwróć głowę tak, by patrzeć w
górę, na sufit. utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund, oddychając
głęboko w sposób zrelaksowany. koniec pozycji powrót do pozycji
wyjściowej. powtórz zmieniając kierunek skłonu. nerwy z tego rejonu
doprowadzają krew do nadnerczy. przy regularnym stosowaniu mogą być
łagodzone alergie i pokrzywki. pozycja zapalenie i choroby nerek.
przenieś ramiona w bok utrzymuj je rozłożone równolegle do podłogi.
wdech. z wydechem wykonaj powolny skłon tułowia w przód, a następnie
jego skręt tak, by prawa ręka dotknęła palców lewej stopy. lewa ręka
jest prosta, wyciągnięta w górę. spójrz na lewą rękę. utrzymuj
pozycję przez 25 sekund oddychając głęboko w sposób zrelaksowany.
koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz zmieniając
kierunek skrętu. nerwy z tego rejonu doprowadzają krew do nerek.
przy regularnym ćwiczeniu mogą być łagodzone problemy z nerkami
zapalenie nerek, stwardnienie arterii, chroniczne zmęczenie. pozycja
trądzik, egzema, czyraki. stań z wyprostowanymi nogami, a następnie
skrzyżuj je, przekładając prawą przed lewą tak, by stopy znajdowały
się w odległości ok. 15 cm. z wydechem wykonaj powolny skłon tułowia
w przód tak, by końce palców rąk dotknęły palców nóg. pozwól głowie i
ramionom luźno zwisać. nie zginaj się za mocno. utrzymuj tę pozycję
przez 25 sekund oddychając głęboko w sposób zrelaksowany. koniec
pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz przy zmienionym
układzie nóg. nerwy z tego rejonu doprowadzają krew do nerek i
moczowodów. przy regularnym stosowaniu ćwiczenia mogą być pomocne
przy chorobach skóry takich jak trądzik, egzema, czyraki. pozycja
reumatyzm, bezpłodność. połóż się na brzuchu leżenie przodem z
ramionami wzdłuż tułowia i nogami wyprostowanymi w kolanach.
podbródek oparty o podłogę. ugnij obie nogi w kolanach i obejmij
rękami kostki nogi nie dotykają się. wydech. z wdechem unieś głowę i
patrz na sufit. spróbuj unieść uda jeśli to możliwe ponad
podłogę. ciało powinno spoczywać na całym brzuchu dolne łuki żeber
spoczywają na podłożu. utrzymaj tę pozycję przez 25 sekund oddychając
głęboko w zrelaksowany sposób. koniec pozycji powrót do pozycji
wyjściowej. nerwy z tego rejonu doprowadzają krew do jelita
cienkiego, jajowodów, obiegu limfy. przy regularnym stosowaniu może
być pomocne przy bólach gazowych, atakach reumatycznych i pewnych
typach bezpłodności. pozycja 20 obstrukcja, biegunka, przepuklina.
stań z wyprostowanymi nogami stopy razem. wdech. z wydechem wykonaj
skłon w przód, przyciągnij głowę w kierunku nóg i obejmij ramionami
obie nogi na wysokości kolan. przyciągnij podbródek do mostka.
utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund oddychając głęboko w zrelaksowany
sposób, koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. nerwy z tego
rejonu doprowadzają krew do jelita grubego, okrężnicy i pachwin. przy
regularnym stosowaniu ćwiczenie może być pomocne przy zaparciu,
zapaleniu okrężnicy, biegunce, przepuklinie. pozycja nadkwasota,
trudności z oddychaniem. następnie skrzyżuj nogę prawą przed lewą,
utrzymując stopy w odległości ok. 30 cm. nogi cały czas wyprostowane.
ułóż lewe przedramię poziomo przed sobą na brzuchu, dotykając lewą
dłonią prawego boku w okolicy talerza biodrowego. prawe przedramię
ułóż z tyłu na plecach w okolicy lędźwiowej. wdech. z wydechem skręć
całe ciało wraz z głową w prawo i skieruj wzrok w stronę lewej pięty.
oddychając głęboko w zrelaksowany sposób utrzymuj tę pozycję przez 25
sekund. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz
zmieniając układ ramion i nóg oraz kierunek skrętu. nerwy z tego
rejonu doprowadzają krew do wyrostka robaczkowego, brzucha i górnej
części nóg. przy regularnym stosowaniu ćwiczenie może być pomocne
przy skurczach, trudnościach w oddychaniu i kwaśności acidosis.
pozycja 22 choroby pęcherza, menstruacja, impotencja. stań w rozkroku
rozstawionymi na szerokość barków. spleć ramiona za plecami w okolicy
lędźwiowej, obejmując dłońmi łokcie. wydech. wraz z wdechem wykonaj
skłon w tył, zaczynając ruch od dolnej części pleców. patrz w górę na
sufit. utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund, oddychając głęboko w
sposób zrelaksowany. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
nerwy z tego rejonu doprowadzają krew do organów płciowych jajniki,
jądra, macica, do pęcherza i kolan. przy regularnym stosowaniu
ćwiczenie może być pomocne przy problemach z pęcherzem, problemach z
miesiączkowaniem takich jak bolesny przebieg, nieregularność, nocnym
moczeniu, impotencji, zapaleniu kolan. pozycja 23 bóle krzyża, rwa
kulszowa, lumbago, trudności z oddawaniem moczu. usiądź na podłodze w
siadzie płaskim nogi złączone. pozostaw prawą nogę wyprostowaną, lewą
ugnij w kolanie, układając jej stopę obok równoimiennego biodra lekko
z tyłu jak przy siadzie płotkarskim. wdech. z wydechem skręć tułów i
głowę w prawo zbliżając ją w stronę kostki ugiętej nogi, chwyć stopę
ugiętej nogi dwiema rękami. oddychając głęboko w sposób zrelaksowany
utrzymaj tę pozycję przez 25 sekund. koniec pozycji powrót do pozycji
wyjściowej. powtórz zmieniając nogę i kierunek skrętu tułowia. nerwy
z tego rejonu doprowadzają krew do gruczołu prostaty i mięśnia
niższego nerwu kulszowego. przy regularnym stosowaniu w praktyce,
ćwiczenie może być pomocne przy bólach w krzyżu, trudnościach lub
bolesnym oddawaniu moczu, rwie kulszowej i lumbago. pozycja 24
choroby nóg i stop. stań w rozkroku ze stopami rozsuniętymi na
szerokość barków. następnie unieś ramiona w bok i rozłożone w ten
sposób utrzymuj równolegle do podłogi. wdech. z wydechem powoli
wykonaj skłon tułowia w przód, a następnie skręt w taki sposób, by
prawa ręka dotknęła palców lewej stopy. lewa ręka pozostaje
wyprostowana i wyciągnięta w górę. spójrz na lewą rękę. utrzymuj
pozycję przez 25 sekund oddychając głęboko w sposób zrelaksowany.
koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej. powtórz zmieniając
kierunek skrętu tułowia. nerwy z tego rejonu doprowadzają krew do
niższej części nóg, kostek, stóp, podbicia. przy regularnym
stosowaniu ćwiczenie może być pomocne przy słabym krążeniu krwi w
nogach, obrzmiewaniu kostek, zimnych stopach, braku sił w nogach,
skurczach nóg. pozycja 25 hemoroidy, bóle kręgosłupa. następnie
unieś ramiona w bok i rozłożone w ten sposób utrzymuj równolegle do
podłogi. wdech. z wydechem wykonaj powolny skłon w przód, a
następnie skręt w taki sposób, by prawa ręka dotknęła palców lewej
stopy. lewa ręka pozostaje wyprostowana i wyciągnięta w górę. nie
odwracaj głowy jak w ćw. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
powtórz zmieniając kierunek skrętu tułowia. nerwy z tego rejonu
doprowadzają krew do kiszki stolcowej i odbytnicy. przy regularnym
ćwiczeniu można pomóc przy; hemoroidach i bólach w końcu kręgosłupa
przy siedzeniu. pozycja 26 schorzenia i skrzywienia kręgosłupa. stań
prosto z wyprostowanymi nogami i złączonymi stopami. skrzyżuj nogi
przenosząc prawą nogę przed lewą tak, by stopy znalazły się w
odległości 15 cm od siebie. wdech. z wydechem wykonaj powolny skłon
w przód dotykając palcami rąk palców stóp. pozwól ciału, ramionom i
głowie swobodnie zwisać. przyciągnij głowę do kolan tak bardzo, jak to
możliwe. utrzymuj tę pozycję przez 25 sekund oddychając głęboko w
sposób zrelaksowany. koniec pozycji powrót do pozycji wyjściowej.
powtórz zmieniając ustawienie nóg. nerwy z tego rejonu doprowadzają
krew do kości biodrowych i pośladków. przy regularnym stosowaniu
ćwiczenie może być pomocne przy skrzywieniu kręgosłupa i zaburzeniach
w układzie krzyżowo-biodrowym. wynik leczenia usprawniającego przy
wadach postawy i bocznych skrzywieniach kręgosłupa zależy od
przestrzegania zaleceń dotyczących trybu życia oraz prawidłowego,
systematycznego i wcześnie rozpoczętego wykonywania ćwiczeń, które
mają na celu poprawienie postawy, - zwiększenie wydolności układu
oddechowego i krążenia oraz ogólnej sprawności fizycznej zrównoważenie
układu mięśniowego przez wzmocnienie mięśni - usunięcie ograniczenia
ruchów i przykurczów w stawach przeciwdziałanie powiększaniu się
skrzywienia o ile jego zmniejszenie jest niemożliwe utrwalenie
uzyskanego dobrego wyniku leczenia. Ćwiczenia powinien zalecić lekarz
po zbadaniu pacjenta. wybrane ćwiczenia dziecko wykonuje pod nadzorem
instruktora gimnastyki leczniczej, a po ich opanowaniu systematycznie
powtarza w domu. początkowe ćwiczenia są proste i łatwe. w miarę
nabywania większej sprawności i wzmocnienia siły mięśni mogą być
dodawane ćwiczenia trudniejsze podczas kontrolnego badania. muszą one
być dostosowane do wieku i możliwości dziecka. należy ćwiczyć w
dobrze przewietrzonym pokoju, na podłodze, na której położony jest koc
lub materac, lub na świeżym powietrzu, o ile są takie możliwości i
pozwalają na to warunki atmosferyczne. do ćwiczeń najwłaściwszy jest
nie krępujący ruchów strój gimnastyczny. wskazane jest wykonywanie
ćwiczeń dwa razy dziennie po 20-45 minut, najlepiej przed śniadaniem
lub kolacją. czas trwania ćwiczeń, tempo i intensywność muszą być
dostosowane do możliwości ćwiczącego i zwiększane stopniowo od 20 do
45 minut. Ćwiczenia krótkotrwałe, nieregularne i nieprawidłowo
wykonywane są bezwartościowe. przed ćwiczeniami wskazane jest
wykonanie masażu pleców. do tego celu można użyć ręcznika, którego
szorstkość należy dostosować do wrażliwości skóry. trzymając ręcznik
oburącz za plecami, masować nim plecy zmieniając położenie rąk
najpierw jedna ręka w górze, następnie druga. gimnastykę należy
rozpoczynać od wykonania ćwiczeń oddechowych, które nie mogą być zbyt
intensywne, następnie przystąpić do wykonania ćwiczeń poszczególne
grup mięśniowych brzucha, grzbietu, pośladkowi stóp przeplatając je
ćwiczeniami oddechowymi i rozluźniającymi, a kończymy kontrolą
utrzymania prawidłowej postawy najlepiej przed lustrem lub ćwiczeniem
wyrabiającym czucie ciała w przestrzeni. dla urozmaicenia można
korzystać z różnych przyborów, takich jak woreczki, piłki, kijki,
drabinki czy ławeczki. różnorodność zestawów ćwiczeń może być bardzo
duża. jednak w warunkach domowych dzieci powinny wykonywać ćwiczenia
niezbyt skomplikowane. zestawy ćwiczeń powinny zawierać ograniczoną
ich liczbę i należy je tak dobierać, aby systematyczne ich wykonywanie
wpłynęło korzystnie na wzmocnienie mięśni utrzymujących prawidłową
postawę. dzieci z większymi bocznymi skrzywieniami kręgosłupa ii° i
iii° muszą pamiętać o ogólnych zaleceniach, mogą wykonywać w znacznej
większości proponowane ćwiczenia, jednak jest to dla nich
niewystarczające. dlatego muszą pozostawać pod ścisłą kontrolą
specjalistycznych placówek, gdzie zalecane są ćwiczenia indywidualnie,
okresowo stosuje się odpowiednie gorsety ortopedyczne, dzieci
przyjmowane są na leczenie szpitalne, sanatoryjne, lub też rozważana
jest możliwość leczenia operacyjnego. na rozpoczęcie i zakończenie
serii ćwiczeń, jak również w ciągu dnia, w przerwach między lekcjami
czy innymi zajęciami, można wykonywać tak zwane ćwiczenie uniwersalne.
polega ono na przyjęciu prawidłowej postawy stojącej i utrzymywaniu
jej przez cały czas ćwiczenia; skupieniu uwagi na odtwarzaniu łuków
stóp. stopy ustawione w niewielkim rozkroku, równolegle do siebie,
obciążone na piętach, brzegach zewnętrznych i palcach. odtwarzanie
łuków stóp w pozycji stojącej na drodze odruchowej poprawia postawę i
daje normalizację napięć w obrębie mięśni kręgosłupa. po przyjęciu
takiej postawy należy wykonywać luźne wymachy kończyn górnych do
przodu i do tyłu; swobodny wdech, ręce wzniesione do przodu do
wysokości barków, wydech, ręce opuszczone w dół i do tyłu; głowa
ustawiona prosto, swobodnie, wzrok skierowany przed siebie na poziomie
oczu lub oczy zamknięte, próba wyczucia położenia własnego ciała.
należy stopniowo przedłużać czas ćwiczenia. jak już było wspomniane,
w czasie ćwiczeń trzeba oddychać równo, spokojnie, nie wstrzymywać
oddechu. rozpoczynamy od kilkakrotnego wykonania każdego ćwiczenia
3-5 razy i stopniowo zwiększamy liczbę powtórzeń do 10 i więcej.
Ćwiczenia wykonujemy wolno, dokładnie, starając się czuć każdy ruch i
położenie ciała. z zestawów ćwiczeń dla dzieci z wadami postawy i
bocznymi skrzywieniami kręgosłupa również na lekcjach wychowania
fizycznego powinny być wyłączone wszystkie ćwiczenia obciążające
lędźwiowy odcinek kręgosłupa, między innymi ćwiczenia o nadmiernej
amplitudzie ruchu i elementy akrobatyczne. już od najwcześniejszego
okresu życia należy zwracać uwagę na profilaktykę bólów krzyża.
dzieci z wadami postawy i bocznymi skrzywieniami kręgosłupa wymagają
stałej opieki lekarskiej i ćwiczeń. tylko przez ścisłe współdziałanie
rodziców tych dzieci z przedszkolem, szkołą i placówkami służby
zdrowia można osiągnąć pozytywne wyniki w leczeniu usprawniającym.
jedną z najważniejszych metod zapobiegania i leczenia wad postawy,
oraz bocznych skrzywień kręgosłupa i°, jest stosowanie specjalnie
dobranych ćwiczeń korekcyjnych. proponowane ćwiczenia mają
bezpośredni wpływ na korekcję postawy poprzez zwiększenie
wytrzymałości siłowej mięśni utrzymujących postawę posturalnych oraz
wytworzenie prawidłowego nawyku postawy, natomiast pośrednio
oddziaływają na sprawność i wydolność organizmu. zestawy ćwiczeń
zostały opracowane na podstawie wieloletniego doświadczenia nabytego w
pracy z dziećmi i młodzieżą z bocznym skrzywieniem kręgosłupa oraz
wadami postawy. osiągane wyniki w tej pracy pozwalają wnioskować, że
przyjęta forma działalności korekcyjnej zasługuje na szersze
rozpowszechnienie. dla dobra dziecka przedstawione ćwiczenia należy
skonsultować z lekarzem prowadzącym dziecko. w wyjątkowych
przypadkach mogą występować przeciwwskazania do stosowania niektórych
ćwiczeń, dlatego porada lekarza jest konieczna. przedstawione zestawy
zostały opracowane dla dzieci w różnym wieku. zestaw i zawiera
ćwiczenia dla dzieci młodszych 5-9 lat, zestaw ii to ćwiczenia dla
dzieci starszych i młodzieży. w każdym z tych zestawów znajdują się
ćwiczenia o niniejszym stopniu trudności zestaw i a i ii a oraz
ćwiczenia trudniejsze zawarte w zestawach ib i iib. przed
przystąpieniem do ćwiczeń należy zapoznać się z zasadami ich
wykonywania. i. Ćwiczenia korekcyjne dla dzieci w wieku 5-9 lat przed
przystąpieniem do ćwiczeń należy przygotować dwa woreczki o wadze 2030
dag każdy, dużą piłkę gumową lub skórzaną, kij o długości około l
metra, oraz kocyk o wymiarach 100x60 cm. Ćwiczymy w dobrze
wywietrzonym pomieszczeniu. rodzice lub opiekunowie wdrażają dziecko
do poprawnego i bardzo starannego wykonywania proponowanych
ćwiczeń. zwracają również uwagę na zachowanie prawidłowej postawy w
czasie ich wykonywania, a także w ciągu całego dnia. zestaw ćwiczeń a
poruszając się po pokoju na czworakach naśladuj baraszkującego pieska.
poruszaj się raz szybciej, raz wolniej, biodra uniesione wysoko,
ciężar ciała spoczywa na rękach. dość. rozłóż koc, a następnie połóż
się na brzuchu z rękami pod czołem, łokcie oparte o podłoże, nogi
złączone, wyprostowane. w tej pozycji wykonasz kilka następnych
ćwiczeń... oderwij przedramiona i tułów tuż nad podłogą, wytrzymaj,
opuść. Ćwicz unieś wytrzymaj opuść... i jeszcze raz. dość. unieś
głowę i tułów tuż nad podłogą i naśladuj ramionami ruchy pływającej
żabki wyciągaj ramiona daleko w przód, potem skieruj w bok, a
następnie ściągnij łokcie blisko do tułowia, ćwicz spokojnie i
płynnie... wyciągnij, w bok, skurcz. odpocznij chwilę. powtórz
jeszcze kilka razy. w dalszym ciągu leżysz na brzuchu, ramiona
wyciągnij w bok, unieś lekko tułów i ramiona nad podłogę i naśladuj
startujący samolot, ramiona unieś troszeczkę wyżej, jeszcze wyżej, a
następnie niżej, coraz niżej, niżej i połóż na podłodze. pamiętaj,
aby nie wyginać się mocno w górę, samolot leci nisko nad
ziemią. powtarzaj w górę trochę wyżej i niżej, niżej, opuść. dość.
wyciągnij ramiona w górę, oderwij od podłogi i nabierz dużo powietrza
nosem, wdech, opuść ramiona na podłogę, wydech wymawiając ustami
głoskę ,,s... tak, jakbyś głośno i długo syczał. powtórz cztery, pięć
razy wdech, oderwij ramiona od podłogi, wydech, opuść... dłużej wdech
i jeszcze raz... wystarczy. leżysz na brzuchu, ręce pod czołem,
łokcie oparte o podłoże. unieś przedramiona nad podłogę, z dłoni zrób
lornetkę i obserwuj teren przed sobą. opuść. powtórz jeszcze kilka
razy unieś, wytrzymaj, opuść... i jeszcze raz... dość. leżąc na
brzuchu wyciągnij ramiona w górę, jak najdalej tak jakbyś chciał
palcami dotknąć czegoś, co leży przed tobą, jeszcze mocniej... i
jeszcze dalej, wystarczy, oprzyj głowę na rękach. powtórz, wyciągnij
ręce daleko w przód, jeszcze dalej i dalej, wróć, połóż głowę na
rękach, ćwicz. dość. nadal leżysz na brzuchu, połóż czoło na
woreczku, dłonie spleć na pośladkach, unieś lekko głowę i tułów nad
podłogę, ściągnij mocno łopatki, opuść, naśladuj dzięcioła opukującego
drzewo, unieś głowę i tułów, opuść, ćwicz. wystarczy. leżąc na
brzuchu uchwyć woreczki w ręce, wysuń ramiona w górę, unieś je nad
podłogę i przełóż woreczki z ręki do ręki. staraj się, aby woreczki
nie upadły na podłogę. Ćwicz... nie zadzieraj głowy do góry...
odpocznij. powtórz jeszcze raz, z tym że postaraj się wyciągnąć ręce
dalej, przekładaj woreczki... dosyć. również z woreczkami przełóż
woreczki z ręki do ręki nad podłogą, a następnie przenieś ramiona
bokiem w tył i przełóż woreczki nad pośladkami. Ćwicz... przełóż
przed i za sobą... ściągnij łopatki... nie zadzieraj głowy... broda
ściągnięta... i jeszcze raz. wystarczy. leżąc na plecach, połóż na
brzuchu woreczek, ramiona wzdłuż tułowia, nogi zgięte w biodrach i
kolanach, stopy swobodnie oparte na podłodze. nabierz dużo powietrza
nosem, woreczek unosi się w górę, następnie wypuść powietrze ustami
sycząc, woreczek opada. powtórz pięć, sześć razy. Ćwicz... leżysz
jak przy ćwiczeniu poprzednim z woreczkiem na brzuchu unieś głowę do
góry, napnij mocno mięśnie brzucha, popatrz na woreczek leżący na
brzuchu, wytrzymaj przez chwilę, opuść. Ćwicz... leżysz na plecach,
dłonie splecione na karku, łokcie przylegające do podłogi naśladuj
jazdę na rowerze, zwróć uwagę na obszerność ruchów, zmieniaj szybkość
pedałowania. Ćwicz, odpocznij, i powtórz. leżysz w dalszym ciągu na
plecach, ręce na karku, nogi ugięte w stawach biodrowych i kolanowych,
stopy swobodnie oparte o podłoże unieś prawą nogę w górę i palcami
stopy narysuj w powietrzu jakieś zwierzątko. wykonaj to starannie,
palce obciągnięte kreślą na przykład pieska... doskonale... czy nie
zapomniałeś o ogonku?... a uszy...bardzo dobrze. a teraz lewą nogą
narysuj w powietrzu znane ci literki, pamiętaj, że noga w kolanie
powinna być wyprostowana. próbuj... leżąc na plecach uwypuklij lekko
klatkę piersiową do góry, nabierz dużo powietrza przez nos, wdech,
opuść klatkę piersiową, wypuść powietrze ustami długo sycząc. powtórz
cztery, pięć razy. usiądź w siadzie skrzyżnym czyli nóżki na
kokardkę, ręce oprzyj na kolanach siedzisz po turecku. unieś wysoko
ręce w górę, wyciągnij się jak najmocniej ku górze, a następnie połóż
dłonie na podłodze daleko przed sobą, podnieś tułów i ramiona w górę,
wyciągnij się, połóż daleko w przód na podłodze. Ćwicz powoli i
starannie. siedzisz jak poprzednio z tym, że ręce ułóż na biodrach
kciukami do przodu. dłońmi naciskaj na biodra starając się wyciągnąć
w górę tułów i głowę. powtarzaj. jeszcze jedno ćwiczenie w tej
pozycji. naśladuj zwiędły kwiatek, głowa i barki opuszczone, plecy
niedbałe, a teraz kwiatek rośnie ku słońcu, głowa prosto, plecy
prosto, rośnij jak najwyżej w górę. powtórz jeszcze raz. rozluźnij
mięśnie, a teraz prostuj i wyciągaj się w górę. doskonale.
wystarczy. wstań i, tak jak na początku ćwiczeń, poruszaj się po
pokoju na czworakach w różnych kierunkach, raz szybciej, raz wolniej,
naśladując swobodną zabawę małego pieska. zestaw ćwiczeń ib Ćwiczenia
umieszczone w tym zestawie są nieco trudniejsze. przystępujemy do ich
wykonania dopiero po opanowaniu przez dziecko ćwiczeń z zestawu
poprzedniego i a. przed przystąpieniem do ćwiczeń należy również
przygotować kocyk, dwa woreczki, kij oraz dużą piłkę gumową lub
skórzaną. siad klęczny na kocyku, unieść biodra w górę i wysunąć
ramiona w przód, odepchnięciem obu rąk od podłogi posuwamy się do
przodu. po każdym odepchnięciu siad na piętach, tułów wyprostowany,
ramiona skurczone przy barkach, tj. w skurczu pionowym łokcie blisko
tułowia. jeżeli podłoga wyłożona jest wykładziną i nie ma możliwości
wykonywania poślizgów, zastępujemy to ćwiczenie bieganiem na
czworakach w takt muzyki. Ćwiczymy... połóż ręce dalej na podłodze,
mocno odepchnij się rękami, tułów wyprostuj i jeszcze raz...
dość. połóż się na brzuchu, ręce pod czołem, łokcie rozstawione na
boki, oparte o podłogę. na przedramionach woreczki, nogi proste,
złączone. unieś przedramiona obciążone woreczkami nad podłogę,
wytrzymaj, opuść. Ćwicz unieś, wytrzymaj, opuść... i jeszcze raz...
przytrzymaj, nie unoś się zbyt wysoko... dość. leżysz na brzuchu,
czoło oparte o podłogę, ramiona ułożone wzdłuż tułowia, w dłoniach
woreczki. oderwij ramiona nad podłogę, ściągnij mocno łopatki,
wytrzymaj, opuść. powtarzaj... głowa nisko... broda ściągnięta... i
jeszcze raz... dość. leżysz jak poprzednio, ramiona w bok, w dłoniach
woreczki. oderwij ramiona nad podłogę, raz, ściągnij łokcie do
tułowia, dwa, wytrzymaj, trzy, wyprostuj ramiona w bok i opuść na
podłogę, cztery. Ćwiczymy unieś, ściągnij, wytrzymaj, wróć... i
jeszcze raz... mocniej ściągnij łokcie do tułowia...
dobrze. wystarczy. leżysz jak poprzednio, ramiona w bok, czoło oparte
na podłodze. oderwij ramiona od podłogi, unieś lekko tułów ku górze,
nabierz dużo powietrza przez nos, zrób syczący wydech, opuszczając
jednocześnie ramiona i tułów na podłogę. powtórz cztery, pięć razy.
Ćwicz wdech... wydech. w dalszym ciągu leżysz na brzuchu. weź do rąk
piłkę, a następnie wypchnij piłkę tak, aby tocząc się po podłodze
uderzyła o ścianę, odbiła się i wróciła do ciebie. powtarzaj... nogi
proste, nie zadzieraj głowy do góry. wstań i poruszaj się na
czworakach po pokoju, popychając piłkę głową. po pierwszych
trudnościach na pewno już potrafisz wykonać to ćwiczenie...
dobrze... bardzo dobrze. wystarczy. uklęknij, a następnie usiądź na
piętach. dłonie spleć za sobą, ramiona proste. pochyl tułów ku
podłodze, a następnie powoli wyprostuj plecy, ściągając mocno łopatki.
naśladuj kurkę pijącą wodę. pochyl tułów i powoli prostuj. Ćwicz.
siedzisz na piętach, jak w ćwiczeniu poprzednim. w dłoniach trzymasz
kijek. podnieś kijek wysoko w górę z jednoczesnym głębokim wdechem
przez nos. powoli opuść kijek w dół z długim syczącym wydechem.
powtórz. kijek w górę, wdech, kijek opuść powoli na dół, wydech. i
jeszcze raz... wdech, opuść, wydech. dość. siedzisz w dalszym ciągu
na piętach trzymając kijek przed sobą. na raz, unieś kijek wysoko w
górę; na dwa, ugnij ramiona i przełóż kijek za głową na plecy, oprzyj
go na łopatkach; na trzy, podnieś w górę, na cztery, opuść przed
sobą. Ćwicz w górę raz, na łopatki dwa, w górę trzy, opuść cztery...
jeszcze raz. wystarczy. odłóż kijek. połóż się na plecach. ramiona
w bok, nogi zgięte w biodrach i kolanach. stopy oprzyj swobodnie na
podłodze. powoli uginaj nogi w biodrach i kolanach, usiłując zbliżyć
kolana do klatki piersiowej. dobrze. teraz powoli prostuj nogi i
połóż stopy na podłodze. Ćwiczymy uginaj nogi... teraz wyprostuj...
i jeszcze raz... nie zatrzymuj powietrza... oddychaj swobodnie.
wystarczy. leżysz na plecach, ramiona w bok, nogi ugięte w biodrach i
kolanach, podudzia nad podłogą, stopy obciągnięte w przód. połóż
ugięte nogi w prawo na podłodze na raz; podnieś w górę na dwa; połóż w
lewo trzy; podnieś w górę cztery. Ćwicz powoli... tułów cały czas
przylega do podłogi... w prawo raz; wróć dwa; w lewo trzy; wróć
cztery. bardzo dobrze. dość. jeszcze jedno ćwiczenie na mięśnie
brzucha leżysz w dalszym ciągu na plecach, dłonie splecione na karku,
łokcie przylegają do podłogi, nogi ugięte w biodrach i kolanach, stopy
swobodnie oparte o podłoże. unieś prawe podudzie tak wysoko, aby
stało się przedłużeniem uda, a noga była zupełnie prosta, wytrzymaj,
opuść, to samo z lewą nogą unieś, wytrzymaj, opuść. prawa noga w górę
raz; wytrzymaj dwa; opuść trzy. Ćwicz na zmianę. leżysz na plecach,
dłonie splecione na karku, łokcie przylegają do podłogi. naśladuj
jazdę na rowerze. zmieniaj szybkość pedałowania w takt muzyki.
Ćwicz... oddychaj swobodnie... nie zatrzymuj powietrza...
dość. leżysz na plecach, ramiona wzdłuż tułowia, nogi ugięte.
przenieś ramiona przodem w górę, połóż na podłodze, głęboki wdech
nosem; opuść powoli na podłogę długi syczący wydech ustami wymawiając
głoskę ,,s. powtarzaj w górę wdech; opuszczając wydech. i jeszcze
raz... Ćwicz. wystarczy. powoli wstań. skoryguj postawę. połóż
woreczek na głowie. ręce na biodrach kciukami do przodu. wyciągnij
się wysoko w górę. maszeruj po pokoju drobnymi krokami. staraj się,
aby woreczek nie spadł na podłogę. plecy prosto, broda cofnięta.
pamiętaj o prostych plecach nie tylko podczas ćwiczeń, ale w ciągu
całego dnia w czasie zabawy, oglądania telewizji i przy posiłkach.
zestaw ii Ćwiczenia korekcyjne dla dzieci starszych i młodzieży z wadą
postawy i bocznym skrzywieniem kręgosłupa. tak jak w ćwiczeniach dla
dzieci młodszych ćwiczenia korekcyjne dla dzieci starszych i młodzieży
zawarte w zestawie a są łatwiejsze, a w zestawie b trudniejsze do
wykonania. przed przystąpieniem do ćwiczeń należy przygotować dwa
woreczki z grochem, fasolą lub piaskiem o wadze około 50 dag każdy,
dużą piłkę gumową lub skórzaną oraz kocyk o wymiarach 100x60 cm.
Ćwiczymy w dobrze wywietrzonym pomieszczeniu, starannie wykonując
proponowane ćwiczenia oraz zwracając uwagę na poprawną postawę w
czasie ich wykonywania i w ciągu całego dnia. zestaw ćwiczeń iia
rozłóż koc i siądź na piętach. unieś biodra w górę, wysuń ramiona w
przód. odepchnij się rękoma od podłogi i posuwaj się do przodu.
tułów wyprostowany, ramiona w skurczu pionowym. poślizgi wykonuj po
linii prostej. jeżeli podłoga wyłożona jest wykładziną i nie ma
możliwości wykonywania poślizgów, poruszaj się na czworakach, biodra
uniesione wysoko. Ćwicz... połóż ręce dalej na podłodze, mocno
odepchnij się rękoma; tułów wyprostuj, siad na piętach, ściągnij mocno
łokcie do tułowia... i jeszcze raz... dobrze. dość. połóż się na
brzuchu. nogi wyprostowane, złączone. wyciągnij ramiona w górę
trzymając w dłoniach woreczki. na raz ugnij ramiona w łokciach,
dłonie z woreczkami przy barkach; na dwa wyprostuj ramiona.
Ćwicz... Ściągnij łokcie do tułowia raz, wyprostuj ramiona dwa i
jeszcze raz, dwa... dość. leżysz jak poprzednio. teraz do pracy
ramion dołącz pracę nóg. skurcz ramion i wyprost z jednoczesnym
unoszeniem i opuszczaniem nóg na przemian. Ćwicz nogami wykonuj
niewielkie ruchy nożycowania. nie wyginaj tułowia w odcinku
lędźwiowym. ramiona i nogi pracują tuż nad podłogą. dość. odłóż
woreczki. leżysz na brzuchu, dłonie przy barkach oparte o podłogę,
łokcie uniesione w górę. odepchnij się rękoma przesuwaj brodę tuż nad
podłogą w kierunku kolan z równoczesnym unoszeniem bioder w górę
przejdź do opadu klęcznego wróć do leżenia. broda blisko podłogi.
Ćwicz przechodzisz do opadu klęcznego. jeszcze raz... dość. leżysz
jak poprzednio. dłonie połóż na potylicy, łokcie szeroko rozstawione.
oderwij głowę od podłogi na raz, a następnie spychaj głowę dłońmi w
dół na dwa, trzy, cztery, pięć; na sześć oprzyj czoło o podłogę. Ćwicz
unieś głowę raz i spychaj 2, 3, 4, 5, na 6 połóż czoło na podłodze...
dość. uklęknij, a następnie usiądź na piętach. ramiona wzdłuż
tułowia. na raz podnieś ramiona przodem w górę, na dwa ugnij ramiona
w łokciach dłonie przy barkach, na trzy pochyl tułów w dół równolegle
do podłogi, na cztery wytrzymaj; na pięć wyciągnij ręce w przód i
połóż na podłodze, na sześć wróć do siadu klęcznego, ramiona wzdłuż
tułowia. Ćwicz ramiona w górę raz, ściągnij łokcie do tułowia dwa,
pochyl tułów trzy, wytrzymaj cztery, ramiona w przód, połóż na
podłodze pięć, wyprostuj się, siądź na piętach sześć. i jeszcze,
wyciągnij ramiona w górę... przyciągnij mocniej łokcie do tułowia...
głowa prosto... doskonale. dość. siedzisz na piętach, tułów
równolegle do podłogi, dłonie oparte na podłodze. przesuwaj powoli
dłonie po podłodze do przodu, unosząc jednocześnie biodra do góry.
broda tuż nad podłogą. wróć do siadu na piętach. Ćwicz posuwaj ręce
do przodu... dalej... jeszcze dalej... i powrót do siadu.
dość. siedzisz na piętach. tułów prosty, ramiona wzdłuż tułowia.
unieś ramiona przodem w górę głęboki wdech nosem. opuść ramiona
bokiem w dół długi syczący wydech. Ćwicz ramiona w górę wdech...
ramiona w dół wydech. i jeszcze raz... głowa prosto, łopatki
ściągnięte. dość. połóż się na plecach. dłonie spleć na karku.
Łokcie przylegają do podłogi. nogi ugięte w biodrach i kolanach.
stopy oparte o podłogę. unieś podudzia tak wysoko, aby były
przedłużeniem ud, a nogi stanowiły linię prostą. nogami wykonuj na
przemian w niewielkim zakresie rytmiczne ruchy w górę i w dół. Ćwicz
15-20 sekund. odpocznij... i jeszcze raz l5-20 sekund... odpocznij i
jeszcze raz... nie zatrzymuj powietrza, oddychaj swobodnie.
dość. leżysz jak poprzednio. oderwij pośladki i tułów lekko od
podłogi. Ćwicz tułów stanowi linię prostą... pośladki ściągnięte i
mocno napięte... oddychaj swobodnie... dość. przejdź z leżenia tyłem
do siadu z energicznym wyciągnięciem ramion w górę, wróć do leżenia.
siad raz, leżenie tyłem dwa. Ćwicz 10"-15". odpocznij... oddychaj
swobodnie... powtórz siad, raz, leżenie dwa... odpocznij... i
powtórz jeszcze raz... wyciągaj się w górę... nie zatrzymuj
powietrza, oddychaj swobodnie. dość. usiądź i oprzyj się z tyłu na
przedramionach. Łokcie blisko tułowia. Łopatki ściągnięte. nogami
wykonuj ruchy jak przy jeździe na rowerze. palce obciągnij, ruchy
obszerne. odpocznij, połóż się na plecach 10"-15" i powtórz jeszcze
raz. dobrze. dość. leżysz na plecach. nogi ugięte w biodrach i
kolanach. stopy oparte o podłogę. dłonie na biodrach kciukami
zwrócone w przód. naciskaj kciukami na biodra w kierunku nóg. klatkę
piersiową i tułów staraj się wyciągnąć i oddalić od bioder przesuwając
je po podłodze z jednoczesnym głębokim wdechem, rozluźnij się wydech.
Ćwicz wyciągaj się w górę wdech, rozluźnij się wydech... i jeszcze
raz... dość. połóż się na plecach. nogi ugięte w biodrach i kolanach
tak, by stopy dotykały ściany czubkami palców, ramiona rozłożone na
boki przylegają do podłogi. wyprostuj nogi i stopy oprzyj o
ścianę. na raz oderwij stopy od ściany i przenieś w lewo, pośladki
przylegają do podłogi, ruch wykonuj w niewielkim zakresie, na dwa wróć
i oprzyj stopy o ścianę, na trzy przenieś stopy w prawo, na cztery
wróć i oprzyj o ścianę. Ćwicz... w lewo... wróć... w prawo...
wróć... dość. usiądź w siadzie skrzyżnym, dłonie na biodrach, kciuki
do przodu. głowa i plecy prosto. Ściągnij łokcie do tułowia, nabierz
dużo powietrza przez nos wdech, rozluźnij się długi wydech. Ćwicz
ściągnij łopatki wdech, rozluźnij wydech i jeszcze kilka razy.
dość. wstań i oprzyj się o ścianę, przylegając do niej plecami, głowa
prosto, barki cofnięte, brzuch wciągnięty, odcinek lędźwiowy
kręgosłupa dotyka do ściany, kolana proste, stopy ustawione równolegle
dotykają ściany. wytrzymaj chwilę, a teraz rozluźnij się i stań
swobodnie. sprawdź jeszcze raz swoją postawę... wytrzymaj...
rozluźnij się, dobrze i jeszcze raz... dość. staraj się w ciągu
całego dnia utrzymać poprawną postawę, taką, jaką przyjmowałeś
opierając się plecami o ścianę. Życzę powodzenia! zestaw ćwiczeń iib
Ćwiczenia umieszczone w zestawie b są nieco trudniejsze. do
wykonywania ich należy przystąpić wówczas, gdy siła i wytrzymałość
mięśni, odpowiedzialnych za utrzymanie postawy ciała, będą wytrenowane
w dostatecznym stopniu. do wykonywania ćwiczeń, oprócz używanych już
przyborów, niezbędny jest stabilny, o mocnej konstrukcji stół, ława
lub biurko oraz udział osoby pomagającej w wykonywaniu ćwiczeń.
rozłóż koc i siądź na piętach, unieś biodra w górę i wysuń ramiona w
przód. odepchnij się rękoma od podłogi i przesuń się do przodu. po
każdym odepchnięciu siad na piętach, tułów wyprostowany, dłonie przy
barkach, ramiona w skurczu pionowym. jeżeli podłoga jest wyłożona
wykładziną i nie ma możliwości wykonywania poślizgów, to ćwiczenie
zastępujemy bieganiem na czworakach. Ćwicz połóż ręce daleko na
podłodze, odepchnij się mocno rękoma... wyprostuj tułów, ramiona w
skurczu pionowym... i jeszcze raz... dość. połóż się na plecach.
ramiona w bok, nogi zgięte w biodrach i kolanach, stopy oparte o
podłogę. naśladuj jazdę na rowerze. Ćwicz ruchy swobodne, palce
obciągnięte... oddychaj swobodnie... odpocznij chwilę... i powtórz
jeszcze raz... dość. pozycja wyjściowa jak w poprzednim ćwiczeniu,
ale ramiona przenieś w górę i połóż na podłodze. na przemian wyciągaj
jak najdalej prawe ramię, a następnie lewe. Ćwicz... daleko wysuń
prawe ramię... a teraz lewe. i jeszcze raz... dość. w dalszym ciągu
leżysz na plecach. uda i podudzia złączone i uniesione nad
podłogą. naśladuj jazdę na rowerze, ale ze złączonymi nogami.
Ćwicz... ruchy obszerne... oddychaj swobodnie... odpocznij chwilę i
powtórz jeszcze raz... dość. leżysz na plecach, nogi zgięte w
biodrach i kolanach, stopy oparte o podłogę, dłonie na czole, łokcie
szeroko w bok. na raz oderwij głowę od podłogi, na dwa, trzy, cztery,
pięć dłońmi naciskaj na czoło, starając się zepchnąć głowę do podłogi,
na sześć opuść. Ćwicz mięśnie brzucha napięte. unieś... spychaj...
spychaj... spychaj... opuść. i jeszcze raz. tempo wolne, nie spiesz
się. dość. leżysz tak jak w ćwiczeniu poprzednim. ramiona wzdłuż
tułowia. przenieś ramiona przodem w górę głęboki wdech, opuść ramiona
w dół długi wydech. Ćwicz... powtórz kilka razy. dość. przygotuj dwa
woreczki i połóż się na brzuchu. dłonie przy barkach, ramiona w
skurczu pionowym, w dłoniach woreczki, tułów lekko uniesiony, głowa
nisko, tuż nad podłogą. wykonuj na przemian wyprostowanymi nogami
ruchy podobne do nożyc, ruch od bioder. Ćwicz na przemian prawa lewa,
prawa lewa, tuż nad podłogą. nóg nie unoś za wysoko. Ćwicz 20"-30".
odpocznij. i jeszcze raz. oddychaj swobodnie... i ostatni raz...
dość. utrudniamy ćwiczenie poprzednie przez dodanie jednoczesnej pracy
ramion. ramiona w górę i skurcz... w górę i skurcz; nogi pracują jak
w ćwiczeniu poprzednim wykonując nożyce pionowe o małym zakresie
ruchu. Ćwicz ... odpocznij... i jeszcze raz... dość. leżysz na
brzuchu, ręce splecione na pośladkach, czoło oparte o podłogę. i teraz
potrzebna jest pomoc osoby trzeciej, która klęka obok ciebie i jedną
rękę kładzie na twoim karku, a drugą przytrzymuje ci nogi. usiłujesz
unieść tułów i głowę nad podłogę, pokonując opór stawiany przez
partnera. mocno ściągaj łopatki. dość. leżysz, tak jak w ćwiczeniu
poprzednim. wyciągnij ramiona w górę jak najdalej, tak jakbyś chciał
palcami dotknąć czegoś leżącego przed tobą... jeszcze dalej...
jeszcze mocniej... rozluźnij... powtórz. dość. wstań, a następnie
połóż się na stole przodem tak, aby tułów po pępek był wysunięty poza
krawędź stołu, ramiona leżą wzdłuż tułowia. osoba pomagająca
przytrzymuje cię za nogi. unosisz i opuszczasz tułów dwa razy po 20"
z przerwą 20", do pozycji 10°-15° poniżej poziomu stołu. Ćwicz
powoli, poprawnie. broda ściągnięta. ...dość. zejdź ze stołu i połóż
się na kocu. odpocznij. wstań i połóż się na stole przodem aż po
stawy biodrowe. nogi opuszczone w dół, rękoma trzymasz się krawędzi
stołu. unieś nogi i napnij mocno mięśnie pośladkowe. nie zadzieraj
głowy, czoło cały czas oparte o blat stołu. Ćwicz w górę nogi...
wytrzymaj... opuść... i jeszcze raz... dość. zejdź ze stołu i połóż
się na kocu. odpocznij. stań przy ścianie przywierając do niej
plecami. zwróć uwagę na ustawienie głowy i barków, wciągnij brzuch
odcinek lędźwiowy kręgosłupa dotyka do ściany, kolana proste, stopy
ustawione równolegle, pięty przy ścianie. wytrzymaj chwilę tę
pozycję, a teraz rozluźnij mięśnie i stań swobodnie. ucz się
przyjmować poprawną postawę poprzez czynną pracę mięśni i staraj się
ją utrzymać w ciągu całego dnia. wybrane metody stosowane w
zachowawczym leczeniu skolioz. coraz częściej w naszym życiu
znajdujemy się w sytuacjach, w których zbędny jest wysiłek fizyczny.
wzrastają natomiast wymagania w stosunku do naszej sprawności
umysłowej. a jednak intensywna praca mięśniowa jest fundamentem
pełnego psycho­fizycznego rozwoju człowieka. ograniczenie aktywności
ruchowej prowadzi do zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu mięśni,
zwłaszcza brzucha i grzbietu. jeśli nie są one w prawidłowy sposób
stymulowane do pracy wywołują wtórne zmiany w całym aparacie ruchu
prowadzą do różnych chorób układów wewnętrznych, powodują osłabienie,
a nawet zanik mięśni, a w konsekwencji wady postawy. zjawisko
występowania wad postawy u dzieci i młodzieży stale się pogłębia. z
jednej strony obserwujemy niewielką aktywność ruchową młodego
poko­lenia więzionego w szkolnej ławce oraz w domu przy odrabianiu
lekcji, oglądaniu telewizji czy podczas zabaw; z drugiej natomiast
nieefektywny i mało nowoczesny proces wychowania fizycznego w szkole.
kiedy doszło już do powstania wady postawy należy szukać pomocy u
najlepszych specjalistów. w korekcji wad postawy terapeuci korzystają
z wielu metod postępowa­nia usprawniającego. wykorzystują z nich
tylko niektóre elementy lub stosują je w całej zwartej formie. często
zdobywając, z biegiem lat, dodatkową wiedzę i doświadczenie,
modyfikują niektóre metody dostosowując je do swoich potrzeb i
możliwości. niektórzy tworzą nawet swoje własne techniki postępowania
i ćwiczenia korekcyjne. boczne skrzywienie kręgosłupa tzw. skolioza,
jest najgroźniejszą spośród najczęściej spotykanych wad postawy.
wśród licznych metod leczenia tego schorzenia można wyróżnić kilka
charakteryzujących się dużą skutecznością, własną specyfiką i
odmiennością od pozostałych. jedną z nich jest metoda leczenia
bocznych skrzywień kręgosłupa wypracowana w centrum rehabilitacji w
konstancinie metoda majocha specyficzne dla niej są dość duże
obciążenia. stosowane ćwicze­nia mają charakter krótkich napięć
izometrycznych, niekiedy z ele­mentami ćwiczeń izotonicznych.
Ćwiczenia właściwe zawsze poprzedza czynna i bierna korekcja
ustawie­nia kręgosłupa. oprócz ćwiczeń typowo siłowych wypracowano
także specjalną ich odmia­nę, nazwaną ćwiczeniami testami. z jednej
strony wpływają one na wytworzenie gorsetu mięśniowego, a z drugiej
stanowią miernik wyćwiczeniamięśni posturalnych oraz podstawę do
dawkowania stosowanych obciążeń. w skład metody wchodzą również
ćwiczenia antygrawitacyjne, wykony­wane na specjalnie do tego celu
skonstruowanym antygrawitacyjnym korektorze postawy choć można je
również wykonywać w inny spo­sób. duże znaczenie przypisuje się tutaj
ćwiczeniom ogólnokondycyjnym, prowadzonym w wodzie i na sali
gimnastycznej, a także zabawom i grom ruchowym. poszczególne
ćwiczenia powtarzane są najczęściej po 8 - 10 razy, czasami w 2 - 3
seriach. dzienne obciążenie dziecka wynosi zwykle około 4,5 - 5
godzin. w metodzie majocha wykorzystano w całej rozległości metodykę
i zasób ćwiczeń z zakresu wychowania fizycznego. w trakcie rozwoju
była uzupełniana ćwiczeniami specjalistycznymi. jej powiązania z
praktyka wychowania fizycznego są świadectwem sprzężenia polskiej
fizjoterapii ze sferą kultury fizycznej, o czym też należy
pamiętać. inną metodą godną zaprezentowania jest metoda pressio.
punktem wyjścia w tej metodzie jest teoria mówiąca o decydującym
znaczeniu rotacji w pogłębianiu się bocznych skrzywień kręgosłupa. w
procesie leczenia skolioz dużą trudność sprawia korygowanie wady w
pła­szczyźnie czołowej skrzywień dwułukowych. bowiem, oddziaływując
korekcyjnie na łuk pierwotny pogłębia się łuk wtórny. problem ten
rozwiązuje ta właściwie metoda, w której ćwiczenia wyko­nuje się przy
pomocy specjalnego przyrządu zwanego autokorektorem skolioz.
oddziaływuje on równocześnie na oba łuki skrzywienia pierwotny i
wtórny. w przyrządzie tym ćwiczy się w pozycji klęku podpartego
wykonu­jąc ćwiczenie o popularnej nazwie koci grzbiet. przed jego
wykonaniem stabilizuje się obręcz barkową i biodrową oraz przykłada
odpowiednie peloty w okolicy szczytu skrzywienia od strony jego
wypukłości. w trakcie ćwiczenia, wobec zablokowanej wypukłej strony
skrzywienia ucisk pelot dochodzi do uwypuklenia wklęsłej strony,
powodując maksymalne rozciągnięcie przykurczonych miękkich elementów
okołosta­wowych. sposób działania sił podczas ćwiczenia powoduje
korekcję kręgosłupa. Ćwiczenie łączy się z oddechem, najczęściej z l
- 2 sekundowym wytrzymaniem fazy wydechu w trakcie nacisku peloty na
łuk skrzy­wienia. jest to w zasadzie krótkie ćwiczenie izometryczne
wciskanie zwane pressio. pomiędzy ćwiczeniami wykonywanymi w seriach
po około 20 - 30 naci­sków wykonuje się uzupełniające ćwiczenia
korekcyjne i antygrawitacyjne oraz oddechowe i reedukacji posturalnej.
wg propagatorów tej metody w polsce zeleszczuka i Łęczyńskiego
ćwiczenia z zastosowaniem autokorektora skolioz aż w 75 %-ach
przypadków przynoszą oczekiwane rezultaty. dodatkową zaletą
autokorektora jest możliwość dostosowania go do indywidualnych cech
skrzywienia i stosunkowo prosta obsługa, stad może on być
wykorzystywany w warunkach domowych. kolejną ciekawą metodą jest
metoda schroth, nazywana trójpłaszczyznowym systemem leczenia skolioz
lub ortopedyczno oddechowym syste­mem schroth, od nazwiska jej
twórczyni kathariny schroth, która w młodości sama cierpiała z powodu
skoliozy. system ten rozwijany był później przez jej córkę christę
lehnert schroth, a obecnie przez wnuka dr hansa rudolfa weißa. metoda
ta jest w polsce mało znana, choć należy do godnych uwagi i polecenia
przede wszystkim ze względu na wieloaspektowe pode­jście do
zagadnienia korekcji bocznych skrzywień kręgosłupa. a także co
zasługuje na szczególne podkreślenie ma zastoso­wanie nie tylko w
korekcji wad postawy dzieci i młodzieży ale również i dorosłych! w
metodzie tej stosowane są ćwiczenia symetryczne w korygowaniu odchyleń
w płaszczyźnie strzałkowej oraz ćwiczenia asymetryczne głównie w
leczeniu skolioz. bardzo ważne znaczenie w tej metodzie odgrywa
świadome kierowanie ruchami oddechowymi, które stanowią swego rodzaju
środek korekcji wewnętrznej. kiedyś katharinie schroth nasunął się
pomysł, że skoro podczas pompowania gumowej dętki piłki wypychają się
wszystkie jej wgniecenia i staję się idealnie okrągła, to i jej
zniekształcona klatka piersiowa na tej samej zasadzie może zmienić
swój kształt pod wpływem specjalnych ćwiczeń oddechowych stosując
analogię gumowej dętki do płuc i skórzanej piłki do klatki piersiowej
wg kathariny schroth dętka znajduje się po wklęsłej stronie
skrzywienia. stwierdziła więc, że jej wklęsła zapadnięta strona
klatki piersiowej może być również wypełniona powietrzem i zarazem
skorygowana. Ćwiczyła bardzo dużo przed lustrem tak, żeby na bieżąco
móc obserwować efekty ćwiczeń, które przy odpowiednim wdechu
powodowały spłaszczenie się jej garbu żebrowego. wówczas dostrzegła,
że przy dodatkowym skręceniu żeber można zupełnie go zlikwidować, a
skolioza koryguje się. tak więc poprawa na jednym odcinku tułowia
wymuszała korekcję w innym. uzmysłowiła sobie wtedy, że tułów składa
z trzech, ustawionych jeden na drugim, prostokątnych elementów obręczy
biodrowej, klatki piersiowej i obręczy barkowej. gdy te 3 elementy
znajdują się w pionie jeden na drugim i są względem siebie równoległe
to ciało znajduje się w równowadze. w widoku z boku, przy prawidłowej
postawie ciała, wskutek fizjologicznych krzywizn kręgosłupa elementy
te przedstawiają się jako trapezy. u podstaw tej metody w leczeniu
skolioz leżą dwie zasady 1 aktywizacja nieczynnych mięśni wklęsłości
rozciąganie, uela­stycznianie i wzmocnienie mięśni, oraz 2 korekcja
przy skrzywieniu wraz z rotacją kręgosłupa z pomocą ruchów
oddechowych, przy czym żebra służą tu jako ramię siły. intensywna
terapia schroth, jak się ją często określa, zakłada, że ćwiczenia
korekcyjne muszą być wykonywane systematycznie i z dużą
intensywnością. za najważniejsze uważa wykonywanie każdego ćwicze­nia
z takim zaangażowaniem, jak gdyby od niego samego zależał cały efekt
korekcyjny! dlatego ćwiczący używają wszystkich swych sił fizycznych
i duchowych, zachowując jednak przy tym radość i zadowo­lenie z
ćwiczeń. zwraca się również dużą uwagę na czynnik optyczny w
kształtowaniu prawidłowej postawy ciała i wyrobienie tzw. czucia
postawy przez stosowanie ćwiczeń przed lustrem. buduje się silną
motywację i pobudza wyobraźnię. każde intensywne ćwiczenie siłowe
łączy się z późniejszą przerwą wypoczynkową w położeniu korekcyjnym
połączoną z rozluźnia­niem mięśni i odpowiednimi ćwiczeniami
oddechowymi, by nawet przerwy wypoczynkowe stanowiły ćwiczenia
usprawniające. specjalne ćwiczenia oddechowe są istotną cechą tej
metody, m. in. zmierza się do zwiększenia zdolności wydechowej, gdyż
w następstwie powoduje ona powiększenie wdechu, a przy okazji
nasycenie krwi tlenem. tą zdolność wydechową podwyższa się w różny
sposób. jednym z nich jest długie wydmuchiwanie ustami powietrza z
opukiwaniem całej przedniej strony klatki piersiowej luźno
zaciśniętymi pięściami, żeby pobudzać do wibracji i aktywności
pęcherzyki płucne. przy tym wolno liczy się lub mierzy czas wydechu.
na xi kongresie fizjoterapii, który odbył się jesienią 1995 r. w
katowicach wyraźnie podkreślono, że ćwiczenia stosowane w metodzie
schroth, na tle doświadczeń innych metod, są najlepszym sposobem
elongacji kręgosłupa i jego korekcji !!! a jeśli tak jest to należy
metodę tę rozpowszechnić i stosować w praktyce. Ćwiczenia z systemu
schroth mają pozytywne oddziaływanie zarówno u osób prowadzących
siedzą­cy tryb życia z racji wykonywanej pracy, jak i pracujących
fizycznie czy w pozycji stojącej przeciążających swój kręgosłup.
system schroth wyróżniają oprócz ćwiczeń oddechowych jeszcze 4 inne
grupy ćwiczenia w zwisie elongacyjne, ćwiczenia mobilizacyjne,
ćwiczenia formujące, rozciągające ćwiczenia wzmacniające. ciekawym
uzupełnieniem ćwiczeń schroth są zaproponowane przez christę lehnert
schroth ćwiczenia z taśmą gumową. mają one zastosowanie w korygowaniu
pogłębionej lordozy lędźwiowej, pogłębionej kifozy piersiowej
ćwiczenia te należy wykonywać symetrycznie i skoliozy. przy pomocy
tych gum podczas ich rozciągnięcia wykonuje się ćwicze­nia
izometryczne. Ćwiczenia te można równocześnie zakwalifikować do
oporowych. należy przy tym przyjąć zasadę, że podczas wdechu wykonuje
się ćwiczenia formujące, a podczas fazy wydechu ćwiczenia
siłowe. pomiędzy poszczególnymi ćwiczeniami wykonuje się przerwy
wypoczynkowe w pozycjach izolowanych na plecach, brzuchu, boku, w
trakcie których następuje wyciągnięcie kręgosłupa elongacja, np. w
ćwiczeniu prze­ciąganie się po przebudzeniu. każdy z nas słyszał na
pewno obiegowe stwierdzenie, że wady postawy można skorygować tylko do
wieku, w którym kończy się okres kostnienia szkieletu człowieka.
potem to już się podobno nic nie da zrobić. jednak efekty tej terapii
przeczą temu stwierdzeniu i odpierają każdy argument. aktywna
gimnastyka schroth stosowana przez ludzi dorosłych nawet po 50-tce
przynosi nie tylko efekt estetyczny kształt pleców czy kątowy
zmniejszenie kąta skrzywienia, ale również uwalnia pacjentów z
dolegliwości bólowych kręgosłupa. najlepszym kryterium oceny tej
metody są jej rezultaty korekcyjne! metoda ta podkreśla, że nigdy nie
jest za późno na ćwiczenia korekcy­jne !!! system schroth mimo, że
stosowany w terapii z dziećmi starszymi, mło­dzieżą i z osobami
dorosłymi gdyż wymaga dużej koncentracji, jest skuteczny również w
pracy z dziećmi młodszymi bez zbytniego zaangażowania ich uwagi, co
potwierdzają kontrolne badania kliniczne. wszystkie zaprezentowane tu
metody uzależniają efekt postę­powania korekcyjnego od czasu trwania
procesu wykrzywiania kręgosłu­pa oraz od ewentualnych zmian
strukturalnych. wybór odpowiedniej z nich zależy od rodzaju wady,
sprawności ćwiczącego i uznania terapeutów. chociaż większość z nich
stosuje metody skojarzone. codzienne, intensywne ćwiczenia, właściwy
ich dobór, a zarazem samodyscyplina to krok do sukcesu w zwalczaniu
wad postawy. ważne jest również zastosowanie takiej metody, która
oprócz swojej skuteczności zagwarantuje nam przyjemne spędzanie czasu
nad niekiedy dość trudnymi ćwiczeniami. jednak to od nas samych
będzie zależało czy chcemy powiększyć szere­gi ludzi zdrowych, czy
chorych. izometria pomocna w bólach kręgosłupa... tym razem magda
napisała artykuł, który powinien zainteresować o wiele szerszą grupę
osób sposób na radzenie sobie z uciążliwymi bólami kręgosłupa. metoda
jest o tyle praktyczna, że można ją stosować samodzielnie w domowym
zaciszu stosując się do szczegółowych zaleceń opisanych w atykule.
napiszcie czy metoda była skuteczna w waszym przypadku i podzielcie
się z naszymi czytelnikami swoimi spostrzeżeniami na ten temat.
specyfiką ćwiczeń izometrycznych jest napinanie mięśni bez wykonywania
ruchu w stawieczyli bez zmiany ich długości. jednym z celów tych
ćwiczeń jest przyrost masy mięśniowej a to jest potrzebne w
schorzeniach kręgosłupa. dolegliwości bólowe w okolicy lędźwiowej
spowodowane są najczęściej osłabieniem mięśni utrzymujących
postawę. kręgosłup nie jest odpowiednio ustabilizowany, dochodzi do
zwiększenia krzywizn i powstaje ból. Ćwiczenia izometryczne służą
szybkiemu wzmocnieniu osłabionych mięśni, pomagają więc przywrócić
właściwe stosunki anatomiczne w aparacie stabilizującym kręgosłup.
istnieje parę modyfikacji tych ćwiczeń, ale ogólne zasady ich
wykonywania są wspólne - określony czas napięcia mięśni - czas przerwy
powinien być taki sam lub nawet dłuższy od czasu trwania napięcia -
ilość powtórzeń wynosi od 6-10 - w trakcie ćwiczeń należy pamiętać o
rytmicznym oddychaniu nie zatrzymywać oddechu w trakcie napięcia
mięśni w ćwiczeniach izometrycznych istotne jest zachowanie stabilnej
pozycji zapewnia ona prawidłowe, bezpieczne wykonanie ćwiczenia, nie
dopuszcza do przeciążeń. oto kilka przykładów ćwiczeń pomocnych w
stanach bólowych kręgosłupa. leżenie na plecach. nogi ugięte w
stawach kolanowych i biodrowych, stopy zadarte pięty mocno wciskamy w
podłoże, palce uniesione. ręce wzdłuż tułowia. ruch oderwani barków
od podłoża, lekkie uniesienie rąk i ich napięcie, głowa przyciągnięta
do mostka. wciągniecie brzucha, napięcie pośladków, pięty mocno
wcisnąć w podłoże. wytrzymać tę pozycje licząc głośno do 10.
powtórzyć od 6 do 10 razy. jak wyżej ruch zgięcie jednej nogi w
stawie biodrowym i kolanowym do 90 stopni. przeciwna ręka nacisk na
kolano-kolano nie pozwala na ruch. druga ręka lekkie uniesienie nad
podłożem, głowa przyciągnięta do mostka. po ćwiczeniu zmiana układu
kończyn. powtórzenia i czas trwania jw. jw. ruch wznos bioder i
wyprost jednej nogi w stawie kolanowym. ręce uniesione lekko nad
podłoże, głowa przyciągnięta do mostka. po ćwiczeniu zmiana nogi.
jw. ruch ręce założyć na kark, łokcie w miarę możliwości oprzeć na
podłożu. głowa naciska na ręce, a one stawiają opór. 5.pw. leżenie
bokiem, nogi wyprostowane w kolanach i zgięte w stawach biodrowych
ok.45 stopni w przód! ręka od strony sufitu oparta o podłoże przed
klatką piersiowa, zwrócona dłonią do ćwiczącego. ruch 10 razy
uniesienie nogi od strony sufitu, potem zatrzymanie nogi w górze i
wytrzymać tę pozycję do 10. po serii ćwiczeń zmiana boku. przed
zmianą pozycji przyciągnąć kolana do klatki piersiowej i rozciągnąć
kręgosłup. leżenie na plecach. nogi proste, ręce wzdłuż tułowia.
napięcie wszystkich mięśni wciśnięcie głowy, łopatek. pośladków, pięt
w podłoże i wytrzymanie tej pozycji do 10 przerwa dwa razy dłuższa.
powtórzyć 5 razy. to tylko przykładowe ćwiczenia, które można
wykorzystać w zespołach bólowych kręgosłupa. należy pamiętać o
przerwie pomiędzy kolejnymi ćwiczeniami jest to konieczne dla
prawidłowej pracy mięśnia. zbyt krótka przerwa spowoduje szybki
zmęczenie mięśni i ich zakwaszenie. regularnie wykonywane ćwiczenia
szybko poprawią sprawność i zabezpieczą kręgosłup przed bólem. pnf-
metoda torowania prioprioceptywnego. pnf to metoda
kinezyterapeutyczna stosowana w celu odtworzenia utraconej funkcji
mięśnia. może być stosowana u chorych neurologicznych istotne jest
aby był z nimi kontakt, gdyż terapia ta wymaga koncentracji i
zaangażowania pacjenta. zauważono, że czynności, które wykonujemy w
życiu codziennym przebiegają w płaszczyznach skośnych. badania
neurologiczne wykazały, że aby pobudzić receptory odpowiedzialne za
skurcz mięśni należy prowadzić ruch w płaszczyźnie złożonej i połączyć
go ze skrętem użyć oporu submaksymalnego wykonać elongację na początku
ruchu każdy ruch zakończyć krótkim napięciem izometrycznym używać
komend słownych każdy ruch prowadzić z kontrolą wzroku pacjenta
schemat ruchu jest to płaszczyzna w której prowadzony jest ruch.
wyróżniamy dwa schematy z przywiedzenia do odwiedzenia z odwiedzenia
do przywiedzenia każdy schemat zawiera wzorce jest to zespół ruchów
wykonywanych w danym schemacie. wzorce określa się ze względu na
położenie kończyny i ustawienie w stawie pośrednim. przykładowo w
kończynach górnych są trzy wzorce początkowe i trzy końcowe. wzorzec
początkowy to ustawienie kończyny górnej gdy wyprostowany jest staw
główny, czyli staw barkowy. wzorzec końcowy to układ kończyny ze
zgiętym stawem głównym. dodatkowo ważny jest układ kończyny w stawie
pośrednim. w przypadku kończyny górnej jest to staw łokciowy. może
on występować w dwóch położeniach w wyproście i w zgięciu. stąd trzy
wzorce początkowe wyprost w stawie głównym i pośrednim ruch do zgięcia
w stawie głównym i wyprostu w stawie pośrednim wyprost w stawie
głównym i pośrednim ruch do zgięcia w stawie głównym i pośrednim
wyprost w stawie głównym i zgięcie w pośrednim ruch do zgięcia w
stawie głównym i wyprostu w pośrednim ustawienie kończyny we wzorcu
końcowym jest przeciwne do wzorca początkowego. jednorazowo
wykonujemy kilka powtórzeń, gdyż jest to duże obciążenie dla
ćwiczonych mięśni i szybko ulegają one zmęczeniu . w metodzie pnf jest
wiele technik, które pozwalają dostosować terapię do aktualnego stanu
pacjenta i optymalnie przywrócić zaburzoną funkcje mięśni. pnf daje
bardzo dobre rezultaty w usprawnianiu chorych po udarach.
wykorzystywane wzorce w terapii są składowymi ruchów czynności dnia
codziennego. przygotowują do nauki chodu, obracania się, prawidłowego
chwytu. rehabilitacja po urazach, udarach, w sm... postępowanie
rehabilitacyjne w ośrodkach rehabilitacji angażujące pracę
specjalistów oraz sprzętu do ćwiczeń i fizykoterapii stanowi
nieocenioną pomoc dla poszkodowanych chorobą. na efektywność
rehabilitacji mają wpływ przede wszystkim możliwie najszybsze podjęcie
zabiegów, dobór metod rehabilitacji, systematyczność i okres jej
prowadzenia. to fakty znane. jak można wspomóc i przyspieszyć
rehabilitację w chorobach i po urazach powodujących osłabienie mięśni,
niedowłady, spastyczność, miejscowe zaburzenia ukrwienia doskonale
sprawdziły się urządzenia do stymulacji tens przezskórna stymulacja
nerwów i tems przezskórna stymulacja mięśni. najnowsze generacje
sprzętu posiadają oprogramowanie do ćwiczeń mięśni grup mięśni, które
działając w cyklu poprawa ukrwienia, stymulacja włókien
wolnokurczliwych, stymulacja włókien szybkokurczliwych, rozluźnienie,
pobudzenie do usunięcia metabolitów po ćwiczeniu umożliwia skuteczne
działanie lecznicze. zasilany bateriami paluszki mały i lekki 100gram
stymulator jest bezpieczny i umożliwia terapię w domu, przy łóżku
chorego. zabiegi mogą być stosowane np.3 razy dziennie po 20 - 50
minut. daje to w sumie 1 - 2 godzin efektywnego treningu !
kilkuminutowy zabieg tems w gabinecie fizykoterapii nie przynosi
wiele. u osób niezdolnych do samodzielnego ruchu, zewnętrzna
stymulacja pomaga szybciej odbudować łuk odruchowy i na drodze
biofeedback'u zachęca pacjenta do ćwiczeń pokazując, że ruch jest w
ogóle możliwy. stymulacją można wzmacniać wybrany mięsień np. głowę
przyśrodkową m. czworogłowego uda co bywa niemożliwe w innych
technikach rehabilitacji. stymulacja nie obciąża stawów, układu
krążenia, nie angażuje czasu, kosztów dowozu pacjenta, nie ma żadnych
działań ubocznych, praktycznie nie grozi podrażnieniami skóry co
zdarza się często przy elektrodach gumowych. trudno przecenić rolę
utrzymania właściwego krążenia, pobudzenia unerwienia autonomicznego i
somatycznego w zapobieganiu degradacji zarówno tkanek jak i sprawności
czuciowo - ruchowej. właściwe programy i ułożenia elektrod
samoprzylepnych pozwalają na obniżenie spastyczności. koszt
specjalistycznego stymulatora o wymienionych parametrach to około 400
zł. po zakończeniu rehabilitacji stymulator można zwrócić otrzymując
zwrot 100 zł. inne wskazania do stosowania stymulacji to ból
przewlekły, ból nowotworowy, nietrzymanie moczu lub stolca, przewlekłe
zaparcia i inne. o tym jednak w następnym artykule. zainteresowanych
proszę o korespondencję na adres sprzedawanie nadzieji. odkąd
założyłem serwis centrum polskiej rehabilitacji, codziennie do naszej
redakcji wpływają niezliczone prośby o pomoc finansową od rodziców
chorych dzieci. w ostatnim czasie obserwuję cos szczególnie
niepokojącego, znakomita większość listów jest zadziwiająco podobna i
dotyczy prośby o pomoc w zebraniu często niebagatelnej sumy
najczęsciej 15000 zł! potrzebnej na rehabilitacje dziecka w
specjalistycznym ośrodku, bez której chory maluch nie ma szans na
wyzdrowienie. korespondując z tymi osobami nie raz miałem ochotę
wsiąść w samochód i pojechać do takiego ośrodka i popatrzeć w oczy
ludziom którzy potrafią w tak perfidny sposób grać na uczuciach
rodziców, którzy dla dobra dziecka są w stanie oddać własne serce.
... być może jestem jeszcze za młody albo za głupi żeby to zrozumieć
lub po prostu nie znam się kompletnie na biznesie, ale moim zdaniem
osoby które w ten sposób "piorą mózgi" tym ludziom powinno się podać
do sądu jak za zwykłe naciągactwo. jak można inaczej nazwać jak nie
złodziejem, rehabilitanta biorącego takie pieniądze od osób, które
najczęsciej i tak żyją na granicy nędzy i dawno już wydały wszystkie
oszczędności na leczenie dziecka, wmawiając mu przy tym że
rehabilitacja jest niezbędna dla wyzdrowienia dziecka. gdybym chociaż
troszeczkę się na tym nie znał i gdyby chodziło o moje dziecko też
pewnie gotów byłbym się zapożyczyć, a nawet żebrać wśród obcych mi
ludzi wiedząc że pieniądze mogą je uzdrowić lub chociaż pomóc, ale na
miłość boską przecież 15000zł wydane na rehabilitacje w ośrodku nie
pomoże nic więcej niż konsekwentna rehabilitacja prowadzona przez
samych rodziców! ludzie z chorymi dziećmi są zwykle bardzo rozżaleni
tym co się przydarzyło ich potomkowi i są w stanie chwycić się
wszystkiego, jeżeli widzą tylko cień nadzieji na poprawę tej sytuacji.
wykorzystywane jest to moim zdaniem przez nieuczciwe osoby i firmy,
które wymyślają coraz to nowe rewelacyjne metody rehabilitacji, które
kosztują coraz więcej pieniędzy i nie wnoszą tak na prawdę nic nowego.
przykładowo wiele się mówiło swego czasu o pająku do dzisiaj wiele
ośrodków wmawia ludziom, że mało kto ma w ośrodku to swietne
urządzenie, nie wspominając o tym że jego mniejszą wersję można kupić
sobie za kilka złotych do domu i to przy wykorzystaniu refundacji z
kasy chorych! czy jeszcze głośniejsza sprawa z "kombinezonami
kosmicznymi" który mim zdaniem był jest największym numerem tego typu
w polsce. proszę mnie tutaj źle nie zrozumieć, uważam że
rehabilitacja jest niezbędna i generalnie każda z tych metod ma swoje
dobre strony, ale wmawianie ludziom, że jest to rewelacja i kasowanie
za to strasznych pieniędzy jest sprawą wysoce niemoralną. zupełnie dla
mnie niezrozumiały jest fakt, że koszty rehabilitacji w róznych
ośrodkach potrafią się różnić nawet dziesięcioktrotnie! coś tutaj
chyba jest nie tak? trzymając się tematu dzieci z porażeniem
mózgowym, to widziałem już bardzo wiele tak chorych dzieci, jak i
rozmawialem z ich rodzicami. już na pierwszy rzut oka widoczne jest
to, że najczęsciej stan tych dzieci jest bardzo ściśle skorelowany z
czasem włożonym w ich rehabilitacje. bezwględnie w najlepszym stanie
są jednak dzieci, których rehabilitację prowadzą sami rodzice!
oczywiście muszą być oni odpowiednio przeszkoleni przez
lekarza/rehabilitanta, jednak znakomitą część rehabilitacji prowadzą
samodzielnie w domu. wymaga to dużego poświęceniu się dziecku, oraz
zgromadzenie sprzętu rehabilitacyjneho w domu większość jest
refundowana!, jednak rehabilitacja prowadzona w ten sposób jest wiele
skuteczniejsza niż nawet najlepszy ośrodek. nie chciałbym tutak
skrzywidzić wielu bardzo dobrym placówek, które uczą rodziców jak
postępować z maluchem oraz niekiedy stanową jedyną odskocznię od
codzienności dla rodziców i szansę podzielenia się swoimi problemami z
innymi to też bardzo ważne. tyle tylko, że tego typu ośrodki nie
muszą reklamować się tym, że jako jedyny ośrodek w kraju może pomoć,
oraz nigdy turnus tam nie kosztuje 15000zł... tak jak mówie, znaczenie
takich ośrodków jest bardzo duże dla rehabilitacji, ale nikt nie
powinien ich przeceniać i wmawiać ludziom nieprawdziwych rzeczy. Żeby
mój artykuł był rzetelny napisze również o wrażeniach osób które
wróciły po takiej "kosmicznej" rehabilitacji kosmiczna jest oczywiście
cena i miałem okazje wymienić z nimi wrażenia. przyznać trzeba że
zwykle są to ośrodki dobrze wyposażone oraz gwarantujące bardzo
intesntywną rehabilitacje. dziesięciodniowy turnus to istna mordęga
dla dziecka które jest przez cały dzień zmuszane do najróżniejszych
ćwiczeń, ale przyznać trzeba że pod koniec efekty są widoczne na
pierwszy rzut oka i jest przyjmowane z wielkim entuzjazmem przez
rozdziców. niestety bardzo szybko okazuje się, że poprawa jest tylko
chwilowa i po powrocie do domu wszystko się cofa do stanu wyjściowego,
na co odpowiedź jest zawsze jedna... jeżeli chce pan/pani żeby efekty
utrzymały się dłużej konieczna jest kolejna wizyta w ośrodku.
wytłumaczyć ten fenomen można bardzo prosto każda osoba poddana bardzo
intensywnym ćwiczeniom fizycznym po 10 dniach nabierze dobrej formy i
będzie to widoczne, ale wystarczy przestać ćwiczyć i bardzo szybko
znowu wrócimy do stanu wyjścia. reasumując uważam, że rehabilitacja
jest potrzebna, również ta w ośrodkach rehabilitacyjnych pod warunkiem
że kosztuje przyzwoite pieniądze, lub poprostu kogoś na nią stać nie
mam nic przeciwko rehabilitacji za 50000zł jeżeli tylko ktoś ma na to
pieniądze, ale uważam za wysoce nieetyczne wmawianie ludziom, że taka
rehabilitacja jest niezbędna, że jako jedyna może pomóc dziecku, lub
wciskanie ludziom pseudonaukowego bełkotu odnośnie nowych "cudownych"
metod rehabilitacji. dla rodziców mam radę, żeby zamiast rozpaczliwie
szukać pieniędzy na kolejne turnusy rehabilitacyjne zainteresowały się
jak można samemu pomóc dziecku, prowadząc codzienną rehabilitację we
własnym domu dzięki wskazówkom lekarza prowadzącego rehabilitację
który ma obowiązek nie tylko pokazać ćwiczenia jakie należy wykonywać
z dzieckiem, jak również polecić odpowiedni sprzęt rehabilitacyjny
który może w tym pomóc. mam wielką nadzieję, że nikt nie poczuł się
urażony moimi spostrzeżeniami, a szczególnie rodzice którzy pokładają
tak wielkie nadzieje w tego typu rehabilitacji. być może jestem w
błedzie i ktoś napiszę własny komentarz do mojego artykułu będę bardzo
wdzięczny za wszelkie głosy w tej sprawie! jestem mamą dziecka
niepełnosprawnego ruchowo. ja również wysłałam na wasz adres prośbę o
pomoc finansową na rehabilitację mojego syna w specjalistycznym
ośrodku. gdy po raz pierwszy zajrzałam na tę stronę, była na niej
zamieszczona prośba rodziców dziewczynki o pomoc, co sugerowało, że
takie apele będą tu zamieszczane. zainteresowanym podaję strony,
gdzie takie apele są zamieszczane bez nazywania nas rodziców
żebrakami. http//www.dzieci.org.pl, http//www.ispdn.qnet.pl,
http//pomoc.bitstudio.com.pl, http//www.akcjasos.pl. myślę, że
większość rodziców dzieci niepełnosprawnych jadących na turnus
rehabilitacyjny ma świadomość, że dziecko na takim turnusie nie
zostanie cudownie uzdrowione, że to tylko kolejny etap długiej drogi
do samodzielności. dla mnie i mojego dziecka jest to bardzo
atrakcyjna forma rehabilitacji. gdy pojechałam z dzieckiem na turnus,
to od czasu choroby syna był to po raz pierwszy czas kiedy odpoczęłam
przede wszystkim psychicznie. nie czułam tego wewnętrznego przymusu,
by każdą wolną chwilę poświęcać na ćwiczenia z dzieckiem. syn był
zachwycony pobytem w ośrodkumówił nawet, że trochę mieszka w domu,
trochę w ośrodku.oczywiste jest, że same turnusy nie załatwią całej
rehabilitacji. jednak w ośrodku są dużo większe możliwości.nie jestem
w stanie zaoferować dziecku w domu tego co ma na turnusie. nie mam
warunków, by trzymać w domu konia, wannę do hydromasażu, stołu do
magnetostymulacji. prawdę mówiąc to nie wiem nawet czy oferowany
przez was pionizator prawie pająk zmieściłby się w moim mieszkaniu i
jakie możliwości manewru miałoby w nim dziecko. przecież rodziny
dzieci niepełnosprawnych nie zawsze są zamożne i nie stać ich na
bardzo duże mieszkania. rodzicom, którzy nie poświęcają swojego czasu
na rehabilitację dziecka w domu, nie będzie się również chciało
marnować czasu na poszukiwanie sponsorów. a z tym znajdowaniem
sponsorów nie jest chyba najgorzej. osobiście znam rodziny, które
jeżdżą na turnusy co drugi miesiąc nie płacąc z własej kieszeni.
zgadzam się, że 15000zł za turnus to przesada, dlatego jeżdżę do
ośrodka, w którym turnus kosztuje 2500zł dla dziecka z opiekunem.
dopóki będę znajdować sponsorów, będę jeździć na turnusy
rehabilitacyjne. dziękuję w tym miejscu tym, dzięki którym były
możliwe dotychczasowe wyjazdy. a może to obrzydzanie turnusów na tej
stronie ma inne podłoże? może naczelny chce zwiększyć sprzedaż
oferowanego na tej stronie sprzętu rehabilitacyjnegozresztą bardzo
dobrego-mamy w domu fotelik i rowerek? bo myśląc logicznie to wygląda
tak gdy ośrodek zakupi kilka sztuk jakiegoś sprzętu rehabilitacyjnego,
to korzysta z niego w ciągu roku w czasie turnusów wiele, wiele
dzieci, a gdyby nie wyjeżdżały to każde z nich musiałoby mieć ten
sprzęt w domu. Żartowałam... a załatwienie refundacji z kasy chorych
jest często bardziej skomplikowane niż znalezienie sponsorów. przy
okazji pozdrawiam kujawsko-pomorską kasę chorych, w której od czerwca
2000 roku załatwiam balkonik. nadziei nikt nie sprzedaje. nadzieję
mam w sobie i widzę ją w oczach mojego dziecka. niestety, by ją móc
zrealizować całą resztę trzeba dokupić. z pozdrowieniami pytanie mam
już ściągnięte kody żródłowe mozilli i nie mogę jej w żaden sposób
zainstalować, jak mam to zrobić, czy ktoś mi pomoże? przy próbie
instalacji lang pl pojawia się błąd -202 oraz -21 co to oznacza? mam
zainstalowaną mozille 0.9.8 a problem taki, że galeon w v1.0 podczas
instalacij szuka rejestracji mozilli. pytanie, jak zarejestrować
mozille? co oznacza błąd 239 oraz błąd xxx podczas instalacji lang
pl/reg pl/innych pakietów xpi? czy przed instalacją nowszej wersji
mozlli naży odinstalować starą, czy można zrobić nakładkę? które
rozwiązanie jest lepsze? bo jeśli lepiej się pozbyć starej wersji to
w takim razie jak odinstalować mozille? czy mozilla wymaga
zainstalowania javy z osobnego instalatora np. java jre 1.3.1 lub ibm
java? czy ma to wpływ na jej działanie i wyświetlanie stron www po
instalacji polskich ustawień językowych mozilla nie uruchamia się i
wyświetla się tylko komunikat o błędzie "błąd parsowania xml
niezdefiniowana jednostka obszar
chrome//messenger/content/messenger.xul numer linii 48, kolumny 29
gdzie znajdę artykuł dotyczący instalacji polskich pakietów w trybie
offline? czy można instalować pakiety lang pl i reg pl w mozilli dla
beosa. mam zainstalowaną mozillę 0.9.5 2001101117 lub inną starszą
wersję i chciałbym dograć polską wersję. nie wiem do którego katalogu
wgrać pliki lang pl i reg pl i z której wersji? czy mozillę można
zainstalować na systemie "solaris 8"? jeśli tak to która wersja? po
instalacji 0.9.9 zniknął mi 'sajdbar' jest tylko szare pole w tym
miejscu i nie można dodawać nowych paneli. instalowałem mozillę po
odinstalowaniu poprzedniej wersji system win98 se pl. jakie
ustawienia za to odpowiadają? podczas instalacji napotkałem bład o
komunikacie"archiwum browser.xpi jest uszkodzone". co mam robić? jak
można odinstalować mozille 0.9.9pl .w panelu strowania nie widać aby
program był zainstalowany, jak również nie ma deinstalatora. system
operacyjny w98se i w2000. program sciagniety z waszej strony.
podczas instalacji mozilli, na samym początku pojawia się błąd
xpcom-204 no_instal_script. po zainstalowaniu najnowszej mozilli 1.0,
wystapił taki oto problem. otoz nawigatora nie moge wcale uruchomic,
pozostale sie uruchamiaja. sek w tym, ze podczas uruchamiania
nawigatora, wszystko sie wiesza. witam, polecenie configure w
galeonie nie wykonuje się poprawnie. twierdzi ze mozilli brak i tyle.
a mozilla jest, binarka jest w /usr/local/mozilla. co muszę jeszcze
poustawiać? kiedy bedzie wersja polska na mac os 9? czy jest
mozliwosc udostepnienia archiwum mozilli bez instalatora tak aby tylko
recznie przegrac pliki a nie instalatorem, instalator pomimo, ze ladny
to nie wygodny trzeba urychamiac xy dla roota i kasuje mi wszystkie
pluginy. nie mogę znaleźć na stronie internetowej informacji na temat
wymagań systemowych dla najnowszej wersji przeglądarki buil 1.0 rc2.
przy próbie instalacji w windows 95b pojawia się błąd 1114 could not
load c\windows\temp\ns_temp\xpcom.ns\bin\xpistub.dll. czy oznacza to,
że nie ma możliwości zainstalowania tej wersji przeglądarki w
systemie, który podałem? czy minimalne wymagania to windows 98? czy
istnieje jakis inny sposób instalacji skórek a nie tylko przez
internet? moge to zrobić offline? jak wstawić sajdbar na stronę www?
ktora wersja mozilli jest najnowsza? bo raz sa daty a raz inne
cyferki. jak zainstalować przeglądarkę? czy można zainstalować
mozillępl obok starego netscape'a 4.x i dodać jeszcze nowego
netscape'a 6 lub 7 pod win98? potrzebne do sprawdzania stron w różnych
przeglądarkach. używam do obsługi poczty netscapa 4.7 mam tam dwa
profile do dwóch różnych kont pocztowych. czy jest możliwe
zainstalowanie mozilli tak, aby zainportowała/wgrała zawartość tych
skrzynek lub chociaż jednej. czy jest również możliwe przeniesienie
listy kontaktów książkę adresową. czy istnieja jakieś skiny do
najnowszej wersji mozilli nie mogę odinstalować wersji 0.9.9pl lub
innej. pojawia się błąd 161 install log folder not found. co z tym
zrobić? proszę o poradę. pzdr m. używałem mozilli 1.0, której
interfejs był dość mocno spolszczony. po jej odinstalowaniu i
instalacji wersji 1.2a mam wariant angielsko-polski, pomieszanie z
poplątaniem w okienkach dialogowych, w menu itp. - jak to naprawić?
co to są błądy crc? nie mogę przez nie zainstalować mozilli. po
zaladowaniu strony glownej na pasku stanu mam "zainstaluj polskie
ustawienia regionalne". o co tu chodzi? w opcjach mozili nie
znalazłem takowych ustawien? mac czy istnieje wersja mozilli dla
systemu mac os x lub starszego libstdc++, debian, redhat w trakcie
próby instalacji mozilli 1.1 pod systemem linux - debian 3.0
wyświetlany jest błąd "error in loading shared libraries
libstdc++-libc6.1-1.so.2 cannot open shared object file no such file
or directory". w systemie nie mam tej biblioteki. z drugiej strony
miałem wcześniej zainstalowaną mozillę, która pochodziła z pakietu
.deb na cd. oczywiście przed instalacją nowej wersji programu
mozillipl po polsku, usunąłem starą wersję angielską. po nieudanej
próbie instalacji nowej polskiej wersji z powrotem zainstalowałem
standardową wersję występującą w debianie 3. program działa mimo, że
nie ma w systemie w/w biblioteki. jak temu zaradzić i skąd pobrać i
jak ewentualnie zainstalować brakującą bibliotekę? jesli chce
zainstalowac mozille w systemie macos x to skad wziac instalacje? czy
ta dla systemu linux bedzie odpowiednia? m.k. Ściągnołem mozille.nie
umiem rozpakować ani nic więcej. proszę o pomoc! jak zainstalować
plik .xpi np. spiderzilla.xpi. nie wiem jak zainstalowac proktora 0.9
na win98 moze ktos mi pomoze prosze. do czego służą pliki reg-pl...
oraz addons... w dziale pobierz zainstalowałem mozillę 1.0.1 i dwa
powyższe komponenty, ale nie wiem, po co. jak odinstalowac mozille
1.2.1 z systemu ms windows brakuje kluczy w rejestrze zaraz po
zainstalowaniu! czy to normalne? na podstawie jakiego netscepa
napisana jast mozilla 1.3 6.x czy 7.x? odpowiedź mam już ściągnięte
kody żródłowe mozilli i nie mogę jej w żaden sposób zainstalować, jak
mam to zrobić, czy ktoś mi pomoże? upewniam się, że nie chcesz
instalować wersji binarnej mozilli, tak? jeżeli nie, pomocny może
okazać się artykuł w dziale pomoc. jeżeli jednak chcesz samemu
skompilować mozille ze źródel, to wszystkie czynności zostały
wyjaśnione na stronie. jeżeli nadal z czymś będą problemy, zapraszam
na forum. proszę o podanie szczegółów dotyczących swojego środowiska,
wersji kodu i informacji o błędach jakie występują. powrót na górę
przy próbie instalacji lang pl pojawia się błąd -202 oraz -21 co to
oznacza? błąd 202 access_denied użytkownik nie ma odpowiednich praw
dostępu. błąd 215 read_only plik nie może zostać usunięty ponieważ
ustawiono atrybut tylko do odczytu. pliki lang pl i reg pl należy
instalować będąc zalogowanym na konto, z którego zainstalowano
mozillę. można też po instalacji mozilli zmienić atrybuty plików,
wykonywalne chmod 777, inne chmod 666 uwaga pliki bedą dostępne dla
wszystkich użytkowników. dokładnie. jeżeli mozilla została
zaistalowana globalnie przez administratora systemu root to tylko
administrator może zainstalować pliki z polskimi ustawieniami
językowymi. potrzebne są prawa zapisu do katalogu, w krórym
zainstalowano mozillę zazwyczaj /usr/local/mozilla. jeżeli polskie
pliki językowe zostały już kiedyś zainstalowane w systemie, to podczas
instalacji nowego pakietu należy przełączyć się na interfejs
angielski, tak aby pakiet polski nie był wykorzystywany wtedy
występują problemy z prawami dostępu do plików, które są używane.
dotyczy to zwłaszcza systemu windows. więcej o kodach zwracanych
podczas instalacji pakietów xpi można znaleźć w tym dokumencie.
powrót na górę mam zainstalowaną mozille 0.9.8 a problem taki, że
galeon w v1.0.3-3 podczas instalacij szuka rejestracji mozilli.
pytanie, jak zarejestrować mozille? mozilli nie trzeba
rejestrować. galeon szuka katalogu instalacyjnego mozilli, ponieważ
korzysta z wielu jej bibliotek. proszę przesłać treść komunikatu jaki
pojawia się podczas instalacji galeona - prawdopodobnie jednak należy
podać ścieżkę dostępu do mozilli standardowo jest to
/usr/local/mozillla. powrót na górę co oznacza błąd 239 oraz błąd xxx
podczas instalacji lang pl/reg pl/innych pakietów xpi? w artykule
kody instalacji xpi zostały opisane kody zwracane podczas instalacji
pakietów xpi wraz z proponowanymi rozwiązaniami problemów powodujących
błędy. bład 239 błąd podczas rejestracji chrome jest związany
zazwyczaj z błędami 202 i 22 należy pamiętać, że pakiety z polskimi
ustawieniami językowymi jak i wszelkie inne pakiety xpi muszą być
instalowane przez administratora systemu root lub osobę, która
zainstalowała mozillę. powrót na górę czy przed instalacją nowszej
wersji mozlli naży odinstalować starą, czy można zrobić nakładkę?
które rozwiązanie jest lepsze? bo jeśli lepiej się pozbyć starej
wersji to w takim razie jak odinstalować mozille? zalecana
aktualizacja tak, odinstalowanie poprzedniej wersji mozilli jest
zdecydowanie zalecane przez instalacją nowej wersji. w systemie
windows można skorzystać ze standardowego deinstalatora zaznaczyć
mozillę, a następnie nacisnąć na dodaj/usuń. w systemie linuks
instalator angielskiej wersji mozilli wykryje poprzednią instalację i
zaproponuje usunięcie katalogu mozilli. w instalatorze mozillipl
wysępują problemy z wykrywaniem poprzednich instalacji, dlatego
zalecane jest ręczne usunięcie katalogu instalacyjnego mozilli przed
uruchomieniem instalatora. w obu przypadkach windows oraz linux
główny katalog mozilli można zupełnie bezpiecznie usunąć ręcznie, za
pomocą eksploratora windows lub rm -r /usr/local/mozilla linux. nie
należy usuwać katalogów mozilli za zawartością profili windowsdane
aplikacjimozilla lub $home.mozilla jeżeli chcemy zachować stare
ustawienia, pocztę, książkę adresową itp. usunięcie katalogu
instalacyjnego mozilli nie powoduje usunięcia jakichkolwiek danych
zachowanych przez użytkowników w profilach. więcej o profilach
mozilli > mozillapl profile powrót na górę czy mozilla wymaga
zainstalowania javy z osobnego instalatora np. java jre 1.3.1 lub ibm
java? czy ma to wpływ na jej działanie i wyświetlanie stron www tak.
podstawowy instalator mozilli nie zawiera środowiska uruchamiania javy
java re z racji rozmiaru pakietu zazwyczaj ponad 8mb. ponadto w wielu
przypadkach java re jest już zainstalowana w systemie przez inne
przeglądarki lub programy. dlatego na początku należy upewnić się,
czy środowisko javy nie jest już zainstalowane w systemie. w windows
java zazwyczaj jest instalowana w katalogu program
filesjavasoftjre1.3.1... lub /usr/lib/java w linuksach. Ścieżka może
się różne w zależności od wersji javy i firmy, która jest jej autorem.
w mozilli 0.9.8 można zaznaczyć opcję /szukaj przy starcie wtyczki
java/ w kategorii edycja > preferencjacje > moztweak - dodatkowe
ustawienia> nawigator, co spowoduje że mozilla będzie automatycznie
przeszukiwała standardowe katalogi w poszukiwaniu wtyczki java uwaga w
przypadku, gdy java została wgrana w niestandardowym katalogu wtyczka
może nie zostać odnaleziona. jeżeli mozilla nie jest sama w stanie
odnaleźć wymaganych plików javy należy postąpić zgodnie z
wyjaśnieniami do pytania o wtyczki java. powrót na górę po instalacji
polskich ustawień językowych mozilla nie uruchamia się i wyświetla się
tylko komunikat o błędzie "błąd parsowania xml niezdefiniowana
jednostka obszar. należy pamiętać, że polskie ustawienia językowe lang
i reg pl będą działały tylko z odpowiadającą im wersją mozilli zatem
np. plik lang pl o identyfikatorze 0.9.8 będzie współpracował
poprawnie tylko i wyłącznie z mozillą milestone 0.9.8. możliwa jest
instalacja pakietów językowe w wersjach testowych /nightly/ jednak
prawdopodobnie nie będą działały, ponieważ niemal każdego dnia
zmieniają się jakieś stringi w mozilli, umiemożliwiając uruchamianie
poszczególnych komponentów. powrót na górę gdzie znajdę artykuł
dotyczący instalacji polskich pakietów w trybie offline? dokument
opisujący instalację polskich ustawień językowych do oglądania w
trybie offline nie został jeszcze zaktualizowany. w chwili obecnej
dostępne są artykuł najlepiej otworzyć w przeglądarce, a następnie
zapisać stronę na dysku komputera oraz animacja w formacie wmv lub
divx które mogą okazać się pomocne podczas instalacji. wymagane do
instalacji pliki można pobrać z działu /wydania > aktualne wydanie
polskiej mozilli powrót na górę czy można instalować pakiety lang pl i
reg pl w mozilli dla beosa. jeśli działają oryginalne pakiety lang i
reg en-us, to nasze pl-pl też powinny działać. proszę na bieżąco
informować o postępach ; wszystkie pakiety mozilli tworzone są w
oparciu o mechanizm xpi cross platform install, co umożliwia
instalację tego samego pakietu na wirtualnie dowolnej platformie
sprzętowo-systemowej. nasze ustawienia językowe nie są tu wyjątkiem,
powinny zainstalować się na każdym komputerze, na którym możliwa była
instalacja mozilli. powrót na górę mam zainstalowaną mozillę 0.9.5
2001101117 lub inną starszą wersję i chciałbym dograć polską
wersję. nie wiem do którego katalogu wgrać pliki lang pl i reg pl i z
której wersji? gorąco 2x! zachęcam do pobrania najnowszej wersji
mozillipl. w stosunku do 0.9.5 wprowadzono bardzo wiele ulepszeń i
poprawiono ogrom błędów, całość działa zdecydowanie szybciej i
rzadziej się zawiesza. poza tym polska wersja mozilli zawiera moduł
do sprawdzania pisowni z polskim słownikiem oraz moz-tweak - zestaw
wielu ciekawych preferencji, dzięki którym można dotrzeć do mało
znanych, choć ciekawych ustawień. jeżeli jednak jest to niemożliwe
proponuje pobrać pakiety lang i reg z 23 października 200 najlepiej
skopiować je na lokalny dysk i otworzyć przez menu /plik > otwórz
plik/, a następnie potwierdzić instalację. po zainstalowaniu 2 plików
należy zmienić interfejs na język polski w kategorii edit >
preferences > appearance oraz appearance > content packs. powrót na
górę czy mozillę można zainstalować na systemie"solaris 8"? jeśli tak
to która wersja? tak. od dawna każde wydanie mozilli przygotowywane
jest również dla systemów suna. zgodnie z informacjami dla wersji
0.9.9 należy zainstalować poprawki 109147-09, 108434-02, and 108435-02
ze strony sunsolve.sun.com, błąd 88205. w przypadku solaris 8 64bit.
przed instalacją mozilli należy zainstalować bibliotekę
/libstdc++/. odpowiednie pakiety zostały przygotowane przez firmę
nestcape - sun netscape 6 install package. następnie można pobrać
mozillę sparc z katalogu ftp. po instalacji mozilli można zainstalować
polskie ustawienia językowe klikając na odnośniki /bezpośrednia
instalacja plików/ na górze strony. powrót na górę po instalacji
0.9.9 zniknął mi 'sajdbar' - jest tylko szare pole w tym miejscu i nie
można dodawać nowych paneli. instalowałem mozillę po odinstalowaniu
poprzedniej wersji system win98 se pl. jakie ustawienia za to
odpowiadają? ustawienia mozilli zapisywane są w profilu użytkownika
artykuł o profilach prawdopodobnie profil jest uszkodzony proponuję
najpierw usunąć plik panels.rdf z katalogu z profilem i ponownie
uruchomić mozillę. jeśli to nie pomoże, proszę utworzyć nowy profil
użytkownika. czasami pomaga również wyłączenie i włączenie
wyświetlania sajdbaru przez menu widok lub naciśnięcie f9. powrót na
górę podczas instalacji napotkałem bład o komunikacie"archiwum
browser.xpi jest uszkodzone". co mam robić? podczas pobierania pliku
instalatora archiwum .exe zostało uszkodzone, proszę pobrać ponownie
archiwum. jeżeli problem będzie się nadal powtarzał, proszę się z
nami skontaktować. powrót na górę jak można odinstalować mozille
0.9.9pl .w panelu strowania nie widać aby program był zainstalowany,
jak również nie ma deinstalatora. system operacyjny w98se i w200
program sciagniety z waszej strony. proszę po prostu usunąć katalog
/mozilla.org/mozilla więcej informacji na forum . powrót na górę
podczas instalacji mozilli, na samym początku pojawia się błąd
xpcom-204 no_instal_script. błąd ten występuje na niektórych
konfiguracjach windows xp ponieważ plik instalacyjny "install.js"
komponentu xpcom jest dekompresowany do niewłaściwego katalogu temp.
w najnowszej wersji mozilli błąd powinien zostać poprawiony. powrót
na górę po zainstalowaniu najnowszej mozilli 1.0, wystapił taki oto
problem. otoz nawigatora nie moge wcale uruchomic, pozostale sie
uruchamiaja. sek w tym, ze podczas uruchamiania nawigatora, wszystko
sie wiesza. czy poprzednia wersja mozilli została odinstalowana?
jeśli nie, proszę odinstalować mozillę, a następnie ponownie
zainstalować nową wersję. powodem takiego działania może również być
współużytkowanie profili razem z netscape 6 - w tym wypadku wystarczy
założyć nowy profil dla mozilli. powrót na górę witam, polecenie
configure w galeonie nie wykonuje się poprawnie. twierdzi ze mozilli
brak i tyle. a mozilla jest, binarka jest w /usr/local/mozilla. co
muszę jeszcze poustawiać to jest pytanie, które zostanie najpełniej
zaadresowane na liście dyskusyjnej galeona != mozilla.
najprawdopodobniej konfigurator galeona nie wyszukuje mozilli w tym
katalogu lub wymaga odpowiedniej wersji mozilli. powrót na górę kiedy
bedzie wersja polska na mac os 9? zespół mozillapl nie dysponuje
odpowiednimi zasobami do przygotowania wersji instalatora dla systemu
macos, jednakże dostępne na stronie pliki xpi z polskimi ustawieniami
językowymi lang pl, reg pl można zainstalować w odpowiadającej wersji
mozilli na dowolnym systemie macos, freebsd, solaris, hpux itp.
należy pobrać wersję milestone z mozilla.org, a następnie zainstalować
odpowiadające pobranej wersji pliki xpi. powrót na górę! czy jest
mozliwosc udostepnienia archiwum mozilli bez instalatora? tak aby
tylko recznie przegrac pliki a nie instalatorem, instalator pomimo, ze
ladny to nie wygodny trzeba urychamiac xy dla roota i kasuje mi
wszystkie pluginy . mozilla.org udostępnia skompresowane archiwum zip,
którego nie trzeba instalować wystarczy rozpakować w katalogu
docelowym. do tak "zainstalowanej" mozilli można następnie
zainstalować polskie ustawienia systemowe w postaci plików xpi.
zespół mozillapl nie udostępnia w tej chwili wyłącznie plików mozilli.
powrót na górę nie mogę znaleźć na stronie internetowej informacji na
temat wymagań systemowych dla najnowszej wersji przeglądarki buil 1.0
rc2. przy próbie instalacji w windows 95b pojawia się błąd 1114 could
not load c\windows\temp\ns_temp\xpcom.ns\bin\xpistub.dll?. czy oznacza
to, że nie ma możliwości zainstalowania tej wersji przeglądarki w
systemie, który podałem? czy minimalne wymagania to windows 98? ten
błąd występował w poprzednich wersjach mozilli rcx. w wydaniu mozilli
1.0 jest już poprawiony. zawsze powinna być możliwa instalacja
mozilli systrybuowanej w postaci archiwum .zip, które nie wymaga
instalacji. mozillę w postaci archiwum rozprowadza wyłacznie
mozilla.org - odpowiedni plik należy rozpakować w katalogu docelowym,
a następnie zainstalować pliki z polskimi ustawieniami. pomocny może
być artykuł o instalacji plików. instalacja pakietów powrót na górę
czy istnieje jakis inny sposób instalacji skórek a nie tylko przez
internet? moge to zrobić offline? tak, schemat należy zapisać na
lokalnym dysku, a następnie otworzyć w mozilli poprzez wybranie
plik->otwórz plik działa tylko dla plików typu .xpi jeśli na stronie
jest dostępna tylko wersja instalacyjna, należy wykonać następujące
kroki przykład oparty na stronie. skopiować do schowka adres
odnośnika instalacyjnego prawy klik->kopiuj adres odnośnika skopiowany
adres odnośnika. na dysk zapisujemy plik - adres pliku jest drugim
parametrem funkcji installtrigger.installchrome, być może trzeba
będzie dodać pełną scieżkę jesli jest to tylko nazwa pliku tworzymy
mały plik html, plik html zapisujemy w tym samym katalogu co plik
schematu. otwieramy w mozilli nasz mały plik html i klikamy
"instaluj!" ; powrót na górę jak wstawić sajdbar na stronę www?
sajdbary nie służą do wyświetlania bezpośrednio na stronie, tylko w
pasku sidebar przeglądarki - każdy użytkownik musi dodać wybrany
sajdbar do swojej kolekcji sidebarów. więcej o technologii sidebar
można przeczytać na stronie netscape mozillipl. powrót na górę ktora
wersja mozilli jest najnowsza? bo raz sa daty a raz inne cyferki.
hmmm... ta, która ma aktualną datę lub najwyższy numerek ;? są dwa
rodzaje oznaczeń ciąg z datą - buildid 2002060611 - mozilla z dnia 6
czerwca 2002, godzina 11 lub numerkowe stosowane przy oznaczeniu
głównych wersji - 1.0 - mozilla 1.0 powrót na górę jak zainstalować
przeglądarkę? pobrać ją z naszego działu pobierz, a następnie kliknąć
dwukrotnie na plik instalatora windows lub wprowadzić komendę /tar
zxvf mozilla && mozilla-installer/mozilla-installer linux./ powrót na
górę czy można zainstalować mozillępl obok starego netscape'a 4.x i
dodać jeszcze nowego netscape'a 6 lub 7 pod win98? potrzebne do
sprawdzania stron w różnych przeglądarkach. tak. należy tylko
pamiętać, aby każda z tych przeglądarek miała odrĘbny profil, w innym
przypadku mogą i będą występować problemy. powrót na górę używam do
obsługi poczty netscapa 4.7 mam tam dwa profile do dwóch różnych kont
pocztowych. czy jest możliwe zainstalowanie mozilli tak, aby
zainportowała/wgrała zawartość tych skrzynek lub chociaż jednej. czy
jest również możliwe przeniesienie listy kontaktów książkę
adresową. oczywiście jest to możliwe. w większości przypadków mozilla
automatycznie przeniesie wszystkie ustawienia, oraz dane książek
adresowych, zachowane wiadomości itp. w tym przypadku istnienie 2 lub
więcej profili może być bardziej korzystne założenie jednego profilu
mozilli, do którego można zaimportować dowolną ilość starych kont
pocztowych z netscape nawigatora lub innych programów pocztowych
używających standardowego formatu mbox używając funkcji importuj w
menu narzędzia kuriera poczty. w podobny sposób można zaimportować
zakładki, po uruchomieniu menedżera zakładek ctrl b. powrót na górę
czy istnieja jakieś skiny do najnowszej wersji mozilli schematy skiny
lub skórki dostępne w mozilli są zgromadzone w kilku miejscach.
generalnie należy instalować schemat tylko w odpowiadającej mu wersji
mozilli, próba instalacji schematu niezgodnego z zainstalowaną wersją
mozilli może być skutkiem różnych problemów zawieszanie, problemy z
uruchomieniem, nieprawidłowe elementy menu itp. w niektórych
przypadkach stare schematy będą również działały w nowszych wersjach
mozilli - najlepiej przetestować to na zupełnie nowym profilu.
serwery udostępniające schematy. tworzenie nowych schematów zostało
min. opisane na stronie netscape. powrót na górę nie mogę
odinstalować wersji 0.9.9pl lub innej. pojawia się błąd 161 install
log folder not found. co z tym zrobić? proszę o poradę. pzdr m.
mozilla nie zapisuje żadnych istotnych danych w rejestrze windows,
dlatego w każdym przypadku deinstalacji wystarczy usunąć katalog
instalacyjny mozilli więcej o położeniu katalogów i plików mozillipl.
podobnie jest w systemie linuks. aby usunąć wpisy starszych wersji
mozilli w komponencie usuń/dodaj programy systemu windows, gdy został
uprzednio usunięty katalog instalacyjny mozilli, konieczna jest edycja
rejestru. powrót na górę używałem mozilli 1.0, której interfejs był
dość mocno spolszczony. po jej odinstalowaniu i instalacji wersji
1.2a mam wariant angielsko-polskojęzyczny pomieszanie z poplątaniem w
okienkach dialogowych, w menu itp. - jak to naprawić? należy wybrać
polski język zarówno treści jak i pakiety językowe w kategorii edycja
| preferencje | wygląd | język i treści, a następnie zrestartować
przeglądarkę. niekiedy konieczne jest przełączenie interfejsu na język
angielski, zrestartowanie przeglądarki wyłączenie i włączenie jej, a
następnie ponowne przełączenie się na język polski. efekt ten można
również uzyskać usuwając plik xul.mfl lub xul.mfasl w zależności od
używanego systemu operacyjnego, znajdujący się w katalogu profilu
użytkownika. z tym problemem spotkają się w szczególności osoby,
które zainstalują wyłącznie polskie pakiety językowe w wersji
przeglądarki pobranej z mozilla.org powrót na górę co to są błądy crc?
nie mogę przez nie zainstalować mozilli. błąd crc cyclic redundancy
codes wynika zazwyczaj z błędów podczas pobierania plików i wskazuje
na uszkodzenie pobranego pliku. w tym przypadku należy ponownie
pobrać cały plik instalacyjny mozilli, usuwając uprzednio istniejący
plik, powrót na górę po zaladowaniu strony glownej na pasku stanu mam
"zainstaluj polskie ustawienia regionalne". o co tu chodzi? w opcjach
mozili nie znalazłem takowych ustawien? najbezpieczniej instalować od
razu całe archiwum mozillipl, która domyślnie zawiera wszystkie
ustawienia w języku polskim. najprawdopodobniej należy zainstalować
ponownie pakiet reg pl - należy pamiętać, że wersja pakietu xpi reg pl
musi odpowiadać zainstalowanej wersji mozilli. więcej o instalacji
pakietów językowych. powrót na górę! mac czy istnieje wersja mozilli
dla systemu mac os x lub starszego? tak. w tej chwili nie
udostępniamy jeszcze mozillipl dla maców jednak można pobrać
odpowiednią wersję mozilli bezpośrednio z ftp.mozilla.org/pub/releases
i następnie zainstalować polskie ustawienia językowe. pomocny może
być artykuł o pakietach językowych. powrót na górę libstdc++, debian,
redhat w trakcie próby instalacji mozilli 1.1 pod systemem linux -
debian 3.0 wyświetlany jest błąd "error in loading shared libraries
libstdc++-libc6.1-1.so.2 cannot open shared object file no such file
or directory". w systemie nie mam tej biblioteki. z drugiej strony
miałem wcześniej zainstalowaną mozillę, która pochodziła z pakietu
.deb na cd. oczywiście przed instalacją nowej wersji programu
mozillipl po polsku, usunąłem starą wersję angielską. po nieudanej
próbie instalacji nowej polskiej wersji z powrotem zainstalowałem
standardową wersję występującą w debianie 3. program działa mimo, że
nie ma w systemie w/w biblioteki. jak temu zaradzić i skąd pobrać i
jak ewentualnie zainstalować brakującą bibliotekę? odpowiedź na to
pytanie można znaleźć na naszym forum naukowym. powrót na górę jesli
chce zainstalowac mozille w systemie macos x to skad wziac instalacje?
czy ta dla systemu linux bedzie odpowiednia? m.k. system operacyjny
gnu/linux nie jest zgodny z systemem mac os x, tak więc mozilla dla
gnu/linuksa nie będzie działać pod macintoshem. mozillapl nie oferuje
aktualnie pakietów dla mac os x, ale można pobrać wersję mozilli dla
mac os x ze strony mozilla.org/releases, a następnie stąd zainstalować
dodatek lang-pl-build-id-numer_wersji.xpi, gdzie numer_wersji powinien
się zgadzać z numerem wersji zainstalowanej mozilli z mozilla.org.
powrót na górę Ściągnołem mozille.nie umiem rozpakować ani nic więcej.
proszę o pomoc! jeśli masz plik z mozillą ściągnięty ze strony
mozilla.org lub mozillapl.org to wystarczy 2 razy na nim kliknąć i
uruchomi się instalator - to wszystko nie trzeba niczego rozpakowywać!
powrót na górę jak zainstalować plik .xpi np. spiderzilla.xpi pliki
.xpi są zazwyczaj umieszczone na stronie jako linki czasem odnoszą się
bezpośrednio do pliku .xpi a czasem do skryptu, który uruchamia ten
plik. po kliknięciu na taki odnośnik pojawi się okienko z informacja
o instalacji. należy zaczekac aż pasek dojdzie do końca i uruchomić
ponownie mozillę. od tego czasu dodatek bedzie dostępny. powrót na
górę nie wiem jak zainstalowac proktora 0.9 na win98 moze ktos mi
pomoze prosze - w dziale pobierz znajdziesz odnośnik do najnowszej
wersji. należy na niego kliknać a proctor zainstaluje się sam. po
zakończeniu procesu instalacji należy ponownie uruchomić
mozillę. powrót na górę do czego służą pliki reg-pl... oraz
addons... w dziale pobierz zainstalowałem mozillę 1.0.1 i dwa powyższe
komponenty, ale nie wiem, po co. służą one do dodawanie polskich
ustawień takich jak np. język polski. te dwa dodatki nie trzeba
instalować w mozillipl, tylko w mozillach obcojęzycznych. powrót na
górę jak odinstalowac mozille 1.2.1 z systemu ms windows brakuje
kluczy w rejestrze zaraz po zainstalowaniu! czy to normalne? wiemy to
wystąpił mały błąd który w następnych wersjach już sie nie powtarza.
zeby odinstalować mozillę 1.2.1 trzeba przejść do katalogu windows np
c\windows i odnalezc plik mozillauninstall.exe i uruchmić go. problem
ten jest tylko w wersji 1.2.1 w pozostalych dziala opcja
odinstalowywania z dodaj/usuń programy. powrót na górę na podstawie
jakiego netscepa napisana jast mozilla 1.3 6.x czy 7.x? na podstawie
żadnego, to netscape jest robiony na podstawie mozilli dodam, że
netscape jest robiony na podstawie mozilli 1.0.x. powrót na górę
traktat o unii europejskiej 1 listopada 1993 r., określając jej cele,
podkreśla konieczność popierania postępu społecznego oraz wysokiego
poziomu zatrudnienia, działania na rzecz osiągnięcia trwałego i
zrównoważonego rozwoju poprzez wzmacnianie ochrony praw i interesów
obywateli państw członkowskich, rozwijanie unii jako obszaru wolności,
bezpieczeństwa i sprawiedliwości. artykuł 2 stwierdza, że równość
kobiet i mężczyzn jest jednym z celów unii mających się przyczynić do
harmonijnego i trwałego rozwoju gospodarczego, podnoszenia standardu i
jakości życia, spójności gospodarczej i społecznej. dla osiągnięcia
tego celu państwa członkowskie zobowiązane są do zbliżania swoich
ustawodawstw w stopniu koniecznym dla funkcjonowania wspólnego rynku.
ponadto muszą popierać koordynację polityki zatrudnienia, prowadzić
politykę społeczną, wzmacniać ekonomiczną i społeczną
spójność. artykuł 136 stwierdza, że wspólnota ma popierać i uzupełniać
działania państw członkowskich w dziedzinie równości na rynku pracy.
równy status kobiet i mężczyzn na rynku pracy jest niezbędny do
poprawy warunków pracy i życia, właściwej ochrony socjalnej, dialogu
między pracodawcami a pracownikami, rozwoju zasobów ludzkich i
zwalczania marginalizacji społecznej. w tym celu rada może przyjmować
dyrektywy ustanawiające minimalne wymagania w tym zakresie. artykuł
14 stanowi " każde państwo członkowskie zapewni zastosowanie zasady
jednakowego wynagrodzenia mężczyzn i kobiet za jednakową pracę lub
pracę o jednakowej wartości. dla celów niniejszego artykułu, za
wynagrodzenie uważa się zwykle uposażenie podstawowe lub minimalne
oraz wszelkie inne korzyści świadczone w gotówce lub naturze, które
pracownik otrzymuje bezpośrednio lub pośrednio w związku ze swoim
zatrudnieniem od swojego pracodawcy. równość wynagrodzenia, bez
dyskryminacji ze względu na płeć, oznacza, że a wynagrodzenie za tę
samą pracę obliczane na podstawie akordu będzie ustalone w oparciu o
jednakową jednostkę wymiaru; b wynagrodzenie za pracę obliczane na
podstawie czasu pracy będzie jednakowe dla tego samego stanowiska
pracy. rada, postępując zgodnie z procedurą określoną w artykule 251
i w porozumieniu z komitetem ekonomicznym i społecznym, może przyjąć
środki mające na celu zastosowanie zasady jednakowych możliwości i
jednakowego traktowania mężczyzn i kobiet w sprawach zatrudnienia i
zawodowych, włącznie z zasadą jednakowego wynagrodzenia za pracę
jednakowej wartości. zasada jednakowego traktowania nie powinna
powstrzymywać państw-stron, zmierzających do zapewnienia pełnej
równości kobiet i mężczyzn, przed utrzymaniem lub wprowadzeniem takich
szczególnych udogodnień, które ułatwiłyby niedoreprezentowanej płci
pracę zawodową, bądź zapobiegły niekorzystnym aspektom kariery
zawodowej lub je rekompensowały." w swoim orzeczeniu z roku 1971
trybunał sprawiedliwości uznał, że artykuł ten może być stosowany
bezpośrednio. każdy może powołać się na ten artykuł skarżąc państwo
członkowskie tzw. charakter wertykalny skargi, bądź inną osobę
charakter horyzontalny. artykuł ten stosuje się też do umów
zbiorowych o pracę. sądy krajowe, jeśli uznają, że artykuł ten został
rzeczywiście naruszony, mogą uznać dyskryminacyjne rozwiązania za
niedopuszczalne nie czekając na konsultacje stron będących w sporze.
prawo powoływania się na ten artykuł przysługuje analogicznie osobom
pozostającym na utrzymaniu pracownika bądź korzystających z
zabezpieczeń socjalnych po jego śmierci . artykuł 141, zgodnie z
wyrokami trybunału odnosi się tylko do dyskryminacji bezpośredniej
określonej w tym artykule, tzn. naruszenia zasady równej płacy za
pracę o tej samej wartości. reguła ta nie jest już bardzo
rygorystycznie przestrzegana. można się powoływać na artykuł 141,
jeżeli sprawa może zostać zakwalifikowana jako dotycząca
wynagrodzeń. w efekcie pracownicy niepełnoetatowi mogą powoływać się
na artykuł 141, gdy stawka ich wynagrodzenia nie odpowiada stawce
wynagrodzenia pracownika na pełnym etacie, jeżeli potrafią dowieść, że
jest to dyskryminacja ze względu na płeć w związku z tym, że kobiety
stanowią większość pracowników na niepełnym etacie. czy polacy mają
czuć się winni zbrodni w jedwabnem. jacek Żakowski polemizuje z janem
tomaszem grossem ta książka to bomba atomowa z opóźnionym zapłonem.
tak została zaprojektowana i wykonana przez jana tomasza grossa. jej
autor zresztą nie ukrywa, że chodzi mu o to, by emocjonalny ładunek
umieszczony w "sąsiadach" wprowadzić do polskich sumień i tam go
zdetonować. to ma być koniec dobrego samopoczucia polaków - koniec
fałszywej pychy sprawiedliwych wojennej europy, koniec mitu jedynych,
którzy nie mieli nic wspólnego ze zbrodniami hitlera. to wszystko się
janowi tomaszowi grossowi w dużym stopniu udało. w tak dużym, że po
przeczytaniu "sąsiadów" trudno dojść do siebie. gdyby dzieło o takim
ładunku emocji i okrucieństwa ktoś chciał wyemitować w polskiej
telewizji, musiałby je opatrzyć czerwonym kwadratem. a jednak obawiam
się, że także ci Żydzi i polacy, którzy nerwów ze stali nie mają i
którzy nigdy nie przeczytają "sąsiadów", będą teraz żyli nie tylko w
świetle na nowo odkrytej prawdy, lecz także w gęstym cieniu tej
książki. człowiek pisze, a pan bóg słowa nosi, więc oczywiście
dzisiaj nie wiadomo, kto co z "sąsiadów" zrozumie i kto jakie
wyciągnie z nich wnioski. nie wiemy, ile przybędzie w publicznej
świadomości prawdy, a ile wrogości; ile pojawi się światła, a ile
groźnego cienia. nie znamy dziś bilansu, nie wiemy, ile zostanie
rozbudzonych sumień, a ile niebezpiecznych emocji; ile historycznych
upiorów gross ostatecznie przebije osinowym kołkiem, a ile obudzi do
życia. ale skłamałbym, twierdząc, że ta książka nie napawa mnie
lękiem. dręczące pytania ten lęk ma trzy źródła. pierwszym są fakty.
potworna zbrodnia dokonana w jedwabnem. przerażająca, odpychająca i
zawstydzająca - bez względu na szczegóły, o które historycy długo się
będą spierali, bo licznych detali po 60 latach definitywnie
zweryfikować się być może nie uda. przerażająca, odpychająca i
zawstydzająca bez względu na to, ile dokładnie było ofiar, ilu było
uczestników zbrodni, ilu żądnych krwi gapiów, ilu polaków przerażonych
szaleństwem sąsiadów pozamykało się w domach i dlaczego tak niewielu
odważyło się udzielić prześladowanym pomocy; bez względu także na to,
ilu hitlerowców przysłano do jedwabnego i jaką część winy ponoszą
polscy, a jaką niemieccy zbrodniarze. po prostu trudno mi uwierzyć,
że tak niedawno i tak niedaleko - niecałe 60 lat temu, niespełna 200
kilometrów od miejsca, gdzie mieszkam - coś takiego mogli zrobić
ludzie. zwykli, prości ludzie, europejczycy, może nasi sąsiedzi. i
aż strach pomyśleć, że to coś, co ich do takiej zbrodni wówczas
popychało, być może wciąż w nich w nas we mnie gdzieś głęboko siedzi.
skoro już o tym wiemy, inaczej zaczynamy patrzeć w oczy naszych
sąsiadów, a także w nasze własne oczy. czy pan z naprzeciwka umiałby
zatłuc małą dziewczynkę orczykiem? czy ze szwagrem grałby potem jej
śliczną odpiłowaną główką jak futbolową piłką? czy głowę jej ojca
roztrzaskałby kamieniem? czy pani z parteru pobiegłaby szabrować
mieszkanie na siódmym, gdy pan z trzeciego paliłby jego lokatorów w
stodole? gdzie kto z nas by się znalazł?... kto siedziałby przerażony
w zamkniętym mieszkaniu, gdy mordują sąsiadów?... kto biegałby po
mieście - jak laudański - szalony żądzą mordu? kto by się ciekawie
przyglądał? a także skoro - jak zapewniał poeta - "tyle o sobie wiemy,
ile nas sprawdzono" - gdzie ja bym się znalazł? co by się z moimi
sąsiadami i ze mną stało, gdybyśmy przeżyli w jedwabnem wojnę i dwa
lata sowieckiej okupacji? czy też byśmy ulegli podobno panującej tam
wówczas anomii? gdy się przeczyta "sąsiadów", trudno się od tych
pytań opędzić. w cieniu oświęcimia to prawda, że gross nie mówi nam
może zbyt wiele nowego o ludzkiej naturze. po bośni i ruandzie trudno
nas zaskoczyć ludzkim okrucieństwem. i także, niestety, nie mówi nic
nowego o polskiej kulturze, bo już dobrze wiadomo, że rzeczy potworne
sąsiedzi różnych nacji a wśród nich polacy robili sobie podczas wojny
na terenie wschodniej małopolski. a nawet, mam wrażenie, nie wnosi
zbyt wiele do litanii win wobec starszych braci, bo już znacznie
wcześniej można było przeczytać, co polskim zbrojnym grupom zdarzało
się robić podczas wojny z ukrywającymi się po lasach Żydami. ale po
holocauście - jakkolwiek by to było kontrowersyjne - masowy mord
dokonany z udziałem polaków na ich żydowskich sąsiadach, znajomych od
pokoleń z imienia i nazwiska, na dodatek w jakimś porozumieniu z
gestapo, ma dodatkową wymowę. chociaż każde życie ma tę samą wartość,
u generacji żyjących w bliskim cieniu kominów majdanka i oświęcimia
naturalnym odruchem jest przecież zwiększona wrażliwość na okropności
właśnie żydowskiego losu. w 1941 roku karolak i laudański ani o
majdanku, ani o oświęcimiu nie mogli mieć pojęcia. czy doświadczenie
holocaustu powstrzymałoby ich od zbrodni?. w tym sensie i ja jestem
wdzięczny janowi tomaszowi grossowi za to, że swoją książką próbuje tę
wrażliwość podtrzymać czy raczej rozbudzić. lecz sposób, w jaki to
robi, też napawa mnie lękiem. nie wiem, czy właśnie w cieniu
oświęcimia i w cieniu jedwabnego można tak rozmawiać. nie twierdzę, że
tak rozmawiać nie wolno. ale właśnie czy można? czy tak jest
rozmawiać roztropnie? słusznie? sprawiedliwie? czy to jest
odpowiedzialne? czy zabić może społeczeństwo? odpowiedzialność jest
w tej książce problemem kluczowym. bardziej nawet niż prawda, do
której gross ma sądząc po jego podejściu do źródeł stosunek
"ponowoczesny", subiektywizujący. chodzi mu raczej o winę. kto jest
tej zbrodni winny? kto zabił? gross odpowiada "zabiło społeczeństwo".
dokładnie brzmi to tak "tysiąc sześciuset jedwabińskich Żydów
zamordowali nie żadni hitlerowcy ani enkawudziści, ani ubecy, tylko
społeczeństwo". ma na myśli polskie społeczeństwo miasteczka
jedwabne. taką tezę w oparciu o faktograficzny materiał, którego
wartość analizuje prof. tomasz szarota, postawił liczący się
socjolog, absolwent yale, profesor poważnego nowojorskiego
uniwersytetu. postawił ją w książce, która niebawem ukaże się także w
stanach zjednoczonych, a potem zapewne w niemczech i w paru innych
krajach. nie rzucił jej mimochodem. nie stawiał jej ot, tak sobie.
ta teza jest potrzebna, by egzemplifikować inną tezę, mówiącą, że w
okupowanej przez hitlerowców polsce "ludność miejscowa, bezpośrednio
biorąca udział w mordowaniu Żydów, robiła to na własne życzenie". a
ta z kolei teza prowadzi do kluczowego - jak się wydaje -
publicystycznego wywodu "sąsiadów" "czy aby tutaj nie kryje się ważna
cząstka odpowiedzi na pytanie trapiące polską opinię publiczną
dlaczego Żydzi mają do polaków tak trwały uraz, zdawałoby się głębiej
zakorzeniony niż do samych niemców, którzy przecież byli
pomysłodawcami, inicjatorami i głównymi wykonawcami zagłady? ale
jeśli w zbiorowej pamięci Żydów sąsiedzi-polacy w rozlicznych
miejscowościach mordowali ich z własnej nieprzymuszonej woli - nie zaś
z rozkazu, stanowiąc część zorganizowanej formacji mundurowej a więc
działając, z pozoru przynajmniej, pod przymusem - to czyż nie są za te
czyny, w odbiorze ofiary, jakoś szczególnie odpowiedzialni? bo
przecież człowiek w mundurze, który nas zabija, jest w jakimś stopniu
przynajmniej funkcjonariuszem państwowym; cywil w tej roli natomiast
jest już tylko mordercą". kiedy do tego akapitu dochodzę, czuję, że
muszę mu dać odpór. bo odwołując się do języka narodowych
kwantyfikatorów, gross podejmuje ryzyko sprowadzenia albo
przyczynienia się do kolejnego nieszczęścia. to jest język
nieszczęścia dotychczas tezę, że "Żydzi za holocaust bardziej winią
polaków niż niemców", czytałem głównie w antysemickich pisemkach. to
ją unieważniało. tu wraz z uzasadnieniem referuje ją jako uprawnioną
pięćdziesięcioletni amerykański profesor o polsko-żydowskich
korzeniach, uczestnik marca, więzień 1968, emigrant 1969 roku, który z
całą pewnością antysemitą nie jest. co polak z tym pocznie? pierwsza
pokusa, przed którą część z nas stanie - pójść utartym przez pisemka
tropem. "Żydzi zawsze pogardzali polskością i nienawidzili polaków,
dlatego wstąpili do ub i tam mordowali polskich patriotów, a teraz
zohydzają nas światu...". "Żydów fascynowała zawsze i wciąż ich
fascynuje niemiecka kultura oraz potęga niemiec, dlatego niemcom mogą
wszystko wybaczyć...". "amerykańscy Żydzi nigdy nie mogli uwierzyć, że
kulturalni niemcy są zdolni do takich potworności. tak im było
wygodniej, skoro w czasach zagłady nie kiwnęli palcem...". "Żydom
potrzebne są dobre stosunki z potężnymi niemcami. przeszkadza im w
tym holocaust, więc muszą sobie znaleźć innego winnego. my jesteśmy
najłatwiejszym łupem. dlatego światowe żydostwo obciąża winą
polaków...". nie mogę się taką argumentacją posłużyć. nie mogę też jej
rozważać na przykład przywołując reich-ranickiego, który wybrał
niemcy, czy edelmana, który wybrał polskę ani nawet nie mogę z taką
argumentacją podjąć polemiki, bo odrzucam język, w którym takie
poglądy można wypowiedzieć. to nie jest uprawniony język jakiejkolwiek
rozmowy. to jest język nieszczęścia. wielu strasznych
nieszczęść. język karolaka i braci laudańskich. to język wojny
etnicznej. język ludobójstwa. bo skoro "zdradził Żyd w oryginale
zapewne byłoby z małej litery, to Żyda należy ukarać". a wówczas dla
użytkowników takiego języka nie jest najistotniejsze, którego
konkretnie Żyda zatłuką kamieniami. w pewnych okolicznościach zapewne
"najlepiej wszystkich" "nie oszczędzając fachowców". gross nas w
stronę takiego języka wyraźnie popycha, gdy sam postanawia się do
niego odwołać. dla żydowskich użytkowników takiego języka których
krewnych lub ziomków mordował laudański mających "do polaków trwały
uraz" - nie musi być specjalnie istotne, czy ci polacy tu też zapewne
często byłaby mała litera, którzy odczują istnienie owego "trwałego
urazu", istotnie mieli wkład w katastrofę zagłady. bo w takim języku,
języku totalitarnym "jednostka zerem, jednostka bzdurą", nie ma
miejsca na jednostkową krzywdę ani sprawiedliwość. to brzmi jak
oczywistość. miałem wrażenie, że w polsce w dużym stopniu nauczyliśmy
się tego języka unikać. i to nie tylko na piśmie i w mowie. także w
emocjach i w myśleniu o świecie. zresztą nie tylko w polsce. myślę,
że w europie przypomnieliśmy sobie grozę takich kwantyfikatorów,
patrząc, co działo się w bośni. może nie wszyscy. może nie do końca,
ale jednak na ogół ten język odrzucamy. i truchlejemy, gdy
obserwujemy jego dziwny renesans w niedalekiej austrii, w niemczech,
we francji czy na polskich stadionach. ale jesteśmy czujni. wiemy,
czym to grozi. może poniewczasie dotarła do nas wreszcie przestroga
nietzschego, że "nie należy kochać ani nienawidzić narodów", więc nie
należy ich także oceniać. Że miłość i nienawiść a także "trwały uraz"
i "wdzięczność" można słusznie żywić tylko do konkretnej osoby. po
katastrofach xx wieku coraz więcej z nas zdaje się nareszcie rozumieć,
że w świecie emocji wielka kwantyfikacja po pierwsze jest fałszywa, a
po drugie wcześniej czy później prowadzi do zbrodni. rachunek za
nieroztropność zgoda - ten język jest naturalny. tysiące lat wrogów i
przyjaciół poznawaliśmy po strojach i językach, podobnie jak zwierzęta
poznają nieprzyjaciół po ich zapachu i szacie. w naturze tak jest
bezpieczniej. ale przez ostatnie pół wieku podjęliśmy w europie
bardzo wiele wysiłków, by tę naturę przytłumić, żeby wrogość
nieufność, niechęć, lęk i wszelkie generalizacje wobec innych usunąć z
katalogu odruchów, by rozumem zgłuszyć etniczne emocje, by kulturą
okiełznać niebezpieczną naturę. myślę, że w owym zgłuszaniu mamy spore
sukcesy. zwłaszcza że zgłuszanie etnicznych emocji dobrze się
komponuje w ewolucji kultury, która na różnych polach od ekonomii aż
po teologię dowartościowuje osobę jednostkę, obywatela, konsumenta,
człowieka. ale te sukcesy są świeże i zapewne nietrwałe. wątpliwe
zresztą, by kiedykolwiek udało się etniczne emocje całkowicie usunąć,
bo kultura nigdy jeszcze do końca nie pokonała natury. nawet jednak
gdyby w jakiejś przyszłości mogło się to udać, zbyt krótko uczymy się
rozmawiać myśleć, czuć językiem "osoby", żeby język "plemienny" nie
mógł już w nas wybuchnąć. zresztą on wciąż pobrzmiewa. w polsce
ostatnio przycichł, ale w wielu innych krajach brzmi wyraźniej niż
kilka lat temu. i czasem zabrzmi groźnie. tym bardziej się dziwię
janowi grossowi - który sam ten język kiedyś w polsce słyszał - że
gotów jest się teraz do niego odwołać, podejmując ryzyko dożywienia
przymierających upiorów. to nie jest przypadek ani przeoczenie. jest
to - jak rozumiem - ryzyko podjęte świadomie jako element
intelektualnego projektu, w którym uznanie, że "nie ma czegoś takiego
jak wina zbiorowa", pozwala jednak janowi tomaszowi grossowi
sformułować pytanie, czy myśląc "o dumie narodowej i poczuciu
tożsamości zakorzenionych w doświadczeniu historycznym wielu pokoleń -
nie jesteśmy również odpowiedzialni za dokonania haniebne przodków i
współziomków?". brzmi to z pozoru logicznie. ale to, co logiczne, co
aksjologicznie mogłoby być w dużym stopniu słuszne, co zgodne z naturą
i co nawet jest jakoś psychologicznie prawdziwe, może być jednak
nazbyt niebezpieczne, byśmy się na to beztrosko godzili. nasz świat
jest zbyt groźny, ludzka natura jest zbyt nieobliczalna, zło tego
świata jest za bardzo realne i o czym wciąż się przekonujemy zbyt
płytko ukryte pod warstewką kultury "ci kulturalni niemcy", by
intelektualiści mogli beztrosko i bezkarnie stawiać tego rodzaju
pytania. to nie znaczy, że chciałbym kogokolwiek karać za głoszone
poglądy. ale wiem, że za nieroztropność rozumu, za nazbyt odważne
spekulacje wybitnych umysłów - także aksjologicznie solidnie
zakorzenione na przykład w idei równości - historia wystawia czasem
ludziom makabryczne rachunki. słowa i myśli mogą realnie
mordować. dlatego chciałbym tu bardzo zdecydowanie zachęcić do
samoograniczenia w imię naszego wspólnego bezpieczeństwa. granice
odpowiedzialności samo zestawienie na jednej płaszczyźnie zbiorowej
dumy i odpowiedzialności chociaż w sporach o odpowiedzialność zbiorową
odwoływali się do niego intelektualiści tej miary, co hanna arendt i
jerzy jedlicki wydaje mi się sztuczne, wydumane przy biurku. bo nie
przypadkiem w świecie, w którym żyjemy, zasługi i odpowiedzialność są
przecież mierzone według odmiennych zasad. Żeby pospolitemu
przestępcy wymierzyć sprawiedliwość, trzeba uciążliwego procesu
sądowego poddanego surowym rygorom wyrafinowanych procedur. lecz nikt
przy zdrowych zmysłach nie będzie się domagał podobnych procedur
poprzedzających przyznanie nagrody. podobnie trudne do przyjęcia
byłoby dziś wymierzenie zbiorowej kary np. uczestnikom zamieszek, a
zbiorowe nagrodzenie np. policjantów przywracających porządek raczej
nie wzbudzi sprzeciwu. teraz, by ten wątek zakończyć, przywołam
tischnerowską sentencję z książeczki "jak żyć" "odpowiedzialność
człowieka - pisze tam ks.tischner - nie sięga poza granice możliwości
skutecznego działania" podobnie w słynnym eseju o odpowiedzialności
pisał roman ingarden, mistrz księdza tischnera. kropka. reszta jest
bezrozumna i groźna. za tischnerowską zaporą jesteśmy bezpieczni.
nie ma miejsca na plemienną nienawiść, bo nie istnieje
odpowiedzialność plemienna. odpowiada ten, kto coś niedobrego zrobił
lub złu nie zapobiegł, choć miał taką możliwość. wszelkie dalej idące
roszczenia są już bezzasadne. nie ma odpowiedzialności za dziadów i
pradziadów a zwłaszcza nie ma prawa pociągać kogoś do takiej
odpowiedzialności, bo nienarodzeni nie mogli ich przecież
powstrzymać. nie ma też odpowiedzialności za współczesnych ziomków ani
za nieziomków, gdy na ich działania nie możemy mieć wpływu. jan
tomasz gross odpowiada za siebie, a ja odpowiadam za siebie. Żaden z
nas nie ma prawa wypominać drugiemu ziomków ani przodków. za takie
porozumienie gotów jestem nawet oddać moją dumę z tischnera, z
kopernika i także z platona. bo ono stwarza nadzieję uniknięcia
nieszczęść i daje większą szansę biologicznego przetrwania. a jednak
gdy czytam u grossa o zbrodni w jedwabnem, a także o kłamstwie na
pomniku, który tam stoi pół wieku, przeżywam to znacznie bardziej, niż
gdy czytam u jagielskiego czy u kapuścińskiego o zbrodniach w afryce.
nie tylko z tego powodu, że drażni mnie język dużych kwantyfikatorów,
który wyłącznie dlatego, że jestem polakiem, próbuje mnie uwikłać w tę
zbrodnię sprzed pół wieku. i nie dlatego, że chodzi o kolejną
potworną odsłonę wyjątkowego żydowskiego losu. ale dlatego, że ta
sprawa zahacza jednak o jakiś ważny kawałek mojej osobistej
odpowiedzialności. tu jest trzecie źródło mojego niepokoju jako
czytelnika "sąsiadów". bo w pewnym sensie zgadzam się z janem
tomaszem grossem, że "tego rodzaju masowe zabójstwo dotyczy nas
wszystkich". co więcej - ono współtworzy mapę zbiorowej
odpowiedzialności, w której uznaję swój udział. ale nie w takim
znaczeniu, że jestem lub czuję się odpowiedzialny za zbrodnie, które
laudański czy karolak - przy pomocy iluś jeszcze mieszkańców
miasteczka jedwabne - popełnili przeszło pół wieku temu, gdy mnie nie
było na świecie. bez względu na to, jak potwornych rzeczy się tam
dopuszczono. lecz w takim, że każdy z nas współodpowiada za to, czy
coś podobnego wydarzy się w przyszłości. bo wprawdzie według
tischnerowskiej sentencji którą przyjmuję za swoją nie do
zaakceptowania jest zasada zbiorowej, ryczałtowej odpowiedzialności za
przeszłość wynikającej z przynależności do jakiegokolwiek narodu. ale
też według tej samej sentencji nie da się zakwestionować zasady
zbiorowej, również narodowej choć nie ryczałtowej!, odpowiedzialności
za przyszłość. nie mogłem nic zrobić, żeby uratować bromsztajnów,
hurewiczów, piekarzów. ale w jakimś stopniu ode mnie zależy, czy ich
los podzielą kiedyś inni. od takiej współodpowiedzialności nikt się
nie może uchylić. tu dopiero, zgodnie z dyrektywami tischnera i
ingardena - chcemy tego czy nie - zasada współodpowiedzialności wiąże
nas ze wspólnotami, do których należymy lokalnymi, etnicznymi,
wyznaniowymi, kulturalnymi i politycznymi, bo to te wspólnoty
wyznaczają nam "granice możliwości skutecznego działania". nie więzy
krwi, nie język, nie miejsce zamieszkania, nawet nie kulturowe
dziedzictwo, które przeżywam i z którego czerpię chyba jednak inaczej
niż choćby bracia laudańscy, ale tischnerowskie "granice możliwości
skutecznego działania" ingarden dopowiada, że chodzi zawsze o
działania "własne" i "świadome" decydują o udziale w
odpowiedzialności. te granice są oczywiście dla każdego z nas inne,
więc każdy z nas ma inny wymiar ingarden pisze - "stopień"
odpowiedzialności. stopniowaniu odpowiedzialności ingarden - świadek
hitlerowskich zbrodni dokonywanych ryczałtem - poświęca dużą część
swoich subtelnych rozważań w "książeczce o człowieku". z natury
rzeczy każdy bardziej odpowiada za to, co się dzieje i będzie się
działo bliżej, niż za to, co dalej. każdy jest w większym stopniu
odpowiedzialny za postawy ludzi z kręgu jego własnego języka i jego
własnej kultury, bo tu też mamy przeważnie większe "możliwości
skutecznego działania". ten, kto ma większe możliwości, odpowiada
bardziej niż ten, kto ma mniejsze. ten, kto więcej wie i lepiej
rozumie, ponosi większą odpowiedzialność od tego, kto nie jest w
stanie dowiedzieć się ani dokonać prawidłowej oceny. to zwiększa mój
niepokój. bo odnoszę wrażenie, że jako wspólnota niezupełnie
sprostaliśmy naszej odpowiedzialności i nie wywiązaliśmy się z
wyzwania, przed którym postawiło nas doświadczenie jedwabnego. a temu
wrażeniu towarzyszy uciążliwe poczucie, że ludzie, których los
obdarzył uprzywilejowaną pozycją w dostępie do wiedzy i możliwości
mówienia do innych intelektualiści, politycy, duchowni, nauczyciele,
dziennikarze - więc ja sam także, zawiedli szczególnie. i wciąż
jeszcze zawodzą. wciąż nie potrafimy stanąć na wysokości tamtego
wyzwania. dlaczego zawiedliśmy teraz muszę sobie postawić
nieprzyjemne pytanie. dlaczego przez z górą 30 lat poszlaki zawarte
np. w artykule szymona datnera nie zostały zweryfikowane, nie weszły
do publicznego obiegu i nie stały się w polsce przedmiotem debaty? z
beztroski? byłaby to kolosalna beztroska. przez zapomnienie? a może
przez przeoczenie? ja sam na ten trop nie wpadłem. zabrakło mi
wiedzy i pewnie intuicji. ale artykuł datnera miał przecież
czytelników. reportaż w "kontaktach" także ktoś przeczytał. ktoś
słyszał i czytał referaty prokuratora monkiewicza. więc dlaczego do
2000 roku dotrwało kłamstwo wyryte na pomniku w jedwabnem, gdzie
fałszywie napisano, że to tylko "gestapo i żandarmeria hitlerowska"
dokonały zbrodni? dlaczego o miejscach takich jak jedwabne nie ma
wzmianki w podręcznikach historii? może ci, co wiedzieli, uznali, że
to nie jest wystarczająco znaczące? a może z fałszywego wstydu? to
nie jest wykluczone, bo naturalne poczucie zbiorowej odpowiedzialności
wciąż w nas pokutuje. może z lęku przed pytaniami, które taka wiedza
ze sobą przynosi? a może gross ma rację, że przekonanie, iż jest się
ofiarą, łatwiej sobie przyswoić, niż uznać odpowiedzialność za
popełnione zbrodnie. może gdy rzeczywiście jest się tą ofiarą wojny,
okupacji, narzuconego systemu i walczy się o przetrwanie, o zachowanie
własnej tożsamości - trudno jest jednocześnie uznawać w sobie winnego?
a może nam o tym pisać po prostu nie pozwalano? ale nie wszystko uda
się jednak zrzucić na cenzurę. gdyby cenzura robiła kłopoty, datner i
jego ówcześni czytelnicy mogli przecież drukować wyniki dalszych badań
choćby w paryskiej "kulturze". więc może woleli nie ruszać tej sprawy
ze strachu przed podgrzewaniem przeklętych polsko-żydowskich emocji?
może w jakimś stopniu prawda o jedwabnem przez tyle lat nie mogła się
przebić dlatego, że wciąż nie do końca znikły z polskiej kultury
emocje i uprzedzenia, którymi się kierowali karolak i laudański? taka
odpowiedź jest zatrważająca. ale czy nie jest w jakiejś części
prawdziwa? jeżeli w tym podejrzeniu jest jakaś cząstka prawdy,
znaczyłoby to, że któregoś dnia niektórzy z nas mogą się znów stać
groźni dla swoich sąsiadów tylko dlatego, że będą oni Żydami, cyganami
albo wietnamczykami. warto więc solidnie się zastanowić, czy my
przypadkiem i dziś nie zawodzimy, tak jak zawiedli przodkowie oraz
współcześni burmistrza karolaka. czy mamy wystarczającą wolę i
odwagę, by przeciwstawić się symptomom nienawiści mogącym oznaczać
gotowość do zbrodni? czy już mamy pewność, że nasi biskupi, widząc
zbliżające się cienie pogromu, zdobyliby się dzisiaj na to, by opuścić
pałace, stanąć na ambonie w jedwabińskim kościele i powstrzymać
oszalałych ludzi, zanim wymordują sąsiadów? czy w dzisiejszym
jedwabnem w warszawie? w radomiu? znalazłoby się dosyć sprawiedliwych,
by powstrzymać zabójców? czy nie ma dziś w polsce takiego miasteczka,
w którym karolak mógłby zostać burmistrzem? czy mamy dość
konsekwentnej odwagi i przenikliwości, by się domagać dowodów, gdy
słyszymy pochopne uogólnienia i oparte na domysłach zarzuty? czy w
roku 2000 potrafimy znaleźć stosowną odpowiedź dla polityka, który o
skinach krzyczących na ulicy "jude raus" mówi, że to "młodzież, która
chce się wyżyć"? czy mamy dość woli, by rasistów zatrzymać, zanim
poczują, że "przyszła ich chwila"? to jest już obszar naszej
odpowiedzialności. z tym musimy coś zrobić. prawda bez emocji
podzielam lęk wielu osób przed rozdrapywaniem ran polsko-żydowskich.
po obu stronach zarówno uzasadnione, jak niesprawiedliwe i całkiem
irracjonalne emocje wciąż jeszcze zbyt cienko siedzą ludziom pod
skórą, żeby była możliwa beznamiętna, racjonalna, publiczna debata.
tyle o sobie wiemy. nie ma co udawać, że ta historia jest jak każda
inna. bo nie jest. pierwiastek irracjonalny jest w niej nieporównanie
większy niż w jakiejkolwiek innej. to jednak nie znaczy, że można
bezkarnie budować historię na przemilczeniach i kłamstwie. nie znam
lepszego lekarstwa na irracjonalne emocje niż solidna wiedza.
podobnie jak nie znam lepszego sposobu unikania nieszczęść niż
kultywowanie pamięci o nieszczęściach przeszłości. to znaczy, że
naszym obowiązkiem jest odkrywanie i opowiadanie prawdy. historia
"sąsiadów" uczy nas, że trzeba ją wciąż drążyć i starać się
zrozumieć. ale musi to być prawda opowiedziana rzetelnie - bez lęku i
bez żadnej taryfy ulgowej, lecz także bez emocji, nadmiernego
pośpiechu, bez niepotrzebnych uproszczeń, bez stereotypów,
krzywdzących uogólnień i wielkich kwantyfikatorów. dlatego bardzo bym
nie chciał, żeby pod wpływem książki jana tomasza grossa na pomniku w
jedwabnem umieszczono napis mówiący, że 1600 jedwabińskich Żydów
zamordowało miejscowe społeczeństwo. bo to by było kłamstwo nie tylko
znów wzmacniające niebezpieczne emocje i groźne stereotypy, ale także
rozmywające odpowiedzialność tych, którzy mordowali, i krzywdzące
tych, którzy w zbrodni nie brali udziału. a może ważniejszym
argumentem jest to, że pamięć ofiar, które w ostatnich minutach życia
widziały pełne nienawiści twarze swoich oprawców - bo przecież nie
jakieś bezkształtne "społeczeństwo" - wymaga dziś od nas, byśmy na
pomniku wykuli imiona i nazwiska morderców? i bardzo bym chciał, żeby
w amerykańskim wydaniu swojej wstrząsającej książki jan tomasz gross
spróbował zwrócić uwagę jej ewentualnych żydowskich czytelników, że -
mimo wszystkich win i zaniedbań naszych dziadów i ojców, a także nas
samych - ci Żydzi, którzy "trwały uraz" żywią wobec polaków -
nieświadomie i chyba mimowolnie konserwują groźną również dzisiaj
logikę tamtej zbrodni. bo - w imię pamięci ofiar i odpowiedzialności
za przyszłość - nie tylko nie wolno nam zakłamywać przeszłości, ale
także - a może przede wszystkim - nie wolno powtarzać jej błędów.
1945 koniec i początek. co się w 1945 roku w polsce skończyło -
wiadomo. trudniej nam już uzgodnić, co się wtedy zaczęło. polska,
choć nie w pełni suwerenna, czy raczej "sowiecka okupacja"? właściwie
jaką rocznicę obchodziliśmy wyzwolenia czy zniewolenia? gdy uciekli
niemcy i przyszli rosjanie, nie martwiliśmy się tak bardzo, jak
twierdzą dzisiaj politycy. owszem, setki tysięcy odczuły terror nkwd
i ub, ale miliony doznały ulgi po koszmarze okupacji. z radości, że
już nie ma niemców, piliśmy więcej niż zwykle, kochaliśmy się
intensywniej niż zwykle i bardziej niż o polityce myśleliśmy o tym,
jak na nowo ułożyć zrujnowane przez wojnę życie. co się w 1945 roku w
polsce skończyło - wiadomo. trudniej nam już uzgodnić, co się wtedy
zaczęło. polska, choć nie w pełni suwerenna, czy raczej "sowiecka
okupacja"? właściwie jaką rocznicę obchodziliśmy wyzwolenia czy
zniewolenia? rywalizują dziś ze sobą dwie wizje historii roku 194
jedna - wywodząca się z czasów prl, kiedy należało mówić, jeśli nie o
"heroizmie okresu utrwalania władzy ludowej", to przynajmniej o
"entuzjazmie odbudowy". druga - emigracyjna - słowo "wyzwolenie"
brała zawsze w cudzysłów, a bez cudzysłowu pisała o "okupacji".
nieprawomyślne w kraju słowo "sowiecki" - znak firmowy tej wizji -
dziś się repatriowało. a wraz ze słowem wróciła z emigracji cała
wizja. te dwie wizje są sprzeczne. albo-albo. bo czy da się pomyśleć
"entuzjazm odbudowy w zonie sowieckiej okupacji"? może kłopot bierze
się stąd, że najnowsza przeszłość jest w polsce wciąż uwikłana w
teraźniejszość; a przeszłość widziana okiem polityka wygląda zupełnie
inaczej niż oglądana okiem historyka. polityk ocenia historię z
aktualnego punktu widzenia. interesują go raczej konsekwencje
przeszłości niż przeszłość sama. oglądana z politycznego punktu
widzenia polska a.d. 1945 była "sowiecką okupacją", bo konsekwencją
tego, co się wtedy stało, było ubezwłasnowolnienie polski.
najwyraźniejszym znakiem zniewolenia było porwanie przed moskiewski
sąd 16 przywódców polski podziemnej. publicysta emigracyjny ignacy
matuszewski przenikliwie dostrzegł konsekwencje tego, co się wówczas
stało "zbrodnia dokonywana w tej chwili w moskwie nad rządem
podziemnym państwa polskiego jest zbrodnią straszliwszą w swoich
skutkach niż wszystko, czego świadkami byliśmy dotychczas. ... w
ciągu tych pięciu lat widzieliśmy więcej zapewne rzeczy straszliwych
niż w ciągu pięciu poprzednich wieków. zabito miliony bezbronnych i
niewinnych. ... ale ... tamte morderstwa świat potępiał, temu ma
przyklasnąć; tamtych zabójców nazywał zbrodniarzami, z tymi ma żyć w
przyjaźni". myślę jednak, że tylko nieliczni byli wówczas w stanie -
jak matuszewski - zajrzeć za zasłonę przyszłości. kiedy czytam
wspomnienia i dzienniki z tamtych lat, widzę, że ludzi przede
wszystkim absorbowała proza teraźniejszości trzeba było w końcu gdzieś
mieszkać i z czegoś żyć, każdy musiał układać sobie życie od nowa, a
nowe czasy oceniano raczej w porównaniu z przeszłością niż ze względu
na niejasną przyszłość, którą zwiastowały. najbardziej więc
interesuje mnie codzienność roku 194 nie polityczne stanowiska, tylko
ludzkie doświadczenia tamtego czasu. odwołuję się często do
pamiętników, ale oczywiście każda pamięć jest inna, każdy miał inne
doświadczenia. dlatego mam do czytelników, którzy tamten czas
pamiętają, serdeczną prośbę napiszcie o swoich doświadczeniach,
dobrych i złych, wielkich i małych. niech pamięć nie będzie tylko
narzędziem w ręku polityków. ci, tak ostatnio liczni, którzy mówią o
"drugiej okupacji", skłonni są zacierać różnice między wojną i
pierwszymi latami powojennymi. rekord pobił niedawno publicysta
andrzej urbański "jednym z takich błędów, które popełniamy wszyscy, bo
tak jest łatwiej, prościej, jest traktowanie epoki 39-56 jako
wewnętrznie rozbitej na 39-44, 44-48, 48-5 nie zgadzam się z tym.
jest tylko okres 39-56". czyżby więc w ogóle nie było kwestii, czyżby
tylko zmienił się kolor munduru okupanta? leszek kołakowski pisał
"nie byliśmy krajem suwerennym, oczywiście, ale jeśli założyć, jak
chce jan nowak-jeziorański, że suwerenność nie ma stopni, to jednak z
całą pewnością są stopnie niesuwerenności. chociaż dawny reżym nie
miał społecznej legitymizacji, nie jest też prawdą, by prl od początku
do końca żadnego nie miał poparcia i że naród nieprzerwanie dzielił
się na garstkę sprzedawczyków i agentów kgb oraz do boju się rwących
patriotów, jak należało wnosić czasami z propagandy emigracyjnej.
kiedy przyszła armia czerwona 15 stycznia 1945 po lewej stronie wisły,
trzeba zaznaczyć, było to wyzwolenie naprawdę, nie tylko dla mnie,
podówczas 17 lat mającego i o mądrości politycznej nie imponującej,
ale dla ogromnej większości. po latach okupacji, łapanek, mordów,
rozstrzeliwań, wysiedleń, ucieczek, oświęcimia i treblinki, nie była
to po prostu "druga okupacja", ale powrót do polski, choćby okrojonej
natychmiast były polskie szkoły, polskie uniwersytety, teatry,
czasopisma, życie nienormalne na pewno, ale dla ogromnej większości
nieporównywalne z koszmarem okupacyjnym. wiem, choć nie wiedziałem
wtedy, że inaczej to odbierali ludzie, którzy poprzednie pół roku żyli
na prawym brzegu, a zwłaszcza ak-owcy wysyłani do łagrów i nieraz
zabijani. dziś już nikt nie dojdzie do dobrego opisu ówczesnej
percepcji wydarzeń, nie było przecież sondaży opinii publicznej.
większość ówczesnego podziemia zbrojnego byli to ludzie wepchnięci w
beznadziejną walkę przez stalinowską politykę; części jego jednakowoż
wyrodniały, poparcie społeczne było nieporównanie słabsze niż za
okupacji niemieckiej i słabło coraz bardziej. ... ogromna większość
żyła w poczuciu normalności chwilami tylko przerywanej; ludzie
chodzili do szkół i na uniwersytety, wybijali się na rozmaite
stanowiska w administracji, żenili się i rozwodzili, nie mając
poczucia obcości w stosunku do kraju, gdzie żyli. ... nie ma
wielkiego sensu rzutowanie wstecz ideologicznych percepcji
dzisiejszych w tę stronę albo drugą, tj. w sensie "był wielki postęp
i wielka nadzieja" albo "siedzieliśmy wszyscy w lochach Łubianki", bo
nieprawdziwe jest jedno i drugie". pięć tez o okupacji andrzejowi
urbańskiemu dedykuję kilka uwag o tym, czym była w polsce okupacja.
przede wszystkim, jak to ujął franciszek ryszka, była "wielkim
umieraniem". liczba zabitych szła w miliony. wprawdzie podawana
przez dziesięciolecia liczba 6 mln 28 tys. ofiar bywa ostatnio
uważana za zawyżoną np. lucjan dobroszycki opowiada się raczej za
liczbą ok. 4,5 mln ofiar, z czego ok. 2,5 mln to Żydzi, jedno jest
pewne nigdy ludzie nie ginęli w polsce tak masowo. po drugie -
okupacja była dla polaków okresem całkowitego zduszenia życia
publicznego. nie było polskich uniwersytetów ani szkół średnich,
inteligenci poza lekarzami i aptekarzami skazani byli na, jak to
nazwał kazimierz wyka, "życie na niby". na terenach wcielonych do
rzeszy odezwanie się na ulicy po polsku groziło wywózką do obozu
koncentracyjnego. praca była, zwłaszcza w reichu, niewolnicza. mój
ojciec spędził wojnę w poznaniu. kiedy w roku 1943 skończył 13 lat,
musiał siedem razy w tygodniu, po 12 godzin dziennie, pracować w
niemieckich warsztatach wojskowych. nie da się ukryć, że dla niego
zamiana takiej pracy na naukę w gimnazjum była zamianą korzystną. po
trzecie - okupacja wywołała największą w naszych dziejach wędrówkę
ludów. liczbę wysiedlonych z terenów włączonych do rzeszy i
wywiezionych na roboty oblicza się na ponad 3 mln, na terenach
okupowanych przez zsrr 780 tys. polaków wywieziono w 1940 roku w głąb
rosji. wszystkim tym ludziom rok 1945 dawał szansę powrotu do domu -
nawet jeśli nie znajdował się on już we lwowie, tylko we wrocławiu.
po czwarte - okupacja całkowicie zmieniła strukturę polskiego
społeczeństwa. 79 proc. zabitych w czasie wojny to byli u nas
mieszkańcy miast, tylko 21 proc. - wsi. to głównie wojna, a nie
komunistyczna władza, "wprowadziła lud do śródmieścia". tuż po wojnie
chłopi stanowili np. 45 proc. mieszkańców wrocławia. dla nich był to
niewątpliwy awans socjalny. po piąte - dla wielu wojna była całkowitą
ruiną materialną. "pan sobie sprawy nie zdaje, jak skomplikowaną
rzeczą jest szklanka herbaty - mówił we wrześniu 1944 roku
kazimierzowi wyce, który mieszkał w krzeszowicach pod krakowem,
przybyły z warszawy wilam horzyca - trzeba mieć czystą, nie cuchnącą
wodę, dużo tej wody, a trupi cuch przesiąka nawet pod ziemią; piec, w
którym jest czym zapalić; komin, który nie został przetrącony w
połowie i zasypany gruzem, i ciągnie dym; trzeba mieć szklankę, a w
czasie obstrzału szkło najpierw się tłucze; trzeba mieć osobny
imbryczek na esencję, a łyżeczka, a spodek. dopiero kiedy człowiek
nie ma nic, absolutnie nic, nawet własnej łyżeczki, zaczyna oceniać,
jak skomplikowaną sprawą jest szklanka herbaty". ludzie, którym wojna
zabrała wszystko, naprawdę nie wymagali wiele od pokoju. herosi i
szumowiny "myśmy wiedzieli, czym jest braterstwo - pisał jan
strzelecki w tomie wspomnień poświęconych pamięci krzysztofa kamila
baczyńskiego. - braterstwo oznacza utożsamienie się z kimś drugim,
nieoddzielanie jego losu od swojego; więcej nawet - widzenie jego
niebezpieczeństwa wyraźniej niż swego, doznanie, że jego śmierć jest
trudniejsza do przeżycia niż własna". w imię tej bohaterskiej
solidarności baczyński i jego jakże liczni towarzysze poświęcili
życie. prawda baczyńskiego to jest wielka prawda o konspiracji, o
okupacji; ale jest też prawda mała, prawda życiowej prozy, prawda
tadeusza borowskiego z "pożegnania z marią". ta nieheroiczna prawda
mówi, że nawet ci, którzy konspirowali, też w końcu musieli z czegoś
żyć. coś mówi o tym borowski, coś - kazimierz wyka w "Życiu na niby".
nie da się zrozumieć prozy życia w roku 1945, szabru, bimbrownictwa,
czarnego rynku - jeśli zapomni się o nienormalnym życiu gospodarczym
pod okupacją. a jak pisał tuż po wojnie kazimierz wyka, wojna
oznaczała wprawdzie dla jednych nędzę i upadek, ale dla innych
"fantastyczne kariery finansowe i łatwość zarobku". wyka ukuł pojęcie
"gospodarki wyłączonej" - wyłączonej od jakiejkolwiek moralnej
odpowiedzialności, bo pracowało się przecież "na cudzym", a nawet "na
wrogim". ta moralność pracy przetrwała zresztą wojnę. w "gospodarce
wyłączonej" lenistwo, przemyt i złodziejstwo mogły awansować do rangi
patriotycznych cnót. oczywiście, za przewóz rąbanki czy handel walutą
groziły srogie kary, ale to jeszcze nie powód do pisania, że ">czarny
rynek< dewizami był jedną z form walki z najeźdźcą" - jak to uczynił
niedawno historyk okupacji czesław Łuczak. jednym z przejawów
demoralizacji wojennej, którym szczególnie martwił się wyka, była
łatwość w sięganiu po cudze. owszem, "robotnik kradł i musiał kraść",
bo gdyby jadł tylko kartkowy przydział, to najzwyczajniej umarłby z
głodu. ale były w czasie okupacji okoliczności demoralizujące
szczególnie - zwłaszcza łatwy dostęp do majątku mordowanych. i
korzystano z niego, niestety, pełną garścią. "formy, jakimi niemcy
likwidowali Żydów, spadają na ich sumienie. reakcja na te formy spada
jednak na nasze sumienie. złoty ząb wydarty trupowi będzie zawsze
krwawił, choćby już nikt nie pamiętał jego pochodzenia" - pisał tuż po
wojnie wyka. ale musiało minąć aż 40 lat, żeby jan błoński podjął
jego myśl w słynnym artykule "biedni polacy patrzą na getto" 1987.
stanowczo woleliśmy myśleć o złu, którego doznaliśmy, niż o tym,
któreśmy sami nauczyli się zadawać. narodziny szabru uczeni nie są
pewni, kiedy słowo "szaber" weszło do powszechnego użytku w
polszczyźnie. językoznawca witold doroszewski pisał, że w czasie
powstania warszawskiego. historyk tomasz szarota, specjalista od
okupacyjnego życia codziennego, uważa, że wcześniej - w czasie
plądrowania likwidowanych żydowskich gett. pewne jest tylko to, że
słowo pochodzi z gwary warszawskiej. przedwojenni rzemieślnicy
nazywali szabrem rodzaj pilnika, a złodzieje - dłuto, którego używało
się do włamań. stąd "szabrować" - notowano już przed wojną - znaczyło
w złodziejskiej gwarze "włamywać się, otwierać". daruję sobie opis
powojennej eksplozji szabru, bo zrobił to niedawno mariusz urbanek w
"polityce", przypomnę tylko jego okupacyjną prehistorię. 18 września
1942 roku organ ak "biuletyn informacyjny" pisał, że polska ludność
otwocka, rembertowa i miedzeszyna "w pamiętnym dniu likwidacji getta w
otwocku w parę godzin po tym barbarzyńskim fakcie, w nocy zaraz
zjechała furmankami i rozpoczęła grabież pozostałego mienia
żydowskiego. wywożono wszystko, co pod rękę popadło, wyłamywano drzwi
i okna, półki, deski z podłóg, nie mówiąc o meblach, ubraniach i
bieliźnie, które pierwsze padły ofiarą rabunku. ... w imię
najszczytniejszych haseł boskich i ludzkich zaklinamy was rodacy,
byście nie poniżali się do roli szakali". wielki szaber powojenny
zaczął się natychmiast po ucieczce niemców. niemcy sami dali
przykład, kiedy uciekając w 1944 roku z generalnej guberni ogołocili
ją ze wszystkiego, co tylko mogło im się w rzeszy przydać. wywozili
bydło, zboże, a nawet złom i makulaturę kilkadziesiąt tysięcy
ton!. "rychło zaczął się rabunek, zrazu nieśmiało, później coraz
odważniej - pisał wyka o pałacu w krzeszowicach, który w czasie wojny
był siedzibą gubernatora hansa franka. - czynili go miejscowi.
dobrze pamiętam tę kobietę, która z dywanu ..., wziąwszy najpierw u
siebie dokładną miarę, taką szerokość i długość wycinała po bordiurze,
jaka jej była potrzebna do sionki. nic nie pomagało. ... Świeżo
tegoż dnia upieczeni >milicjanci<, mundurów oni nie mieli, sami
pomagali w grabieży". irena krzywicka znakomicie wychowana dama z
literackich salonów, trzeba tu przypomnieć, którą wyzwolenie zastało w
siedlisku pod zalesiem, tak wspominała chwilę ucieczki niemców
"pobiegłyśmy i przyciągnęłyśmy jakieś dziwne rzeczy. Łóżko żelazne z
metalowym materacem, jakąś puszkę marmolady. zresztą już było w tym
składzie sporo ludzi ze wsi, grabili, co się dało. uważałam, że mają
świętą rację, bo wszyscy byli ograbieni w jakiś sposób przez niemców".
zęby bermana grabież nie ustała z przejściem frontu. rosjanie
wywozili całe fabryki, nie tylko zresztą z ziem należących przed wojną
do niemiec, ale i np. z Łodzi i poznania; jak opowiadał mi ojciec, u
cegielskiego doszło nawet do strzelaniny z polską milicją. aleksander
jackowski, obecnie redaktor naczelny kwartalnika "polska sztuka ludowa
- konteksty", w roku 1945 urzędnik msz, opisuje w nie opublikowanych
jeszcze wspomnieniach co się działo, kiedy wysłał protest w sprawie
tych rekwizycji do radzieckiego ambasadora. wezwał go jakub berman,
wiceminister spraw zagranicznych i szara eminencja ppr, i powiedział
tylko "coś ty narobił...". ambasador już do bermana dzwonił, kazał
list "w zębach zabrać z powrotem". "berman wrócił, sponiewierany, ze
spuszczoną głową. nie mógł nam spojrzeć w oczy. - wiecie - powiedział
- on mi to naprawdę kazał zabrać w zębach". teatrolog zbigniew
raszewski notuje we wspomnieniach, co odpowiedział mu znajomy na
pytanie, jak jednym słowem określiłby żołnierzy radzieckich "no,
rabuśnicy to oni są...". "biblioteki trzeba było wciąż przed nimi
bronić - wspominał późniejszy kolega raszewskiego z "pamiętnika
teatralnego", historyk teatru bohdan korzeniewski, który w styczniu
1945 roku pilnował biblioteki uniwersyteckiej w warszawie. - co
pewien czas we framudze, pozbawionej nawet ram okiennych, ukazywały
się ogromne walonki, potem zadarte poły waciaka, a potem na korytarz z
rzędami półek spadał ciężko woźnica w czapce z nausznikami. prostował
się z powolną ostrożnością, ale w chwilę później zadziwiająco lekkim,
myśliwskim krokiem biegł między półki, wyciągał pierwszą z brzegu
książkę, wyrywał ze środka garść kartek, pstrykał zapalniczką i
świecąc sobie dymiącym płomykiem przeglądał półki. w razie
podejrzenia, że coś może być ukryte za książkami, zrzucał całe rzędy
na kraty podłogi. przyłapany na rabunku, nigdy nie tracił sennego
spokoju. rozmowa miała zawsze ten sam przebieg, niemal rytualny. -
wy tu czego - pytałem rzeczowo, gdyż to działało znacznie skuteczniej
niż wybuchy gniewu, do których uciekałem się na początku moich
utarczek. - a niczego - odpowiadał zagadnięty. - tak sobie,
popatrzeć. ... - Że też wam nie wstyd... - wstydzić się nie ma czego,
jak kto jest niewinny. myślicie może, że my nie wiemy, co to jest
kultura? bez kultury w ogóle żyć się nie da. to, jak powiadają,
artykuł pierwszej potrzeby. ... na tym jednak nie kończyły się nasze
kłopoty. zdarzały się zupełnie nieoczekiwane. - bardzo pana
przepraszam - dopadł mnie zdyszany woźny - ale napytają nam jeszcze
jakiej biedy. w szkole głównej, w tej dużej sali na pierwszym
piętrze, dobrali się do eksponatów w formalinie. jeszcze się potrują!
w ogromnej pustej sali róg długiego stołu obsiadło pięciu żołnierzy.
... w chwili, kiedy wszedłem, jeden z nich w samym środku trzymał
uniesioną nad stołem wielką mątwę ociekającą płynem i przyglądał się
jej z badawczą uwagą. drugi przychylał do ust oburącz szklane
naczynie, w którym ten okaz był zakonserwowany. inni patrzyli na
pijącego z pytaniem w oczach. wszystko to robili z powolnością, jaką
czasami widuje się we śnie. moje wejście ledwo zechcieli dostrzec,
chociaż wbiegłem gwałtownie. - co ty robisz, człowieku? - krzyknąłem
podbiegając do stołu. - otrujesz się. przecież to formalina.
Żołnierz ostrożnie postawił naczynie, jakby to była miska z zupą,
otarł wierzchem dłoni obfity zarost i niedbale sięgnął po karabin
leżący tuż pod ręką. nawet go nie podniósł. przesunął tylko lufę w
moją stronę. - poszoł won, durak - powiedział z tą cierpliwą
wyrozumiałością, z jaką traktuje się dzieci albo idiotów. - to nie
żadna formalina. to spirytus. wtedy wszyscy zwrócili do mnie twarze
zupełnie pozbawione wyrazu, jakby byli zaprzątnięci jakąś żmudną
myślą, która odgradza od rzeczywistości. w niczyich oczach nie
pojawił się błysk świadczący, że mnie widzą. zasnuwała je zaduma
trudna do nazwania. była w niej nuda, cierpliwość i tęsknota do
czegoś, co nie jest z tego świata. ... brodacz trzymający wciąż mątwę
w podniesionej ręce wolno zbliżył ją do nosa, powąchał i z
westchnieniem zawodu położył na stole. - lepiej dla ciebie będzie,
człowieku - powiedział życzliwie w moim kierunku, nie obdarzając mnie
nawet spojrzeniem - jeżeli sobie zwyczajnie stąd pójdziesz. pewnie
wiesz, że jest wojna i nikt nie musi się tłumaczyć, jak strzeli, i
nawet, jak kogo zabije. po co ci to?" akcja korzeniewskiego na nic
się nie zdała. nazajutrz na dziedzińcu biblioteki przybyła rosyjska
mogiłka - z napisem "poległ za ojczyznę". pijani wolnością pito wtedy,
oj, zdrowo. nie tylko rosjanie. wolność, czymkolwiek miała dla nas
się okazać, powitaliśmy toastem. warszawski mechanik tadeusz
kuraszkiewicz, autor bardzo ciekawych, nie opublikowanych niestety
pamiętników, z powstania wyniósł pierzynę, poduszkę, garnek - i
litrową flaszkę wódki. "przechowywałem ją przez całą okupację. była
to wyborowa z białą główką i posiadała stempel jeszcze przedwojenny.
przyrzekłem sobie, że nie ruszę jej, aż w wolnej polsce. z tym litrem
wróciliśmy z wygnania i dopiero w roku 1946, gdy zrobiliśmy rodzinny
zjazd czworga rodzeństwa z przyległościami, wypiliśmy". przeważnie
nie czekano jednak na rodzinne zjazdy. znany z "tygodnika
powszechnego" ks. andrzej bardecki, który w chwili wyzwolenia był w
niemieckim mieście arnstadt, wspomina, że w tamtejszym obozie pracy
pijatyka zaczęła się nawet na kilka dni przed wejściem amerykanów, a
niemcy bali się już sprzeciwiać "tłum pijanych rodaków, powszechna
euforia, głośne polskie śpiewy. już od paru dni nie chodzili do
pracy. dobrali się do miejscowych magazynów niemieckich i stałe
zaopatrzenie w jedzenie i napoje było wręcz znakomite". w sąsiedztwie
krzeszowic splądrowano browar z wielkimi esesmańskimi składami win i
spirytualiów. kazimierz wyka wspominał "rowy drogi wiodącej w tym
kierunku były aż do wiosny, naprawdę, z poziomem szosy wyrównane
butelkami. zdarzało się w życiu pić bimber oddzielnie, szampana
oddzielnie, ale tylko w te dni napojem zwycięstwa dla całej okolicy
był bimber z szampanem wspólnie". napój zwycięstwa był też pierwszą
walutą. wszystko kosztowało pół litra - futro jak zaświadcza monika
Żeromska i jazda rosyjską ciężarówką jak pisze irena krzywicka,
zatrzymywani kierowcy pytali tylko "wodka jest?". wyzwoliciele rosjan
witano na ogół z sympatią, niekiedy ze strachem podszytym
ciekawością. "wchodzili do mieszkań i prosili o kipiatok - wspominała
monika Żeromska. - były to istotnie jakieś czukcze czy kamczadały,
małe i żółte. rozglądali się po kuchni, przedpokoju, kiedy weszli do
salonu zajmowanego do niedawna przez niemca oficera - wpadali w
zdumienie i zachwyt przed wielkim lustrem wiszącym nad kominkiem.
zaglądali w nie z boku, wyciągali ostrożnie rękę i kiedy odbicie
ukazywało się zza ramy, wybuchali szalonym dziecinnym śmiechem, robili
to jeden przez drugiego, wołali następnych". u moich dziadków w
poznaniu krasnoarmiejcy bawili się włączaniem i wyłączaniem światła
poznań to poznań - prąd i kanalizację naprawiono od razu, jeszcze
trwały walki. Śmiali się do rozpuku, nie mogli się nadziwić, że
gaśnie bez dmuchania. rabunek był dla nich ekonomiczną
koniecznością. armia radziecka "prawie nie była zaopatrywana w żywność
i w zasadzie żyła z tego, co znajdowała po drodze - notował raszewski.
- poszczególni żołnierze rabowali, co się dało. oficerów nie raziło
to zupełnie". "pierwszym zdaniem rosyjskim, jakiego się polacy w
bydgoszczy nauczyli, było przypuszczalnie >dawaj czasy<" - pisał
raszewski. rosjanie "przejawiali szczególną pasję do zegarków, które
zabierali po prostu każdemu polakowi spotkanemu na ulicy i przypinali
sobie wzdłuż całego ramienia. chętnie chwalili się nimi, zakasując
rękawy" - wspominał kompozytor andrzej panufnik. "wysokie uznanie
zdobywali kolekcjonerzy, którym nie starczało już obu ramion na
wystawę eksponatów" - notował bohdan korzeniewski. korzeniewski
widział wiosną 1945 roku cały rosyjski pociąg załadowany zrabowanymi w
niemczech zegarami. "z nikim się nie liczyli, obojętne swój czy wróg
- opowiadał mi ojciec. - niczego nie szanowali. widziałem - jechali
na furmankach zaprzężonych w wielbłądy, z nudów strzelali do
izolatorów na słupach telegraficznych. a latem, kiedy wracali z
niemiec, na czołgach leżały wyrwane z korzeniami drzewa czereśniowe;
objadali z pancerza". z nikim się nie liczyli, ale i z nimi się nie
liczono. "w starym sączu topił się żołnierz rosyjski; polacy chcieli
go ratować; powstrzymali ich inni moskale; >po co się moczyć; u nas
ludzi mnoho!<" - notował hugo steinhaus. dużo zależało od tego, na
jaką rosyjską jednostkę miało się szczęście albo pecha trafić. moja
mama, którą wyzwolenie zastało na wsi pod Łowiczem, z rosjanami ma
związane tylko dobre wspomnienia. "mówiono, żeby wieczorem lepiej nie
wychodzić z domu, ale chodziłam, przyglądałam się, jak oni tańczyli
przy harmoszce, jak pięknie śpiewali... pamiętam tę ich niesamowitą
radość, że przeżyli, że udało im się... i jakoś u nas nikogo nie
obrabowali". bywało jednak i dramatycznie w poznaniu pogrzeb
zgwałconej przez rosjan uczennicy przerodził się w rozruchy. ojciec
opowiadał mi, jak to było studenci i gimnazjaliści na przemian
krzyczeli "precz z ruskimi!" i domagali się darmowych biletów
tramwajowych. - dlaczego tam poszedłeś, tato? - zapytałem. - z
powodów politycznych? - nie - odpowiedział. - z powodów rozrywkowych.
Śmiech epoki polityka potrafiła wtedy dostarczyć aż zbyt wielu
rozrywek. oto pewnego razu bohdan korzeniewski został aresztowany
przez rosyjski patrol na rynku w krakowie. dwóch kolegów, z którymi
się przechadzał, puścili, jego zabrali. okazało się, że został
aresztowany "za udział w zbiegowisku w liczbie trzech". w gmachu
dowództwa jakiś oficer spisał protokół i zwolnił go. " - ale za co
zostałem zatrzymany? - komendant patrolu to wam wyjaśnił za udział w
zbiegowisku. - w jakim zbiegowisku? szliśmy we trzech. - tak to i
jest. zarządzenie wojennego komendanta głosi, że gromadzenie się w
liczbie więcej niż dwóch osób stanowi zbiegowisko. ... - to dlaczego
moich towarzyszy puszczono wolno? - bo dwóch nie stanowi zbiegowiska i
może chodzić swobodnie, jeśli nie zakłócą porządku publicznego.
... nie możecie chyba powiedzieć, żebyśmy się z wami obeszli
nieregularnie, co? - nie, tego nie mogę powiedzieć. - tak to i jest.
ale to tylko za pierwszym razem. naprzód trzeba wychowywać, a potem
karać. teraz to już wszystko rozumiecie? - jeszcze nie wszystko. -
nie wszystko? ciekawe. a czego jeszcze nie rozumiecie? - szliśmy
razem od początku we trzech .... - no to co? - nie rozumiem, dlaczego
to ja byłem ten trzeci? popatrzył na mnie z politowaniem, jak na
człowieka, który nie umie pojąć najprostszych rzeczy. ... - o to to
już nie możecie mieć do nas pretensji. ktoś przecież musiał być
trzeci. jasne? zgodziłem się, że teraz to już wszystko jest jasne. -
no, to w porządku. macie tu przepustkę na wyjście. ale uważajcie. na
drugi raz już wam tak gładko nie pójdzie. jesteście u nas notowani".
lec powiada - "tragizm epoki oddaje jej śmiech". "radość, że żyjemy"
gdybym miał wskazać cytat najlepiej oddający atmosferę roku 1945,
wybrałbym ten fragment ze wspomnień moniki Żeromskiej "Życie zmieniło
się nam o tyle, że nikt nie zabija nas na ślepo, nikt nie poluje na
nas na ulicach, noce mijają spokojnie, nie wiem, czy dla wszystkich,
ale raczej dla większości tak. nie ustaje w nas zdziwienie i radość,
oczywiście, że żyjemy, tylko co ma być dalej, nie wiemy". "radość, że
żyjemy". radość, a nawet euforia, była naprawdę. nie ma się co
wstydzić; to przecież nie "radość, że żyjemy w polsce ludowej". dziś
obraz polaków witających wyzwolicieli kwiatami został zapomniany jako
propagandowy wymysł. ale tak było. "tłum dookoła szalał z radości,
wiwatował, obsypywał żołnierzy kwiatami, śmiał się i płakał... tak
było przez cały dzień. w mieście zabrakło kwiatów - wspominał lekarz
ze szczebrzeszyna zygmunt klukowski. - tak silnych wzruszeń nie
doznawałem jeszcze nigdy w życiu. chwilami całkowicie traciłem
panowanie nad sobą. na nic się zdały zażywane krople walerianowe". we
wzruszeniu zażywano, jak pisałem, nie tylko walerianę. i nawet nie
tylko wódkę. wyzwoleniu spod okupacji towarzyszyło także wielkie
wyzwolenie erotyczne. "wszyscy byliśmy ciągle niesyci - wspominał
pierwsze powojenne wakacje w sopocie jan kott. - i gwałtowni w
niezaspokojonych apetytach. przyjechało wiele dziewczyn. >nowe
sztuki<, jak wtedy zaczęto mówić. porywano je po dwie albo po trzy z
wykopanych dołków, wrzucano do wody albo od razu ciągnięto w krzaki.
nie opierały się". i zaczęliśmy się w ekspresowym tempie mnożyć. do
połowy lat 5 w prokreacji byliśmy drudzy w europie, tuż za albanią. aż
16,5 proc. dzieci urodzonych w 1946 roku dane z wrocławia to dzieci
nieślubne. w 1947 roku - nawet 18,2 proc. ale małżeństwa też
zawierano łatwiej niż przedtem. kiedy 15-letnia wówczas helena
birenbaum wróciła z obozu do warszawy i spytała o drogę do komitetu
Żydowskiego pierwszego napotkanego Żyda, on drogę pokazał - i z
miejsca spytał, czy nie wyszłaby za niego. "zrozumiałam niebawem, że
w ten sposób wielu ludzi zawierało wówczas małżeństwa. byle tylko
wyrwać się czym prędzej z osamotnienia i sieroctwa, podzielić się z
kimś koszmarnymi wspomnieniami". aleksander jackowski opowiada zaś,
jak pewnego dnia jego szef w msz wiktor grosz egzaminował kandydatkę
na attache kulturalnego w rio de janeiro. widział ją pierwszy raz,
ale nazajutrz "doszedł do wniosku, że >to jest to<, żyć bez niej nie
może, uzyskał zgodę ministra, poleciał samolotem, zdaje się do
wiednia, tam piękną panią zatrzymano, i już z groszem wróciła, jako
jego żona. na attache wyznaczono kogoś innego". chciało się ludziom
żyć. boom małżeński i demograficzny jest tego najlepszym dowodem.
demografowie wiedzą, że w czasie wszystkich wojen i okupacji spada
stopa urodzeń, a zaległości są odrabiane po wyzwoleniu. tak było też
w polsce w latach 1946-50 urodziło się aż o milion dzieci więcej niż w
latach 1941-4 stopa urodzeń dużo mówi o ówczesnych nastrojach
społecznych. bo urodzić dziecko - to znaczy wierzyć, że ma ono
przyszłość. stanowczo większość polaków widziała różnicę między "nową"
a "starą" okupacją. okupacja z uniwersytetem historycy i publicyści
często nie doceniają wpływu przyziemnych, codziennych okoliczności na
ludzkie życie. liczą się rządy, policje, partie. jakub karpiński
napisał np., że "dla zrozumienia prl nie tyle jest ważne, jak działała
oświata i służba zdrowia, ale przede wszystkim kto i dlaczego rządził
krajem". jestem dokładnie przeciwnego zdania. właśnie otwarcie szkół
i uniwersytetów było dla inteligentów głównym powodem, by uznać nową
polskę za swoją. "okupacji z czynnymi uniwersytetami nikt sobie nie
umiał wyobrazić" - pisał raszewski. gimnazjum im. karola
marcinkowskiego, do którego mój ojciec został przyjęty po
nieskomplikowanym egzaminie "powiedzcie co wiecie. - może być coś o
kazimierzu wielkim? - proszę bardzo", otwarto, kiedy jeszcze w części
poznania trwały walki. w "marcinku" uczono według przedwojennych
programów. nauczyciele też byli przedwojenni. była religia. to nie
była szkoła "sowiecka". "kiedy przyjechałem do krakowa wczesną wiosną
1945 roku, żeby zapisać się na uniwersytet, ... w kwesturze urzędował
ten sam co przed wojną kwestor, tylko posiwiały - wspomina andrzej
klominek, późniejszy sekretarz redakcji >przekroju<. - ten sam był
rektor, ci sami profesorowie - z wyjątkiem wyniszczonych w
sachsenhausen zaraz pierwszej okupacyjnej zimy. ten sam portier objął
portiernię w domu akademickim .... z niedalekiej kwatery żołnierzy
... po wieczornym apelu dochodził chóralny śpiew roty z kończącym >tak
nam dopomóż bóg<. pierwsze przedstawienie teatralne, jakie po wojnie w
krakowie zobaczyłem, to był >mąż doskonały< zawieyskiego, o biblijnym
hiobie, który wierząc niezłomnie przetrzymał wszystkie okrutne próby,
którymi go pan doświadczył i został przez pana w końcu nagrodzony
przejrzysta aluzja do losu polski. ... pierwszy maja był dniem
świątecznym, także na uniwersytecie, ale zaraz potem poszliśmy znowu
na pochód, równie oficjalny, trzeciomajowy. i to miała być ta nowa
okupacja, właściwie nie różniąca się od niemieckiej? tej, w czasie
której całe polskie życie było zakazane, a w szkołach, wedle
gubernatora franka, podludzie mieli uczyć się tylko czytać i rachować
do pięciuset? ... nie, to nie była >właściwie tylko inna okupacja<,
ani siedemnasta republika, której się powszechnie obawiano - ja
też. wraz z falą wysiedlonych ze wschodu nazywano ich eufemistycznie
repatriantami napływały wiadomości o tym, jak wygląda życie w
republice sowieckiej. Życie w polsce demokratycznej, jak ją
oficjalnie nazywano, to było coś innego, nowego, coś, co się dopiero
stawało, i wcale jeszcze nie było wiadome, jaki przybierze kształt".
"wolność" i "demokracja" polska a.d. 1944-45, choć bardziej
"moskiewska" niż "londyńska", różniła się jednak zasadniczo od zsrr.
kiedy jerzy putrament w lipcu 1944 roku przybył do lublina, uderzyło
go "coś wielkomiejskiego". "myślę - notował we wspomnieniach - że
sporą rolę w tym odegrał tak prozaiczny moment jak sklepy czy
restauracje. w wilnie nic takiego nie było tylko stołówki". w polsce
1945 roku istniał prywatny handel, knajpy, w których grano jazz,
rzemiosło, drobny przemysł. rolnictwa jeszcze nie próbowano
kolektywizować. kościołów nie zamieniano na muzea ateizmu, a życie
kulturalne było względnie swobodne. czy w siedemnastej republice
mógłby wychodzić "przekrój" albo "tygodnik powszechny"? nowe władze
jak ognia unikały wtedy rewolucyjnej frazeologii, co dla milionów
polaków, pamiętających zarówno wojnę polsko-bolszewicką, jak i
okupację radziecką lat 1939-41, musiało być miłym zaskoczeniem. była
w tym oczywiście polityczna taktyka, ale jej nieuniknionym kosztem
było utrwalenie się przekonania, że polska nie będzie dokładną kopią
zsrr. nawet za oszukańcze obietnice zawsze trzeba zapłacić późniejsze
bunty społeczne mogły się dzięki temu powoływać na "polską drogę do
socjalizmu", co w efekcie chcąc nie chcąc przyspieszyło "polską drogę
od socjalizmu". dziś mało kto mówi o tym, że program społeczny pkwn
nie zanadto różnił się od programu rady jedności narodowej podziemnego
parlamentu związanego z londynem. w ogłoszonej 15 marca 1944 roku
deklaracji rjn "o co walczy naród polski?" zapowiadana była gospodarka
planowa, pełne zatrudnienie, upaństwowienie gospodarstw powyżej 50 ha.
"celem polityki społecznej - głosiła rjn - będzie pełne wyzwolenie
człowieka pracy". zasadnicze punkty programu społecznego w ogłoszonym
cztery miesiące później manifeście lipcowym pkwn są takie same jak w
deklaracji rjn. w ppr-owskiej propagandzie roku 1944 i 1945 nie
eksponowano słów "rewolucja" czy "marksizm", a o "socjalizmie" mówili
wtedy tylko pps-owcy. "unikanie wyrazów komunizm, bolszewizm,
bezbożnictwo" - zauważył 9 lutego 1945 roku hugo steinhaus po
przeczytaniu gazety "głos ludu". komentował "kto by nie znał wilka,
myślałby, że to babcia". hasłami, którymi "babcia" szermowała
najchętniej, były "demokracja" i "wolność". słowa "demokracja" używano
w znaczeniu osobliwym, jako przeciwieństwa "reakcji". w ustach
ppr-owców "demokracja" znaczyła więc to, co później jeszcze nie wtedy!
określano mianem "władzy ludowej". dlatego jakub berman na odprawie w
mbp w lutym 1946 roku mógł z dumą powiedzieć "organy bezpieczeństwa
stały się symbolem polskiej demokracji"... "wyraz >demokracja<
obrzydł wszystkim przez ciągłe branie go do ust przez oszustów
politycznych" - notował 17 maja 1945 roku hugo steinhaus. "ta
>demokracja< w wydaniu azjatyckim - irytował się - ten monopol na sól,
zapałki, poglądy polityczne i historię...". ironiczny lud polski
mianem "demokratek" zaraz ochrzcił samochody marki chevrolet, którymi
jeździła nowa władza. drugim wszechobecnym słowem była
"wolność". "administracja hojnie szafowała tą magiczną etykietą -
wspominał andrzej panufnik - plac, w pobliżu którego mieszkałem,
nazwano placem wolności. było kino >wolność<, papierosy >wolność<,
czekoladki >wolność< namiastka bez smaku, mydło >wolność< itd. nie
istniał tylko papier toaletowy >wolność< - nieosiągalny bez względu na
nazwę". była i gazeta >wolność<, wydawana po polsku przez armię
czerwoną. mój ojciec pamięta, jak poznańscy gazeciarze wykrzykiwali na
mieście ">wolności< nie ma, >rzeczpospolita< sprzedana!" "wolność i
wspaniałe nazwy służą za pretekst, i nikt jeszcze nie zapragnął
niewoli dla drugich, panowania dla siebie, by się przy tym nie
posługiwał wyrazami tego rodzaju" - nieprzypadkowo ten fragment
"dziejów" tacyta zapisał 3 lipca 1945 roku w swym dzienniku filozof
henryk elzenberg. ak - opluty "karzeł" była jedna wielka grupa
polaków, dla której lata 1944-45 na pewno nie miały nic wspólnego z
wyzwoleniem żołnierze podziemia. jeśli przypomni się to, co o
konspiracyjnym braterstwie pisał strzelecki, nie będzie wydawało się
dziwne, że dla niektórych akowców nowy czas był nawet gorszy od
niemieckiej okupacji "te pięć lat odcisnęło na mnie niewymazalne
piętno - wspominał stanisław likiernik, powstaniec warszawski. -
odkryłem niejedno przyjaźń, solidarność, moc zgranej ekipy.
... paradoksalnie, ów czas niemieckiej niewoli, który nam narzucono,
dla wielu z nas był czasem wolności, względnej wprawdzie, ale
odczuwalnej bardzo mocno w pewnych chwilach". nkwd, a wkrótce i ub,
urządzały od 1944 roku prawdziwe polowanie na ak. było tak, jak pisał
kołakowski akowcy rzeczywiście zostali wepchnięci w beznadziejną walkę
przez stalinowską politykę. stalin nie chciał z ak rozmawiać. nie dał
też żadnej szansy na negocjacje powołanemu przez siebie pkwn-owi. na
kilka dni przed jego utworzeniem, 14 lipca 1944 roku, stalin zakazał
swoim oddziałom jakichkolwiek rozmów z ak "rozbrajać, internować". do
pierwszej wielkiej akcji, która odbyła się w wilnie, rzucono prócz
oddziałów kontrwywiadu smiersz całą dywizję nkwd. "terror rozpętany
przez władze bezpieczeństwa nie dawał szans włą-czenia się w nurt
legalnego życia - pisze historyk podziemia andrzej chmielarz. -
akowcy byli ... poszukiwani, więzieni i wywożeni w głąb zsrr. od
lipca 1944 r. do kwietnia 1945 r. ponad 10 tys. żołnierzy ak
znalazło się w łagrach nkwd. ponad 150 od października 1944 r. do
maja 1945 r. zostało skazanych przez wojskowe sądy specjalne na karę
śmierci. wielu nie wyszło z podziemia". w październiku 1944 roku
zaczęto rozlepiać słynne plakaty "ak - zapluty karzeł reakcji".
wstrząs, jaki wywoływał ich widok, zapisano w wielu pamiętnikach.
"to, co zrobiono z polską przechodzi wszystko, co znane jest w
dziejach jako cynizm i narzucenie narodowi obcej woli przemocą. i
pomyśleć, że ten nieszczęsny naród po pięciu latach tak straszliwych
ofiar, tak niezłomnej walki i pracy podziemnej przeciw niemcom nie ma
nawet tej satysfakcji, żeby historię tej cudownej walki, pracy, ofiar,
ujawnić i laurem uwieńczyć. bo tę naszą krew i walkę opluto,
zbezczeszczono, przekreślono" - pisała 27 lutego 1945 roku w dzienniku
maria dąbrowska. akowców sądzono z tych samych paragrafów co
kolaborantów gestapo; nie można nawet ustalić, ilu z 23 tys.
straconych w latach 1944-56 z powodów politycznych to żołnierze
podziemia. nikt też nie zdołał dotąd policzyć, ilu akowców więziono
po wojnie. etapy stalinizmu na przykładzie losów ak najdobitniej
widać, jak stopniowo, nierównomiernie, narastał w polsce stalinizm.
dla akowców zaczął się najwcześniej - w 1944 roku, dla inteligencji -
dopiero cztery, pięć lat później, wraz z proklamowaniem soc-realizmu,
podobnie - dla chłopów, których zaczęto skłaniać do kolektywnej
gospodarki. "bitwa o handel", ogłoszona przez hilarego minca w 1947
roku, była początkiem stalinizmu dla szczególnie dotkniętego przez
wojnę mieszczaństwa polskiego. ale w 1945 roku jeszcze nie wszyscy
oddychali więziennym powietrzem. w cieniu niewątpliwej "sowieckiej
okupacji" miliony ludzi żyły względnie swobodnym życiem. oczywiście,
pamięć zbiorowa nie jest demokratyczna. jedne grupy mają na nią wpływ
większy niż inne. 380 tys. akowców stanowiło w polsce 1944-45 roku
niespełna 2 proc. ludności, ale w naszej pamięci zbiorowej tradycja
akowska zajmuje znacznie więcej niż dwa procent. przystoi nam
uszanować tę pamięć; wiedzmy jednocześnie, że nie jest to pamięć
jedyna. 14 grudnia 1981 r. - wybór tekstów z "trybuny". wojciecha
jaruzelskiego zwracam się do wszystkich obywateli - nadeszła godzina
ciężkiej próby. próbie tej musimy sprostać, dowieść, że polski
jesteśmy warci! ukonstytuowała się wojskowa rada ocalenia narodowego.
rada państwa wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju.
obywatele i obywatelki polskiej rzeczypospolitej ludowej! zwracam się
dziś do was jako żołnierz i jako szef rządu polskiego. ojczyzna nasza
znalazła się nad przepaścią. dorobek wielu pokoleń, wzniesiony z
popiołów polski dom ulega ruinie. struktury państwa przestają
działać. gasnącej gospodarce zadawane są codziennie nowe ciosy.
warunki życia przytłaczają ludzi coraz większym ciężarem. polacy i
polki! bracia i siostry! niechaj w tym umęczonym kraju, który zaznał
już tyle klęsk, tyle cierpień, nie popłynie ani jedna kropla polskiej
krwi. powstrzymajmy wspólnym wysiłkiem widmo wojny domowej.
proklamacja wojskowej rady ocalenia narodowego ojczyźnie naszej grozi
śmiertelne niebezpieczeństwo. bezprawie, samowola i chaos rujnują
gospodarkę, obezwładniają kraj, narażają suwerenność i byt biologiczny
narodu. jawne już przygotowania reakcyjnego zamachu, groźba terroru
doprowadzić może do przelewu krwi. komunikat msw w związku z uchwałą
rady państwa o wprowadzeniu na terytorium prl stanu wojennego minister
spraw wewnętrznych wprowadził zakaz poruszania się obywateli w godz.
od 22.00 do 6.0 godzinę milicyjną wprowadzono na terenie całego kraju.
organa ochrony porządku publicznego zwracają się do wszystkich
obywateli z apelem o ograniczenie do minimum poruszania się w
miejscach publicznych bez uzasadnionej potrzeby. obywatele polscy
mający ukończone 17 lat, w stosunku do których ze względu na
dotychczasowe postępowanie zachodzi uzasadnione podejrzenie, że
pozostając na wolności nie będą przestrzegać porządku prawnego albo
prowadzić będą działalność zagrażającą interesom bezpieczeństwa lub
obronności państwa, mogą być internowani w ośrodkach odosobnienia na
czas obowiązywania stanu wojennego. dekret o stanie wojennym rada
ministrów w drodze rozporządzenia może nałożyć na osoby fizyczne i
osoby prawne posiadające gospodarstwa rolne świadczenia szczególne
polegające na dostawach na rzecz państwa określonych produktów
rolnych; uprawie określonych gatunków roślin. kto organizuje albo
kieruje strajkiem lub akcją protestacyjną, podlega karze pozbawienia
wolności do lat kto uprawia turystykę albo sporty żeglarskie lub
wioślarskie, podlega karze grzywny do 5000 zł. kto wbrew powszechnemu
obowiązkowi wykonywania pracy nie zgłasza się w oznaczonym terminie i
miejscu celem uzyskania skierowania do uspołecznionego zakładu pracy
lub nie przyjmuje pracy zgodnie z wydanym skierowaniem, podlega karze
grzywny do 5000 zł. zakaz używania radiowych urządzeń
nadawczo-odbiorczych posiadacze indywidualnych i klubowych amatorskich
urządzeń oraz wszelkiego rodzaju radiotelefonów zobowiązani są w ciągu
48 godzin zwrócić zezwolenia organowi, który je wydał, oraz złożyć
posiadane urządzenia do depozytu. ograniczenie łączności
telekomunikacyjnej zamawianie rozmów telefonicznych międzymiastowych i
międzynarodowych może być dokonywane wyłącznie za pośrednictwem
telefonistek centrali. organy cenzury łączności zostały uprawnione do
przerywania rozmów telefonicznych oraz połączeń telegraficznych i
teleksowych, których treść może zagrażać interesom bezpieczeństwa lub
obronności państwa. zawieszenie działalności związków zawodowych i
innych organizacji lokale tych organizacji ulegają zamknięciu, a ich
majątek przechodzi czasowo pod zarząd dyrektorów zakładów pracy,
rektorów wyższych uczelni lub władz terenowych. obowiązek zdania
broni minister spraw wewnętrznych zakazał noszenia wszelkiego rodzaju
broni białej, jak np. noży, sztyletów, kordzików itp., a także
wiatrówek, straszaków, pistoletów gazowych oraz innych podobnych
przedmiotów i narzędzi mogących zagrażać porządkowi publicznemu.
zawieszenie przyjmowania paczek rada ministrów zawiesiła przyjmowanie
przez urzędy pocztowo-telekomunikacyjne od obywateli wszelkich paczek
oraz przesyłek pocztowych z wyjątkiem tych, które zawierają leki,
odzież i żywność. ograniczenie prawa wolności słowa i druku na czas
obowiązywania stanu wojennego zakazane zostało użytkowanie zakładów,
urządzeń i aparatów wytwarzających druki i ilustracje wszelkim
sposobem oraz zakładów wytwarzających pieczątki i stemple, będących w
posiadaniu osób fizycznych, stowarzyszeń, zrzeszeń, związków
zawodowych oraz organizacji społecznych. ustala się, iż w czasie
obowiązywania stanu wojennego ukazywać się będzie wyłącznie "trybuna
ludu" oraz jeden dziennik w każdym ośrodku regionalnym rsw.
ukazywanie się wszelkich pozostałych tytułów gazet i czasopism rsw
zawiesza się na czas nieokreślony. wbrew narodowym interesom
obradujący w sobotę w gdańsku liderzy "solidarności" odrzucili
platformę porozumienia ton totalnej negacji, ostrej i bezpardonowej
krytyki wszystkiego, co ma coś wspólnego z władzą, spowodował
ukształtowanie się i zaakceptowanie uchwały. dokument ten proponuje
rzecz zupełnie już zdumiewającą - powołanie urzędu komisarza do spraw
referendum na temat... systemu sprawowania władzy, obligując komisję
krajową do przeprowadzenia referendum. zbiegowisko przed siedzibą
władz regionu "mazowsze" w niedzielę wieczorem przed gmachem
zajmowanym przez władze nszz "solidarność" w warszawie zgromadziły się
ok. 200-osobowe grupy agresywnie zachowującej się młodzieży. pod
adresem blokującego ulicę oddziału zomo rzucano obraźliwe okrzyki.
zachowując dużą powściągliwość, po kilkakrotnych wezwaniach - w
imieniu prawa - do rozejścia się, siły porządkowe kilkakrotnie
rozproszyły zbiegowisko. zmiana na stanowisku prezydenta argentyny
agencja france presse pisze, że nowy szef państwa w argentynie gen.
galtieri przejął władzę w momencie, kiedy kraj znajduje się w stanie
bankructwa. zmiana wewnątrz ekipy wojskowej nastąpiła w atmosferze
obojętności ze strony ludności oraz milczenia partii politycznych i
związków zawodowych. gen. galtieri uważany jest za rzecznika programu
współdziałania narodowego, do jakiego należy dochodzić drogą dialogu.
w obronie polskiej szansy stan wyjątkowy, odbiegający od normalnego,
czyli spokoju, trwa w polsce już od ponad roku. jest to stan, w
którym miliony ludzi czują się zagrożone. można by więc powiedzieć
tak ten stan wyjątkowy wprowadził w polsce jednak nie rząd, lecz
przywódcy "solidarności". warto bliżej przyjrzeć się ludziom siejącym
niepokój i występującym rzekomo w interesie klasy robotniczej. ilu z
nich rzeczywiście ma prawo w jej imieniu przemawiać? gdzie pracowali
dotychczas i jak długo? dlaczego z tak lekkim sercem mówią o
ofiarach, które trzeba będzie ponieść w bratobójczych walkach? gdzie
tu jest granica między psychopatycznym zboczeniem, brakiem rozsądku a
przestępstwem? stanisław reperowicz jedność partii nakazem
patriotyzmu tej idei porozumienia narodowego powiedziała "nie" ustami
kierownictwa nszz "solidarność" polityczna prawica. tak jak
powiedziała głośno "nie" socjalizmowi podczas obchodów 11 listopada
br., ochraniając się samozwańczo sztandarami "solidarności" na placach
polskich miast. sięga ona bowiem bez żenady po symbole drogie i
najdroższe społeczeństwu polskiemu po znaki polski walczącej i znaki
wiary katolickiej. nie dali jej tego prawa ani żywi, ani polegli
bohaterowie. nie dał jej tego prawa kościół polski, który w nie innym
przecież ustroju wychował jednego ze swych kapłanów na papieża, ani
rzesze ludu klęczące co niedziela w podniesionych z gruzów polskich
świątyniach. anna pawłowska konferencja w centrum prasowym msz jerzy
urban poinformował, że istnieją nieliczne zakłady przemysłowe, w
których pracownicy zbierają się w niewielkich grupach, rozważając
sytuację i możliwość proklamowania strajku. przy okazji jerzy urban
stwierdził, iż wszyscy internowani są cali i zdrowi. nie jest
internowany lech wałęsa, który przebywa obecnie w warszawie i
traktowany jest z całym szacunkiem należnym przewodniczącemu
"solidarności". niedziela w stolicy jak w każdą niedzielę przyszli na
popołudniową zmianę warszawscy piekarze. nad spokojną pracą zakładów
produkujących chleb, najbardziej podstawowy z podstawowych artykułów
żywnościowych, czuwało wojsko. obecność żołnierzy życzliwie została
przyjęta przez załogi. kierownik piekarni andrzej mazek i major
andrzej sikora, przedstawiciel wojska w tym zakładzie, podkreślają
duże poczucie obowiązku zawodowego piekarzy. wielu z nich
zadeklarowało chęć pozostania na zmianie nocnej. - zdajemy sobie
sprawę, jak ten chleb jest potrzebny. dziś potrzebny jest nasz chleb
jak społeczny spokój. tak myślę ja, tak myślą inni u nas w zakładzie
i chyba wszyscy, którzy chcą po prostu normalnie żyć. zawieszenie
kongresu kultury polskiej w związku z ogłoszeniem stanu wojennego
informuje się, że odbywający się w warszawie kongres kultury zostaje
zawieszony. jego wznowienie przez organizatorów będzie możliwe po
normalizacji sytuacji w kraju. hupka i jego pomocnik znany przywódca
ruchu ziomkowskiego herbert hupka zamieścił na łamach ostatniego
wydania rewizjonistycznego tygodnika "der schlesier" artykuł
gwałtownie atakujący ministra oświaty północnej nadrenii-westfalii j.
girgensohna. co najbardziej zaś przykre dla polaka, to fakt, że hupka
jest w stanie "podeprzeć się" polskim pomocnikiem. nie pierwszy to
zapewne i nie ostatni przypadek, że głośny artykuł j.j. lipskiego w
paryskiej "kulturze" służy jako "pomoc naukowa" propagandzie
antypolskich, odwetowych kół w rfn. ryszard drecki; przygotowania do
kolejnego wyścigu pokoju w dniach od 9 do 22 maja roku przyszłego, na
trasie między pragą, warszawą i berlinem odbędzie się xxxv wyścig
pokoju "trybuny ludu", "neues deutschland" i "rudeho prava".
najlepszą formą uświetnienia jubileuszu byłaby impreza atrakcyjna
sportowo z oby wreszcie znów prawdziwie aktywną reprezentacją
polskiego kolarstwa, zorganizowana zgodnie z piękną tradycją. pogoda
prognoza dla polski zachmurzenie duże z rozpogodzeniami; miejscami
opady śniegu, a w ciągu dnia - na zachodzie i południowym zachodzie,
także opady marznącego deszczu, powodującego gołoledź. w nocy i rano
na południu i wschodzie - lokalnie mgły. temperatura minimalna w nocy
od minus 14 na wschodzie do minus 6 na zachodzie. temperatura
maksymalna w dzień, od minus 6 na północnym wschodzie do plus 1 na
południowym zachodzie. wiatry słabe i umiarkowane, w ciągu dnia - od
zachodu - stopniowo wzmagające się, do dość silnych i porywistych,
powodujących zawieje i zamiecie śnieżne. duży lotek p.p. totalizator
sportowy zawiadamia, że losowanie dużego lotka mające się odbyć w dniu
13 grudnia 1981 r. zostało przeniesione na inny termin - w oparciu o
regulamin dużego lotka par. 30, o dacie losowania grający zostaną
poinformowani. skróty od redakcji o tym, jakie wymagania postawił
polakom i polsce - opowiada artur domosŁawski. między trzecią a
czwartą pielgrzymką jana pawła ii do ojczyzny runął stary świat w
europie wschodniej. na zaproszeniu dla papieża widnieje jeszcze
podpis prezydenta jaruzelskiego, ale przemówienie powitalne wygłaszał
już prezydent wałęsa - pół roku przed czwartym przylotem jana pawła ii
do polski odbyły się pierwsze powszechne wybory prezydenckie, a rok
później - pierwsze po ii wojnie w pełni wolne wybory do sejmu i
senatu. kościelne pokusy papież przybył w momencie narastającego
konfliktu w dawnym obozie "solidarności". jedną z podstawowych
kwestii dzielących ten obóz jest sposób obecności kościoła i religii w
życiu publicznym. przez polskę przetoczył się już spór o nauczanie
religii w szkole, udział duchowieństwa w uroczystościach państwowych i
kampaniach politycznych; ze wzmożoną siłą zaczynała się debata o nowej
ustawie antyaborcyjnej. a ponad tymi sporami zawisło pytanie
zasadnicze czy polska zmierza ku państwu wyznaniowemu? postawił je
czesław miłosz i podzielił się swymi obawami z czytelnikami "gazety
wyborczej" niemal w przeddzień pielgrzymki papieża. w eseju "państwo
wyznaniowe?" pytał retorycznie "czy kościół powinien dążyć do użycia
państwa jako swego narzędzia tam, gdzie w grę wchodzą najwyższe
wartości etyczne?". jego przepowiednia była dla kościoła skrajnie
pesymistyczna "może tak się zdarzyć, że kler będzie celebrować obrzęd
narodowy, kropiąc, święcąc, egzorcyzmując, ośmieszając się zarazem
swoim tępieniem seksu, a tymczasem będzie postępowało wydrążanie się
religii od wewnątrz i za parę dziesiątków lat polska stanie się krajem
równie mało chrześcijańskim jak anglia czy francja, z dodatkiem
antyklerykalizmu, którego zaciekłość będzie proporcjonalna do władzy
kleru i jego programu państwa wyznaniowego". miłoszowi wtórował
leszek kołakowski. w "krótkiej rozprawie o teokracji" ten wybitny
filozof zwrócił uwagę, że państwo wyznaniowe to nie tylko takie, w
którym kler sprawuje bezpośrednio władzę polityczną. o takie aspiracje
nikt duchowieństwa nie podejrzewał. ale teokracja - powiada kołakowski
- to także "takie urządzenie, w którym odróżnienie między duchowną i
świecką władzą jest utrzymane, kościół nie zamierza zastępować
cywilnych rządów, ale zgłasza pretensje do kontroli wszystkich ich
poczynań, o ile mają znaczenie moralne", a stąd może rodzić się
"żądanie ..., by to, co jest grzechem w sensie kościoła, było także
przestępstwem wedle prawa państwowego". od takich pokus kościół w
polsce po komunizmie wolny nie był. dwie diagnozy spór o państwo
wyznaniowe podzielił polaków nie tylko wzdłuż linii kościół -
obywatele spoza jego wspólnoty. dramatycznemu rozbiciu uległa również
społeczność katolicka. u źródeł tego pęknięcia leżały różne diagnozy
sytuacji kościoła w dobie postkomunizmu. oto dwa przykłady takich
diagnoz. obie wyszły spod piór duchownych. z listu pasterskiego abpa
józefa michalika, czołowego integrysty w hierarchii kościelnej
"laicyzm ... przybiera teraz nazwę liberalizmu i kapitalizmu. dawniej
wschód, a dziś i zachód będzie domagał się, aby polska zaakceptowała
pełny liberalizm społeczny, polityczny, a także ideowy, religijny.
stajemy oto wobec nowej formy totalitaryzmu, czyli nietolerancji dla
dobra, dla praw bożych, aby bezkarnie szerzyć zło i w efekcie znów
skrzywdzić najsłabszych. przestarzały w świecie sekularyzm dziś w
polsce właśnie szuka nowych sił i domaga się, aby ojczyzna nasza
została wchłonięta w system laicyzmu, aby wycofano religię z życia
społecznego, krzyż i jego treści z życia publicznego, aby zamknięto
wymiar życia do sfer praktycznego materializmu i egoizmu". z książki
ks. józefa tischnera - autora m.in. "etyki solidarności", orędownika
kościoła otwartego na dialog ze światem współczesnym - "nieszczęsny
dar wolności" "polski katolicyzm przeszedł w okresie komunizmu przez
trudną próbę wiary. wiara oparła się prześladowaniom. ale polski
katolicyzm nigdy nie musiał walczyć bezpośrednio z wielką,
racjonalistyczną krytyką religii ani też z protestancką krytyką
kościoła. próba odwagi nie oznaczała zarazem próby rozumu.
następstwa tego braku są dziś widoczne kłopoty z dialogiem. bardzo
nam dziś trudno przekonywać inaczej myślących. zamiast argumentów
padają... wyroki". te dwa odmienne opisy sytuacji kościoła po
komunizmie miały swój wyraz w brutalnej walce słownej integrystów i
otwartych na dialog ze światem katolików posoborowych. ci ostatni -
przede wszystkim środowisko "tygodnika powszechnego" - byli oskarżani
o zdradę kościoła i wiary, czego skutkiem było m.in. wycofywanie
"tygodnika" z kościelnego kolportażu. wszystko to działo się z
aprobatą dużej części biskupów i duchowieństwa. do takiej polski i
takiego kościoła przybył papież w czerwcu 1991 r. wolność czy ułuda
jan paweł ii przybył przede wszystkim z dziesięciorgiem
przykazań. wszystkie homilie koncentrują się na dekalogu, całym lub na
poszczególnych przykazaniach - na nowo przemyślanych i
zinterpretowanych polemicznie wobec współczesnej liberalnej
cywilizacji świata zachodniego. z homilii w koszalinie "oto dekalog
dziesięć słów. od tych dziesięciu prostych słów zależy przyszłość
człowieka i społeczeństw. przyszłość narodu, państwa, europy,
świata". papież mówi polakom, że podstawą prawdziwej przebudowy i
nowego ładu w polsce musi być odnowiona moralność. z homilii w radomiu
"budujmy wspólną przyszłość naszej ojczyzny wedle prawa bożego.
... raczej odbudowujmy, bo wiele zostało zrujnowane ... w ludziach, w
ludzkich sumieniach, w obyczajach, w opinii zbiorowej, w środkach
przekazu". jan paweł ii mówi, że "nowy początek" jest możliwy tylko
wtedy, gdy nauczymy się, jak być wolnymi. przy czym "prawdziwą
wolność" jan paweł ii odróżnia od "wolności absolutnej". z homilii w
kielcach "tak, trzeba wychowania do wolności, trzeba dojrzałej
wolności. tylko na takiej może się opierać społeczeństwo, naród,
wszystkie dziedziny jego życia, ale nie można stwarzać fikcji
wolności, która rzekomo człowieka wyzwala, a właściwie go zniewala i
znieprawia. z tego trzeba zrobić rachunek sumienia u progu iii
rzeczypospolitej!". w kontekście rozważań o wolności sporo uwagi jan
paweł ii poświęca pojmowaniu seksu w kulturze i w życiu indywidualnym.
z homilii w Łomży "oby całe nasze społeczeństwo uwolniło się od tego
złudzenia wolności - wolnej miłości, którą usiłuje się przesłonić
rzeczywistość cudzołóstwa i rozwiązłości. ... czy podstawowe zasady
moralności nie zostały "wyrwane" z naszej gleby "z złego, pod różnymi
ukrywa się postaciami? czy nie zostały "wydziobane przez rozkrzyczane
drapieżne ptactwo wielorakiej propagandy, publikacji, widowisk,
programów, które igrają z naszą ludzką słabością? co stało się z
przykazaniem "nie cudzołóż "w naszym polskim życiu? ... czy potrafimy
sobie uświadomić, że ludzka płciowość jest dowodem niesłychanego wręcz
zaufania, jakie bóg okazuje człowiekowi, mężczyźnie i kobiecie, i czy
staramy się tego bożego zaufania nie zawieść?". dwie europy
problematykę seksualną łączy papież z krytyką dominującego - wedle
swego przekonania - stylu życia społeczeństw współczesnej europy.
polska jako wzór państwa katolickiego ma się temu stylowi
przeciwstawić. z homilii we włocławku "nie wolno dać się ... uwikłać
całej tej cywilizacji pożądania i użycia, która panoszy się wśród nas
i nadaje sobie nazwę europejskości ... czy to jest cywilizacja - czy
raczej antycywilizacja? kultura - czy raczej antykultura?
... przecież kulturą jest to, co czyni człowieka bardziej człowiekiem.
nie to, co tylko "zużywa "jego człowieczeństwo". i przestrzega "nie
jest przywracaniem wartości człowiekowi spychanie go do tego
wszystkiego, co zmysłowe, do tych wszystkich rodzajów pożądania, do
tych wszystkich ułatwień w dziedzinie zmysłów, w dziedzinie życia
seksualnego, w dziedzinie używania. nie jest dźwiganiem człowieka,
nie jest miarą kultury, nie jest miarą europejskości, na którą tak
często powołują się niektórzy rzecznicy naszego "wejścia do europy"".
papież, co oczywiste, mówi "nie" odpryskom zachodniej cywilizacji -
szczególnie temu, co w niej niskie i niegodne naśladowania. czyż
jednak nie piętnuje zarazem "rzeczników naszego wejścia do europy"
jako przeciwników wiary, kościoła, moralności? wiemy, że papież jest
orędownikiem zjednoczenia kontynentu. stąd kłopot, jak odczytywać te
słowa. dziedzictwo europy jest w nauczaniu papieża przepołowione i
nie daje się opisać jako jedno, wspólne. jest europa chrześcijańska i
europa, która od chrześcijaństwa się odwróciła. jan paweł ii stawia
siebie w rzędzie krytyków części spuścizny czasów nowożytnych i
oświecenia. z homilii w warszawie ... z biegiem czasu, zwłaszcza w
tak zwanych czasach nowożytnych, chrystus jako sprawca ducha
europejskiego, jako sprawca tej wolności, która w nim ma swój zbawczy
korzeń, został wzięty w nawias i zaczęła się tworzyć inna mentalność
europejska, mentalność, którą krótko można wyrazić w takim zdaniu
"myślmy tak, żyjmy tak, jakby bóg nie istniał". ... to jest też część
ducha europejskiego. ... dlatego też wciąż mówimy o potrzebie nowej
ewangelizacji". wedle życzenia papieża jej awangardą ma być katolicka
polska. polskie pytania jan paweł ii zabiera też głos w bardzo
konkretnych polskich sporach. z homilii w lubaczowie "reformie
gospodarczej, jaka się dokonuje w naszej ojczyźnie, powinien
towarzyszyć wzrost zmysłu społecznego, coraz bardziej powszechna
troska o dobro wspólne, zauważanie ludzi najbiedniejszych i
najbardziej potrzebujących, a również życzliwość dla cudzoziemców,
którzy przyjeżdżają tutaj w poszukiwaniu chleba". warto sobie
uświadomić, że słów tych polska słucha krótko po najbardziej bolesnej
fazie reform balcerowicza. ale obok słów wstawiennictwa za biednymi
papież mówi im także "dla ludzkich wspólnot, narodów i społeczeństw
ważniejszym jest "być", niż "mieć". ... wartości, które "można mieć",
nigdy nie powinny stać się naszym celem ostatecznym. ... dlatego
przed błędem postaw konsumpcjonistycznych należy przestrzegać również
społeczeństwa biedne. nigdy nie trzeba w taki sposób dążyć do dóbr
materialnych ani w taki sposób ich używać, jak gdyby były one celem
same w sobie". czy ludzie biedni - bez pracy, czasem bez pieniędzy na
jedzenie, bez nadziei - mogli właściwie zrozumieć ostrzeżenie przed
"postawą konsumpcjonistyczną"? uspokajał też jan paweł ii tych, którzy
obawiają się państwa wyznaniowego. z homilii w olsztynie "kościół
pragnie ... uczestniczyć w życiu społeczeństw tylko jako świadek
ewangelii i obce mu są dzisiaj dążenia do zawładnięcia jakąkolwiek
dziedziną życia publicznego, która do niego nie należy". ale
jednocześnie przedstawił własne rozumienie neutralności
światopoglądowej państwa. z homilii w lubaczowie "postulat
neutralności światopoglądowej jest słuszny głównie w tym zakresie, że
państwo powinno chronić wolność sumienia i wyznania wszystkich swoich
obywateli, niezależnie od tego, jaką religię lub światopogląd oni
wyznają. ale postulat, ażeby do życia społecznego i państwowego w
żaden sposób nie dopuszczać wymiaru świętości, jest postulatem
ateizowania państwa i życia społecznego i niewiele ma wspólnego ze
światopoglądową neutralnością". na zarzut klerykalizacji życia w
polsce papież odpowiedział w olsztynie "wolność, do której chrystus
nas wyzwolił, to jedna droga. druga droga to wolność od chrystusa.
bo często się tutaj stosuje takie słowa pozorne, mówi się
"klerykalizm", "antyklerykalizm", a na dnie chodzi o to jedno wolność,
do której chrystus nas wyzwolił, czy też wolność od chrystusa?". o
religii w szkole, włocławek "katecheza wróciła do sal szkolnych i
znalazła swoje miejsce i odbicie w systemie wychowawczym. osobiście
bardzo z tego się cieszę ... jednocześnie należy podkreślić, że nie do
pogodzenia z prawdą chrześcijańską jest postawa fanatyzmu czy
fundamentalizmu tych ludzi, którzy w imię ideologii uważającej się za
naukową lub religijną czują się uprawnieni do narzucania innym własnej
koncepcji prawdy i dobra". słowa o religii w szkole pokazują, jak
trudne i niejednoznaczne jest papieskie przesłanie. i zwolennicy, i
krytycy decyzji o jej wprowadzeniu mogą tu odnaleźć argumenty za swoim
stanowiskiem. o ochronie życia poczętego, radom "do tego cmentarzyska
ofiar ludzkiego okrucieństwa w naszym stuleciu dołącza się inny wielki
cmentarz cmentarz nie narodzonych, cmentarz bezbronnych, których
twarzy nie poznała nawet własna matka, godząc się lub ulegając presji,
aby zabrano im życie, zanim jeszcze się narodzą ... czy jest taka
ludzka instancja, czy jest taki parlament, który ma prawo
zalegalizować zabójstwo niewinnej i bezbronnej ludzkiej istoty?". w
czasie pielgrzymki jan paweł ii spotkał się z posłami i senatorami
przygotowującymi projekt ustawy o ochronie życia poczętego i
podziękował im za "postawę zgodną z przekonaniami katolickimi" i
"duchem narodu". papież usłyszany papieskie przesłanie u progu
wolności było karcącym wezwaniem do przestrzegania dekalogu. z
dziesięciorga przykazań jan paweł ii wyprowadził - jeśli można tak
powiedzieć - program moralny dla polaków jako narodu wychodzącego z
niewoli i dla iii rp jako państwa. nie ma chyba nieprawdy w
twierdzeniu, że ów program nie został odebrany tak, jak życzył sobie
papież. publicysta "tygodnika powszechnego" janusz poniewierski
próbował znaleźć odpowiedź, dlaczego tak się stało "w czerwcu 1979
nauczyliśmy się być z papieżem i ten "sposób "byciaprzenieśliśmy na
kolejne wizyty w polsce, aż do tych z lat 9 sądzę, że jedną z przyczyn
dramatycznego niezrozumienia ojca Świętego i polskiego społeczeństwa w
roku 1991 była pamięć tamtej pielgrzymki. i oczekiwanie na coś
porównywalnego z tamtym doświadczeniem". na temat znaczeń nauk jana
pawła ii z 1991 r. przez świat polityki i prasę przetoczyła się
dyskusja, której temperatura była niezwykle wysoka. był to zarazem
pierwszy w polsce - publiczny i prowadzony nie na kolanach - namysł
nad nauczaniem papieża-polaka. i ciąg dalszy sporu o polskę po
komunizmie - jaka ma być. oto jego próbka z łamów "gazety", gdzie
pisali ludzie z odległych politycznie i intelektualnie stron. barbara
stanosz, filozof, w kilka lat po tej papieskiej pielgrzymce
współzałożycielka niechętnego kościołowi stowarzyszenia na rzecz praw
i wolności "sądzę, że wizyta papieska poprawiła samopoczucie tej
części elity politycznej, która dąży do ideologizacji polskiego życia
społecznego i politycznego w duchu doktryny katolickiej". wiesław
walendziak, redaktor naczelny prawicowego tygodnika "młoda polska"
"jan paweł ii zdecydowanie poparł episkopat w tych punktach, w których
"gazeta "atakowała kościół za rzekomy fundamentalizm i nietolerancję
debata w sprawie aborcji i powrotu religii do szkół ... słowem
eksploatowana często figura publicystyczna "dobry, otwarty papież "
"versuszamknięty, nie oświecony episkopat "musi powędrować do lamusa".
stefan niesiołowski, poseł zjednoczenia chrześcijańsko-narodowego
"spotkałem się z ojcem Świętym w warszawie. spotkanie miało charakter
symboliczny, było sygnałem poparcia dla działań naszej grupy
parlamentarnej. chodziło o ustawę broniącą życia dziecka poczętego,
ale nie tylko, ponieważ ojciec Święty udzielił nam błogosławieństwa".
sławomir mazurek, autor kilku artykułów w "gazecie" "papież
przestrzegał przed niebezpieczeństwem "ideologii uważającej się za
religijną". byłoby tragedią, gdyby jego nauka dostarczyła budulca
takiej ideologii". bogumił luft, publicysta katolickiego miesięcznika
"więź" "nie da się udowodnić, że papież wzywał do zbudowania w polsce
teokratycznej dyktatury". jerzy sosnowski, publicysta "gazety"
"papież wzywał do ocalenia zagubionych przez europę prawd. ta
mesjanistyczna koncepcja skrywa jednak pokusy, które należy wydobyć,
ulegaliśmy im bowiem w przeszłości roszczenie narodu, który mając dość
kłopotów ze sobą, chce pouczać inne; prowincjonalny lęk przed
wszystkim, co obce". dawid warszawski, publicysta "gazety" "kraj, z
którego jan paweł ii chciał uczynić bazę dla wielkiej reewangelizacji
europy, naprawy europy zgodnie z chrześcijańskim wzorem, po prostu nie
był zbytnio zainteresowany propozycją. ... czy znaczy to, że przeciwko
papieskiemu projektowi występowano jedynie z materializmu i małości?
nie - bowiem papieska antynomia jest fałszywa. "wolność od chrystusa
"i "wolność, którą przynosi chrystus ""warunkują się wzajemnie. gdy
jednej zabraknie, druga staje się fikcją". duchowni intelektualiści
przestrzegają przed opacznym odczytywaniem myśli papieża, przed
redukowaniem jej do wymiaru politycznego. jezuita maciej zięba, znany
interpretator nauk jana pawła ii, dzielił się gorzkimi refleksjami o
recepcji tej pielgrzymki. ubolewał, że słuchaliśmy papieża
"selektywnie i ideologicznie" "jeżeli papież mówił o aborcji, to
zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy zchn interpretowali to jako
poparcie udzielone tej partii, jeżeli jan paweł ii wspomniał o
obecności w życiu publicznym wymiaru sacrum, odczytywano to jako
popieranie koncepcji państwa wyznaniowego". to bezdyskusyjne myśl
papieża jest nieporównanie głębsza niźli tylko sprowadzona do
doraźnych i lokalnych wymiarów. w jego nauczaniu istotą, podstawą,
początkiem i końcem jest kultura, a nie polityka czy gospodarka.
jednak trudno nie zauważyć, że na marginesie zasadniczych spraw
moralnych papież zabrał głos w konkretnych sprawach, o które polacy w
roku 1991 się spierali. jego słowa, nie będąc poparciem en bloc
działań jakichś partii czy grup nacisku, były wyraźnym i jednoznacznym
stanowiskiem w debacie o kształcie i tożsamości nowej polski; głosem,
który bynajmniej nie był głosem "środka" między różnymi racjami. w
kwestiach moralnych takim być nie mógł - bo kościół jest kościołem, a
nie szukającą kompromisu partią. ale w kwestiach politycznych?
odpowiedź niełatwa i niejednoznaczna, bo papieskie komentarze na
tematy społeczne są refleksem jego nauki moralnej. papież - jak mówi
o. zięba - "nadaje na dłuższej fali" i interpretacje polityczne grożą
spłyceniem. słowa jednak żyją tak, jak zostały usłyszane, czasem
niezależnie od nadawcy. a przesłanie jana pawła ii było przeważnie
"słyszane" na sposób narodowo-katolicki. partie powołujące się na
społeczną naukę kościoła znajdowały w jego słowach i gestach
uzasadnienie dla swoich pomysłów urządzania polski. a i sam papież
wysłał tu dość czytelny sygnał. choć w latach krakowskich kardynał
wojtyła patronował "tygodnikowi powszechnemu", to w liście do jerzego
turowicza z okazji jubileuszu 50-lecia pisma posłużył się argumentacją
bliską narodowym katolikom, zwalczającym posoborowe formacje, a więc i
środowisko "tygodnika"; użył języka wcześniej nie spotykanego w jego
publikacjach i nauczaniu "odzyskanie wolności zbiegło się
paradoksalnie ze wzmożonym atakiem sił lewicy laickiej i ugrupowań
liberalnych na kościół, na episkopat, a także na papieża. wyczułem to
zwłaszcza w kontekście moich ostatnich odwiedzin w polsce w roku
1991". nieco dalej papież pisał "pan daruje, jeżeli powiem, że
oddziaływanie tych wpływów odczuwało się jakoś także w "tygodniku
powszechnym". w tym trudnym momencie kościół w "tygodniku "nie
znalazł, niestety, takiego wsparcia i obrony, jakiego miał poniekąd
prawo oczekiwać "nie czuł się dość miłowany "- jak kiedyś
powiedziałem". pęknięte przesłanie nie tylko narodowi katolicy
słyszeli "swoje" w papieskich homiliach. także katolicy posoborowi
odnajdywali bliskie im poglądy. w polsce mamy bowiem do czynienia ze
swoistym pęknięciem nauki jana pawła ii. czy też - rozdwojeniem jej
recepcji. różne środowiska w obrębie kościoła powołują się na różne
fragmenty przesłania. spójrzmy tylko na dwa wnioski wyciągnięte z
nauk papieża w 1991 r. wiesław chrzanowski "wartości chrześcijańskie
mają prawo do zaistnienia w życiu publicznym i nie jest to żadna
klerykalizacja". jerzy turowicz "w papieskich wystąpieniach znalazła
się akceptacja dla rozdziału kościoła od państwa. oczywiście papież
wyraźnie mówił też o prawie kościoła do obecności w życiu publicznym.
nie oznacza to jednak dążenia do państwa wyznaniowego, szczególnie w
świetle jego wyraźnej krytyki fundamentalizmu religijnego". Źródła
tego rozdarcia są także w encyklikach jana pawła ii. oto dwa cytaty,
na które z całą pewnością mogliby się powołać katolicy różnych
orientacji. i jedni, i drudzy mieliby rację mówiąc, że tego naucza
papież. "historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo się
przemienia w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm" centesimus annus
46. "kościół respektuje słuszną autonomię porządku demokratycznego i
nie ma tytułu do opowiadania się za takim albo innym rozwiązaniem
instytucjonalnym czy konstytucyjnym centesimus annus 47. oczywiście
nie ma między tymi tezami prostej sprzeczności. różny jest jednak ich
duch. pierwsze zdanie może być zachętą dla najbardziej skrajnych
pomysłów urządzania państwa na modłę wyznaniową. drugie - nakazuje
powściągliwość w sprawach państwowych, które nie są domeną kościoła.
jakie zatem jest papieskie przesłanie w kwestiach doczesnych, takich
jak kształt demokracji czy miejsce w niej kościoła? jak je rozumieć
jako całość i jedność? takie pytania zadawał sobie i wciąż zadaje
niejeden słuchacz nauk jana pawła ii. bo, na przykład czy w imię
tego, by "demokracja bez wartości" nie przemieniła się w "jawny lub
zakamuflowany totalitaryzm", kościół miałby jednak prawo przyznać
sobie tytuł do "opowiadania się za takim lub innym rozwiązaniem
instytucjonalnym czy konstytucyjnym"? albo czy kościół akceptuje jako
"słuszną" również taką "autonomię porządku demokratycznego", która z
punktu widzenia jego nauki może być uznana za "demokrację bez
wartości"? o ileż łatwiejsze do odczytania znaki zostawiał papież
innym społeczeństwom wychodzącym z komunizmu. w 1993 r. mówił do
litwinów "ani państwo nie może naruszać autonomii, jaką wyznaczają
religii konstytucja oraz międzynarodowe konwencje, ani też księża w
wypełnianiu misji ewangelizacyjnej nie mogą ingerować w politykę
partii czy sprawy rządzenia państwem". w tej samej homilii wzywał
"nie ma zwycięzców ani pokonanych, lecz są ludzie, którym należy
pomóc, aby pozostawili za sobą popełnione błędy. trzeba ich wesprzeć
w wyzbyciu się skutków, także psychologicznych, przemocy, nadużyć i
gwałcenia praw ludzkich. ""pokonanymnależy pilnie przypomnieć, że nie
wystarczy dostosować się do zmienionej sytuacji społecznej, potrzebne
jest raczej szczere nawrócenie, a jeżeli to konieczne - także
"ekspiacja.zwycięzcom "trzeba przypomnieć zaś o potrzebie przebaczenia
tak, aby umocnił się autentyczny pokój wypływający z przestrzegania
ewangelii miłosierdzia i miłości". 1995 za katolików i o katolikach
następna, nieoficjalna wizyta papieża w maju 1995 r. nie ułatwiła
rozumienia jego wskazań dla polski. odbyła się - tradycyjnie już - w
całkowicie nowych okolicznościach od dwóch prawie lat krajem rządzili
postkomuniści. rok wcześniej apogeum osiągnął konflikt o konkordat
podpisany przez rząd hanny suchockiej ze stolicą
apostolską. spekulowano, że papież nie chce oficjalnie gościć w
ojczyźnie, która odmawia ratyfikacji traktatu. postkomuniści i część
środowisk liberalnych, krytycznych wobec umowy, odłożyli decyzję o jej
przyjęciu lub odrzuceniu do czasu uchwalenia nowej konstytucji.
okazją do jednodniowych odwiedzin polski była dla papieża pielgrzymka
do sąsiadów. dzień wcześniej jan paweł ii kanonizował w ołomuńcu na
morawach jana sarkandra, męczennika doby kontrreformacji. w jednej z
czeskich homilii pozdrawiał "braci, z którymi łączy nas wiara w
chrystusa", oraz "niewierzących, którzy mają takie samo pragnienie
wartości honoru, sprawiedliwości i solidarności". 22 maja 1995 r. w
skoczowie, miejscu narodzin kanonizowanego duchownego, ton papieża był
już inny. choć - jak zawsze - powtarzał swoje zasadnicze przesłanie,
że "polska woła dzisiaj nade wszystko o ludzi sumienia", najdonośniej
zabrzmiał inny fragment kazania "pod hasłami tolerancji, w życiu
publicznym i w środkach masowego przekazu szerzy się nieraz wielka,
może coraz większa nietolerancja. odczuwają to boleśnie ludzie
wierzący. zauważa się tendencje do spychania ich na margines życia
społecznego, ośmiesza się i wyszydza to, co dla nich stanowi nieraz
największą świętość. te formy powracającej dyskryminacji budzą
niepokój i muszą dawać wiele do myślenia". słowa te są niewątpliwie
świadectwem głębokiego rozczarowania jana pawła ii kształtem
niepodległej polski i miejscem w niej kościoła. wielu zadawało jednak
pytania dlaczego słowa papieża tak dramatycznie rozminęły się z
potocznym doświadczeniem? czy rzeczywiście katolicy są
dyskryminowani? czy kościół napotyka takie przeszkody w sprawowaniu
swojej misji, które uprawniają tak stanowczą krytykę nowego porządku?
prawica i część środowisk katolickich od razu zakrzyknęły, że diagnoza
jana pawła ii jest trafna, uznając, że jego głos to głos w ich
imieniu. lewica i środowiska liberalne odrzuciły zarzut, choć
świadomość autorytetu papieża nie pozwoliła nikomu stanowczo
skrytykować jego tez. przykładem takiej ostrożnej polemiki był
komentarz publicysty "gazety" romana graczyka "papież zawsze był
człowiekiem zasad fundamentalnych. tym razem poszedł śladem
radykalnych krytyków iii rp. ostre słowa homilii wypowiedział w
trosce o polskę. chcę wierzyć, że nie staną się one paliwem dla
najbardziej skrajnych polityków odwołujących się do katolicyzmu.
... nie sposób twierdzić, że prowadzona jest odgórna walka z
kościołem. wolność ma swoją cenę. papież zawsze mówi nam rzeczy
ważne. i zawsze powinniśmy je przemyśleć z najwyższą powagą - nawet
jeśli nie do końca zgadzamy się z jego opiniami". 1997 czakając na
papieża co powie nam jan paweł ii za kilka dni? jaki jest społeczny i
polityczny kontekst jego piątej pielgrzymki do polski? zbliżające się
wybory parlamentarne po czterech latach rządów koalicji
postkomunistycznej; kampania, w której sztandarem prawicy jest już nie
tylko katolicyzm i kościół instytucjonalny, ale sam chrystus zbawiciel
idea niektórych członków władz "solidarności" intronizacji chrystusa
króla, który miał pomóc prawicy odrzucić konstytucję w powszechnym
referendum; zastanie kraju - co dla papieża szczególnie bolesne - w
którym od kilku miesięcy obowiązuje zliberalizowana ustawa
antyaborcyjna, pozwalająca na usuwanie ciąży z tzw. względów
społecznych; wreszcie - moment przed ostatecznymi negocjacjami o
integracji z unią europejską, która ma - również w łonie kościoła -
radykalnych krytyków. siłom politycznym trudno będzie oprzeć się
pokusie odnajdowania w papieskich słowach uzasadnienia dla
antykomunizmu bądź dla antykościelnych stereotypów. czy papieżowi uda
się wymknąć tej logice podziału? dramatyczna jest też sytuacja
kościoła - z nową siłą odżył spór o model obecności na forum
publicznym. wydawało się, że kościół hierarchiczny wyciągnął wnioski
z pierwszych lat niepodległości, kiedy to wielu kapłanów upolityczniło
jego misję, a czasem redukowało ją do polityki, nawet tej przez bardzo
małe "p". do niedawna wydawało się, że radio maryja stanowi - choć
wpływowy i hałaśliwy - to tylko margines pchający wspólnotę do
konfrontacji ze światem. z komunikatu ostatniej konferencji plenarnej
episkopatu wynika jednak jasno, że "radiomaryjna" wizja aktywności w
polityce wzięła górę - biskupi wezwali do odrzucenia w referendum
nowej konstytucji. apel ten poprzedziły publiczne ataki kilku księży
na sekretarza episkopatu bpa tadeusza pieronka, który zapewniał, że
episkopat wezwie do udziału w referendum, ale nie wskaże, czy głosować
za czy przeciw. ponowne upolitycznianie kościoła jest - jak napisał w
"tygodniku powszechnym" adam szostkiewicz - "zaproszeniem do
nieszczęścia". szostkiewicz bije na alarm "czy środowiska radia
maryja nie ulegną pokusie wpisania pielgrzymki papieskiej w
przedwyborczą walkę polityczną? czy nie spróbują nadać wizycie ojca
Świętego charakteru narodowej manifestacji przeciwko demonom swej
wyobraźni? ... dopóki odrodzone państwo polskie jest demokratyczną
republiką prawa, wskrzeszanie endeckich upiorów może tylko zaszkodzić
katolikom w polsce. właśnie w ten sposób toruje się drogę do kościoła
jako skansenu". jaka będzie papieska recepta na to zagrożenie? w
epoce komunizmu polacy szli za głosem jana pawła ii. w polsce
niepodległej ich postawy były i są znacznie bardziej zróżnicowane.
wielu nauki papieża z lat 1991 i 1995 przyjęło. ale wielu też je
odrzuciło. inni pozostali obojętni na głoszone prawdy, a wielu z
tych, którzy słuchać chcieli, przyjmowało tylko fragmenty pękniętego
przesłania. jak papież odpowie na te nasze odpowiedzi? 3 maja, 30 lat
później włodzimierz kalicki 01-05-2003, ostatnia aktualizacja.
zwykliśmy patrzyć jak na triumf narodowej mądrości. a może bez niej
uratowalibyśmy państwo, uniknęlibyśmy xix-wiecznej martyrologii,
cywilizacyjnej zapaści rozbiorów? może konstytucja 3 maja roku -
powiedzmy - 1821 byłaby równie światła, a w dodatku pod jej rządami
nasi przodkowie stworzyliby państwo nowoczesne, bogate, silne?
artykuł włodzimierza kalickiego tej konstytucji legalnie uchwalić się
nie dało. wysługująca się rosyjskiemu imperium konserwatywna opozycja
w sejmie była zbyt silna. projekt konstytucji zapisany został w
dyskrecji przez króla stanisława augusta pod koniec marca 1791 roku i
od tego czasu wtajemniczeni nieustannie zastanawiali się, jak
konstytucyjną ustawę uchwalić. zwolennicy reform skrycie zbierali się
w domu marszałka stanisława małachowskiego, u adama księcia
czartoryskiego, w klubie w pałacu radziwiłłowskim przy krakowskim
przedmieściu, dzisiejszym pałacu prezydenckim. w końcu uradzili, że
konstytucję uchwalą trikiem, wykorzystując nieobecność w warszawie
niewygodnych posłów. okazja nadarzała się sama - oto już wkrótce
posłowie gremialnie wyjadą na święta wielkanocne zaczynające się 24
kwietnia. wrócą nieprędko, zapewne nie będzie ich jeszcze na początku
maja. konspiratorzy zdecydowali się zatem uchwalić konstytucję 5
maja. jakoś to 5 maja będzie... aby zapobiec niedyskrecjom, posłom
życzliwym reformom i nowej ustawie konstytucyjnej, ale w spisek
niewtajemniczonym, niczego nie powiedziano. wezwani listami marszałka
sejmu i króla powrócić mieli najpóźniej 1 maja. tak więc do
powodzenia zasadniczej reformy państwa przyczynić się miała jedna z
niewielu podjętych przez króla stanisława augusta i pomyślnie
doprowadzonych do końca reform cząstkowych - stworzenie sprawnej,
nowoczesnej poczty i systemu kurierskiego. nie jest jasne, czy w
trakcie poufnych kwietniowych narad ustalono porządny, szczegółowy
plan zamachu stanu, precyzyjnie rozpisany w czasie, z rozdanymi
poszczególnym konspiratorom zadaniami. to, że wedle relacji króla
spiskowcy gorączkowo dyskutowali i spierali się aż do ostatnich godzin
przed otwarciem sesji sejmowej, pozwala przypuszczać, że plan mógł być
naszkicowany tylko ogólnie, a przy uchwalaniu konstytucji ostatecznie
zdano się na improwizację. potwierdza to relacja posła
brzesko-litewskiego tadeusza matuszewicza, członka ważnej sejmowej
deputacji interesów zagranicznych, politycznie związanego z adamem
księciem czartoryskim i ze stronnictwem reformatorskim. matuszewicz
zaszedł 30 kwietnia do pałacu radziwiłłowskiego, gdzie pod pretekstem
przyjęcia z kawą wydanego przez posła wołkowyskiego pawła grabowskiego
spotkali się wszyscy niemal konspiratorzy. wyszedł w minorowym
nastroju "... o sposobach uskutecznienia tzn. uchwalenia - w.k. taką
widziałem zdań różnicę, że wyszedłem stamtąd przeświadczony, że
wszystko się skończy na niczem". arcy to polskie - zamach stanu
mający zakończyć czas anarchizacji i niemocy rzeczypospolitej
najwyraźniej zorganizowano mało porządnie, licząc na łut szczęścia i
nieśmiertelną nad wisłą wiarę, że przecież jakoś to będzie. pomysł
korespondencyjnego ściągania zwolenników reform obarczony był sporym
ryzykiem. posłowie wezwani z błahych lub niejasnych - dla zachowania
prawdziwych zamiarów spiskowców w tajemnicy - powodów mogli wyjazd do
stolicy opóźnić lub wręcz zaproszenie zlekceważyć. zapewne dlatego
pierwsze listy poszły do nich już na początku kwietnia. liczni
posłowie zaproszenia istotnie zignorowali. tadeusz matuszewicz na
przykład potraktował list od marszałka małachowskiego jako kolejny
przejaw jego wielkopańskiej zmienności nastrojów i pozostał w domu.
drugi list, napisany przez króla i wysłany kurierską sztafetą,
matuszewicz dostał w nocy z 26 na 27 kwietnia. nic z tej
korespondencji nie rozumiał. monarcha dotąd nie okazywał mu ani
szczególnej uwagi, ani zaufania, a tu znienacka takie królewskie
ponaglenie! ale w końcu dwa dziwne listy od pierwszych w
rzeczypospolitej osobistości sprawiły, że do warszawy pojechał. 3
maja, w czasie uchwalania ustawy konstytucyjnej, matuszewicz spełnił
rolę niebłahą - referował posłom sytuację międzynarodową kraju.
matuszewicz dojechał, inni nie. nie którzy z sympatyków obozu reform
w ogóle nie zostali zawiadomieni. poseł smoleński dominik
eydziatowicz pisał później do króla stanisława augusta z żalem "czemuż
inni wzywani byli listami na dzień pierwszego maja, ja i wezwania
takiego ani przestrogi od nikogo nie miałem". tajemnicy dochować się
jednak nie udało. już w ostatnich dniach kwietnia po warszawie krążyć
poczęły plotki, że 5 maja dokonany zostanie polityczny przewrót. 1
maja zastępca posła pruskiego w warszawie august goltz raportował do
berlina, że dowiedział się o przygotowaniach do przewrotu. mało tego,
goltz zdążył jeszcze ostrzec miarodajnych polityków polskich, że
pruski dwór nie zamierza chronić polski w wypadku radykalnych zmian w
systemie politycznym. o szykowanym na 5 maja przewrocie wiedzieli
także agenci i stronnicy petersburga. w tej sytuacji konspiratorzy
podjęli decyzję o przyspieszeniu uchwalania konstytucji na 3 maja.
...i jakoś to 3 maja było końcówka konspiracyjnych przygotowań była,
przyznać trzeba, imponująca. jeszcze 29 kwietnia na sesji deputacji
interesów zagranicznych polecono posłowi matuszewiczowi przygotowanie
tendencyjnego raportu o sytuacji międzynarodowej. zawierać miał
alarmujące wieści o rychłym końcu wojny rosji z turcją, a tym samym
rozwiązaniu rąk petersburga w sprawie ewentualnej interwencji w polsce
i o tajnych planach kolejnego rozbioru rzeczypospolitej. spiskowcy
liczyli, że spreparowany, panikarski raport o zagrożeniu ze wschodu
skłoni wahających się posłów do poparcia nowej konstytucji. w
poniedziałek 2 maja od rana zablokowana została komunikacja stolicy z
resztą kraju; zatrzymano pocztę i kurierskie sztafety. tego dnia sejm
wznowił obrady po przerwie wielkanocnej. zgodnie z przewidywaniami na
zamku zjawiło się niewielu posłów i senatorów. najprawdopodobniej by
nie wzbudzać podejrzeń, nie zjawili się posłowie powszechnie
identyfikowani z obozem reformatorskim adam książę czartoryski, julian
ursyn niemcewicz, aleksander batowski, tadeusz matuszewicz. na sesji
zapowiedziano, iż następne posiedzenie odbędzie się 5 maja.
spodziewano się, że na ten dzień zjadą do warszawy wszyscy posłowie, w
tym zaalarmowani pogłoskami o szykującym się przewrocie politycznym
członkowie stronnictwa prorosyjskiego. po sesji pod osłoną nocy
konspiratorzy potajemnie zebrali się w pałacu radziwiłłowskim.
odczytano im wtedy ostateczną wersję pełnego tekstu ustawy, którą
mieli przeforsować nazajutrz. ktoś chciał jeszcze debatować, ktoś
chciał coś jeszcze uzupełniać, ale większość obecnych niewczesnych
dyskutantów przytomnie uciszyła. nadszedł czas czynów, nie
deliberacji. późno w nocy najbardziej zdecydowani zwolennicy nowej
konstytucji postanowili spalić za sobą mosty. dyskretnie przeszli z
pałacu radziwiłłowskiego do nieodległego mieszkania marszałka
małachowskiego i tam ułożyli tekst wzajemnego zobowiązania
politycznego. zatytułowali go asekuracja?. tekst był krótki w
szczerej chęci ratunku ojczyzny, w okropnych na rzecząpospolitą
okolicznościach, projekt pod nazwą ustawa rządowa, w ręku jaśnie
wielmożnego marszałka sejmowego i konfederacji koronnej złożony, do
jak najdzielniejszego popierania przyjmuję, zaręczając to nasze
przedsięwzięcie hasłem miłości ojczyzny i słowem honoru, co dla
największej wiary podpisami naszymi stwierdzamy w warszawie 2 maja
1791?. pierwsze podpisy złożyli gospodarz, marszałek małachowski,
biskupi józef rybiński i adam krasiński, przywódca reformatorskiego
obozu ignacy potocki. za nimi podpisy złożyło jeszcze osiemdziesięciu
posłów i senatorów. zbieranie podpisów kontynuowano rankiem 3 maja,
ale wtedy już co innego było najważniejsze. mimo nieobecności w
warszawie wielu adherentów petersburga, mimo nagłej zmiany terminu
sejmowej sesji niejasna była postawa wielu posłów, których 3 maja
należało się jednak spodziewać na zamku. patriotyczni konspiratorzy
zmobilizowali więc stołeczne mieszczaństwo i wojsko, by na chwiejnych
i niechętnych wywrzeć skuteczny nacisk. rankiem na zamkowym placu
pojawiło się przynajmniej kilka, a wedle niektórych relacji nawet 20
tys. mieszczan co oznaczałoby, że przyszedł co piąty warszawiak. na
zamkowym placu karnie niczym wojsko pod własnymi sztandarami ustawiły
się cechy miejskie. w bojowym szyku stał przed zamkiem dwutysięczny
pułk piechoty działyńskich. formalnie mieszczanie i żołnierze strzec
mieli porządku, ale wszyscy rozumieli przecież, po co przed zamkową
bramą ich postawiono. Żołnierze i mieszczanie snuli się tłumnie także
po zamkowych komnatach, korytarzach i galeriach, a na sejmowej sali
królewski bratanek józef książę poniatowski trzymał pod swą komendą
sporą grupkę uzbrojonych piechurów. król lękał się o bezpieczeństwo
na sejmowej sali. swym adiutantom polecił ochraniać w tłumie
marszałków stanisława małachowskiego i kazimierza nestora
sapiehę. monarcha miał niezłą intuicję. poseł jan suchorzewski,
przeczuwając, że zaraz dojdzie do konstytucyjnego przewrotu, w
dramatycznej przemowie oprotestował sesję sejmu, a gdy nie znalazł
posłuchu, przywlókł na salę swego paroletniego syna i groził, że
zabije go, by nie dożył czasów tyranii, które wedle niego
trzeciomajowa sesja niechybnie zainauguruje. obrady rozpoczęto o
jedenastej rano. po alarmującej relacji o zagranicznych zagrożeniach
spisanej i wygłoszonej przez posła tadeusza matuszewicza odczytania
jej odmówił zwierzchnik matuszewicza, przewodniczący deputacji
interesów zagranicznych, po przemówieniu ignacego potockiego, do
niedawna politycznego przeciwnika stanisława augusta, który wezwał
króla do wskazania dróg ratowania ojczyzny, monarcha polecił odczytać
projekt konstytucji. wrzawa, spory, dyskusje trwały aż siedem godzin.
parę razy obecnym zdawało się, że mimo tylu tajemnych przygotowań
konstytucji uchwalić się nie da i wszystko będzie stracone. dopiero
pod wieczór po wystąpieniu zwolennika uchwały, posła żmudzkiego
michała zabiełły, który zresztą bogiem a prawdą nie powiedział
niczego, czego by już wcześniej nie powiedziano, tylko zaproponował,
by król wreszcie złożył przysięgę na konstytucję, salę nagle ogarnął
patriotyczny zapał. pośród krzyków "vivat król, vivat nowa
konstytucyja!" stanisław august wspiął się, z braku jakiegokolwiek
podwyższenia, na krzesło. podtrzymywany przez posłów, z ręką na
ewangelii, którą trzymał w górze biskup smoleński gorzeński, powtarzał
słowa przysięgi za biskupem krakowskim feliksem turskim. krzykom i
łzom radości całkiem dla siebie niespodzianie nie oparli się nawet
przeciwnicy nowej ustawy, tak wielkie w zamku i na zamkowym placu
zapanowało uniesienie. miałeś, panie, złoty róg w roku 1683 cesarz
austrii leopold i błagał polskiego króla o ratowanie wiednia i
cesarstwa. jan iii sobieski pomocy nie odmówił. w błyskotliwie
zaplanowanej i przeprowadzonej bitwie dowodzone przezeń wojska
przebiły się aż do ostatniej linii obrony turków i rozniosły ją w
wielkiej szarży ciężkiej jazdy. wściekły cesarz musiał patrzeć, jak
jego poddani wiwatują na cześć zbawcy, polskiego króla. osiemdziesiąt
lat później w formalnie niepodległej rzeczypospolitej kwaterowały już
rosyjskie wojska. rosyjscy sołdaci na polecenie moskiewskiego
ambasadora aresztowali głównych opozycjonistów, między innymi biskupa
kajetana sołtyka i józefa andrzeja załuskiego, i wywieźli w głąb
rosji, do kaługi. sejm pod rosyjskimi bagnetami uchwalił zabójcze dla
państwa tak zwane prawa kardynalne, w tym wolną elekcję, liberum veto,
prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, prawny prymat wyznania
katolickiego i wyłączność dla szlachty posiadania ziemi i piastowania
urzędów państwowych. a potem była czteroletnia wojna domowa wywołana
przez konfederację barską, rozbiór państwa i czyhanie patriotycznych
polityków na każdy, najdrobniejszy przejaw zelżenia kontroli
zaborczych sąsiadów, zwłaszcza petersburga, by próbować choć po
kawałeczku uzdrawiać zgangrenowany gmach rzeczypospolitej. ustawę
mającą to uzdrawianie przyspieszyć i uporządkować uchwalić trzeba było
podstępem, łamiąc wszelkie prawa i procedury. tak naprawdę 3 maja
1791 roku dokonano bezkrwawego przewrotu politycznego; współcześni,
króla nie wyłączając, mówili nawet o rewolucji. nawet przy
dziękczynnej mszy odprawionej zaraz po uchwaleniu konstytucji nie
obyło się bez przemocy - opornego marszałka sejmowego konfederacji
litewskiej sapiehę do pobliskiej katedry św. jana zawlókł, udając
przyjacielski uścisk, słynący z ogromnej fizycznej siły adiutant króla
porucznik gołkowski. zbyt wiele rozmaitych niekorzystnych czynników
pogrążało polskę, by miała szansę zreformować się i wybić na
równorzędnego gracza w tej części europy. gdy nie ma się siły,
pozostaje już tylko zręczna polityka i dyplomacja w służbie
dalekosiężnej, realnej wizji. ale i tego za panowania ostatniego
króla zabrakło. 50 lat temu zmarł metropolita krakowski książę adam
sapieha był to wielki pan, ale wielkością raczej ewangeliczną -
sylwetkę adama stefana sapiehy kreśli jan turnau książę metropolita
krakowski zmarł 50 lat temu. był księciem potrójnym kościoła jako
jego dostojnik, księciem siewierskim jako biskup krakowski, miał też
ten tytuł osobiście, bo pochodził z rodu magnackiego. ale nie dlatego
został biskupem lat temu 9 niemniej liczyła się wtedy w kościele
genealogia - sufragan krakowski nowak miał według niektórych nazwisko
nazbyt poślednie, by zostać na wawelu ordynariuszem. wszakże książę
biskup sapieha pasował wspaniale do każdych, także demokratycznych
czasów. urodził się na zamku w krasiczynie w 1867 r. zaczął od
studiów prawniczych w wiedniu i krakowie, studia teologiczne rozpoczął
w austriackim innsbrucku, a działalność duchowną w jazłowcu na podolu.
spędza tam rok. w czasie epidemii cholery nosił parafianom żywność. po
"stażu w terenie" studiuje dalej - doktoryzuje się w rzymie, w
tamtejszej kościelnej akademii szlacheckiej. wraca do lwowa - tam
wtedy była jego diecezja. pracuje w kurii, seminarium, miejskiej
parafii. i znów do rzymu - jako przyboczny papieża piusa x staje się
tam dzielnym rzecznikiem sprawy polskiej. ktoś taki jest tam
szczególnie potrzebny - papież potępił bowiem polskie powstania i
rewolucję 1905 roku. chodziło o to, by w watykanie nie dominowała
optyka rządów zaborczych. sprzyjała jej nie tylko dyplomacja
watykańska, ale także oportunizm niektórych polskich biskupów, np.
gnieźnieńsko-poznańskiego edwarda likowskiego, który bał się twardo
walczyć z germanizacją. sapieha załatwia papieskie błogosławieństwo
dla antypruskiego strajku szkolnego i w ogóle działaczy narodowych. w
kraju jako biskup daje dalej dowody patriotyzmu. podczas i wojny
światowej organizuje z ogromną energią pomoc jej ofiarom. w sprawach
politycznych jest niezależny. wyraźnie nie popiera galicyjskiego
lojalizmu "stańczyków", ale i do legionistów piłsudskiego odnosi się
chłodno. gdy go zaproszono na jedną z ich uroczystości, miał
powiedzieć "chcecie budować socjalistyczną i żydowską polskę - ja do
tego ręki nie przyłożę". kształtują się granice polski, trwa wojna o
Śląsk. kardynał wrocławski bertram jest oczywiście po stronie
niemieckiej. nuncjusz watykański w polsce ratti, późniejszy pius xi,
niekoniecznie jest po polskiej. jeszcze mniej nam sprzyja jego
następca prałat ogno serra czy watykański sekretarz stanu gasparri.
sapieha włącza się w sprawę polską bezkompromisowo wraz ze swoim
przyjacielem - lwowskim arcybiskupem obrządku ormiańskiego
teodorowiczem. naraża się kościelnej centrali tak mocno, że kapelusz
kardynalski dostaje dopiero po ii wojnie, od piusa xii. ma też inne
zdanie w sprawie konkordatu zawieranego po odzyskaniu niepodległości.
jest temu układowi przeciwny. uważa, że kościół więcej na nim straci,
niż zyska. była to nie tyle zwykła postawa roszczeniowa, ile dążenie,
by kościół był całkiem wolny. chciał być apolityczny, ale polityka go
wciągała. w 1922 r. dał się wraz z teodorowiczem namówić na
kandydowanie do senatu i ostrą przedwyborczą akcję polityczną. po roku
składa mandat na życzenie watykanu. piłsudczykiem nie był, ale
krytykował również endecję. socjalistów i chłopskich radykałów oceniał
bardzo surowo, rebelię hiszpańską generała franco poparł, ale potrafił
bronić robotników, współczując autentycznie ich niedoli. obcy mu był
- świadczy stanisław stomma - tak wówczas powszechny w kościele ostry
antysemityzm. najbliższa mu była chadecja. stał się głównym aktorem
awantury o pochówek piłsudskiego na wawelu. zniecierpliwił się
czekaniem na rządową decyzję przeniesienia trumny z jednej krypty,
gdzie ją tymczasowo złożono, do drugiej i po dwóch latach zdecydował o
tym sam. kult marszałka sterowany przez sanację był tak silny, że w
oknach biskupiego pałacu poleciały szyby, były wiece, demonstracje,
książę biskup musiał się prezydentowi tłumaczyć. a warto wiedzieć, że
na wawelski pochówek sienkiewicza w ogóle się nie zgodził, a na takie
wyniesienie słowackiego - niechętnie. w sprawach czysto kościelnych
był po swojemu radykalny. w 1928 r. wygłosił do episkopatu referat
niebywale krytyczny. mówił "mniej bowiem groźne są sekty, radykalizm
i inni rozmaici nieprzyjaciele zewnętrzni niż to wewnętrzne
rozprzężenie, jakie dostrzegamy w oddaleniu się wiernych od
duchowieństwa". przyczyny tego oddalenia opisywał tak "prawdziwie
niebezpieczne jest spotkać się parafianinowi ze swoim proboszczem lub
innym kapłanem, a diecezjaninowi ze swoim biskupem, bo zaraz słyszy
>daj< i to nieraz w formie bardzo energicznej". oprócz zdzierstwa
widział w duchowieństwie niechrześcijańską wyniosłość, a gdzie trzeba
- płaszczenie się. krytykował także zbytni nacisk na samą
"dewocję". był człowiekiem swojej epoki. w latach międzywojennych
walczył np. z koedukacją w szkole. ale profesor stefan swieżawski
świadczy, że w późniejszych rozmowach z nim wypowiadał się zaskakująco
nowocześnie. ważne jest również świadectwo "tygodnika powszechnego",
który powołał do życia i tego życia ingerencjami nie
utrudniał. zresztą nie miał skłonności cenzorskich. stomma wspomina,
że gdy w kurialnym "głosie narodu" chciał wydrukować artykuł o
konflikcie wawelskim - pojednawczy, ale z sympatią dla marszałka -
tekst przeszedł tylko na żądanie sapiehy. podczas ii wojny światowej,
gdy prymas hlond opuścił wraz z rządem polskę, a niektórzy biskupi
ulegali potem naciskom niemieckim, namawiany też do ucieczki
metropolita sapieha pozostał w kraju i był księdzem niezłomnym. na
temat ten krążyły legendy. np. o czarnym chlebie z żołędzi,
marmoladzie z buraków i kawie zbożowej, którym to kartkowym wiktem
częstował rzekomo szefa generalnej guberni hansa franka. pasuje tu
przysłowie włoskie, "jeśli to nieprawda, to dobrze zmyślone". był po
prostu zawsze odważny jeśli się bał, to boga tylko. miał w ojczyźnie
autorytet olbrzymi. po wojnie starał się o poprawne stosunki z nową
władzą, ale rozczarowanie było nieuchronne. do dokonanego przez
prymasa stefana wyszyńskiego porozumienia z komunistami z 1950 r.
odniósł się krytycznie. sapieha podobno wyszedł wtedy z obrad
episkopatu, trzasnąwszy drzwiami. podobne wątpliwości miał zresztą
wówczas nawet późniejszy rzecznik główny uległości wobec nowej władzy
biskup klepacz. sapieha był tematem anegdot jak żaden polski biskup.
prostota połączona z ostrym językiem mnożyła jego "kwiatki". ojciec
bernard turowicz w tomie ii "księgi sapieżyńskiej" przytacza m.in.
taką. na wiadomość o śmierci abp. teodorowicza 1938 r. powiedział
"umarł ostatni porządny biskup w polsce", a usłyszawszy nieśmiałą
polemikę, odpalił "nie, same gałgany!". nauczył też otoczenie
podobnego humoru gdy podczas drobnej operacji biskupa jego ulubieniec
ks. siedlecki zemdlał na widok krwi, sapieha nazwał go babą, ale
ksiądz odbił piłeczkę - wytłumaczył się zaskoczeniem, że krew nie
błękitna. wielki pan, owszem, ale wielkością raczej
ewangeliczną. wyświęcając go na biskupa, pius x powiedział o nim do
obecnych polaków, że jest "bardzo, bardzo dobry". może kiedyś okaże
się, że błogosławiony. adam michnik w imię przebaczenia... 13
grudnia 1981 roku zostało naruszone prawo i to nie tylko to formalne.
zostało wtedy naruszone jakieś prawo naturalne. prawo narodu do
samostanowienia o swoim losie. to prawda, istnieje punkt widzenia, że
właściwie 13 grudnia nie stało się nic nowego, że po prostu doszło do
pewnej normalizacji stanu, który zapoczątkowany został 22 lipca 1944
roku, kiedy polsce została narzucona władza komunistyczna przez
sowieckie bagnety. i można też powiedzieć, że 13 grudnia 1981 roku
nie był żadnym precedensem. czymże innym w końcu były akcja wojskowa
w poznaniu 1956 roku, szarże policyjno-ormowskie na młodzież i czystki
antyinteligenckie w 1968 roku, strzelanie na wybrzeżu w grudniu 1970
roku, wreszcie radomskie ścieżki zdrowia po czerwcu 1976 roku? prawo
przeto naruszane było stale. w takim systemie żyliśmy, taka była jego
okrutna logika. powiedzmy wszakże, że i w ii niepodległej
rzeczypospolitej z prawem różnie bywało. naruszono to prawo w maju
1926 roku, kiedy łamiąc zasadę konstytucyjną dokonano przewrotu w
państwie i naruszono je w 1930 roku, kiedy w twierdzy brzeskiej
osadzono przywódców antysanacyjnej opozycji. i wtedy były ofiary,
wdowy i sieroty. nie stawiam znaku równania między tymi faktami.
chcę po prostu uświadomić, także samemu sobie, jak układały się
polskie losy w tym wspaniałym i cholernym xx wieku. nasz naród
kształtował się, budował coś, wśród dialektyki prawa i bezprawia, winy
i kary, sprawiedliwości i porachunków, aktu zemsty i aktu
wielkoduszności, sentymentu i upartej nadziei. ważne jednak zawsze
było, że wśród tego wszystkiego tliła się tradycja polska, która
królów nie stawiała na szafocie, a wielkie konflikty w państwie, czy
to między władzą królewską a szlachtą, czy to między religiami,
nakazywała kończyć ugodą w imię wspólnego dobra. chcę być dobrze
rozumiany, tam gdzie wina jest niewątpliwa, tam zasadna jest rozmowa o
karze. dla przestępcy nie może być bezkarności, choć może być
wielkoduszność. nie widzę możliwości, by kwestionować odpowiedzialność
ludzi winnych morderstw. bowiem żadne prawo, także prawo stanu
wojennego, nie zezwalało na zabijanie ludzi, na porywanie ich i
dręczenie czy torturowanie. 13 grudnia zaczęła się - zimna na
szczęście a nie gorąca - wojna domowa. trwała 7 lat. przyniosła
więzienie, podziemie, emigrację, cierpienie. wszelako oceniając
tamten czas powiedzieć wypada, że ta wojna skończyła się przy okrągłym
stole w 1989 roku. jeśli wprowadzenie stanu wojennego było
przekleństwem, to okrągły stół był błogosławieństwem dla polski.
bowiem otworzył on drogę do pokojowego przejścia od dyktatury do ładu
demokratycznego. gdyby ktoś, jeszcze kilka lat temu, przepowiedział,
że komuniści oddadzą władzę bez jednego wystrzału, bez jednej
przelanej kropli krwi, bez jednej wybitej szyby, byłoby to uznane za
naiwną fantazję idealisty. a przecież tak właśnie się stało i
przecież tak wcale nie musiało się stać. tego dnia kiedy w polsce
odbyły się wybory, które przesądziły o porażce komunizmu, w chinach
dokonano masakry na placu tiennanmen. w kilka miesięcy potem w
rumunii trzeba było wielu ofiar, by droga do demokracji została jakoś
otworzona. w polsce było inaczej. nową wojnę domową zastąpił
kompromis. myślę, że autorzy tego kompromisu oddali polsce dobrą
przysługę. ten właśnie model zmiany miałem na myśli, kiedy uporczywie
powtarzałem słowa o hiszpańskiej drodze do demokracji. problem
przejścia od dyktatury do demokracji zawsze przynosi ten sam wielki
dylemat. po jednej stronie są ci, którzy domagają się sprawiedliwości
i rozliczenia, po drugiej ci, którzy domagają się pojednania i
spokoju. rozumiem tych, którzy mówią o sprawiedliwości i o
rozliczeniach, rozumiem tych, co pragną ujawnienia tajnych
współpracowników aparatu bezpieczeństwa i żądają sądu nad
dyktaturą. spoglądając z perspektywy skrzywdzonego nie można tym
żądaniom odmówić zasadności, skrzywdzony ma prawo wiedzieć, kto go
krzywdził i żądać zadośćuczynienia. i zwykle próbuje on dochodzić
swego prawa. tak zawsze było w historii. dążenie do sprawiedliwości
często przeobrażało się w odwet na krzywdzicielach. dlatego też
jednak spadały głowy monarchów - stewartów, bourbonów, romanowych. a
potem spadały głowy tych, którzy byli przeciw egzekucji monarchów. a
potem tych, którzy byli przeciw egzekucji obrońców monarchów. i tak
bez końca. istnieje jakaś okrutna logika rewolucji. pożera ona swych
oprawców, a potem swoje dzieci. nikt tego najpierw nie chce, najpierw
wszyscy chcą wolności i zgody, a potem odwetu nikt już nie jest w
stanie kontrolować. akt sprawiedliwości przekształcony w akt odwetu
staje się fragmentem gry politycznej i walki o władzę. powstają nowe
niesprawiedliwości i nowe krzywdy. zagrożona zostaje wolność,
zagrożone zostaje prawo. ludzie przestają czuć się bezpiecznie,
wkrada się strach. walka o demokrację kończy się wojną wszystkich ze
wszystkimi. pojawia się widmo chaosu, a wraz z nim widmo nowej
dyktatury. tak stało się w iranie, tak zaczyna stawać się w gruzji,
tak może być wszędzie. stan wojenny był dla mnie złamaniem porozumień
gdańskich; był też złamaniem jakiejś wielkiej polskiej nadziei. był
zmarnowaniem wielkiej szansy. był śmiercią i cierpieniem dziesiątków
ludzi. pozostaje wszak otwarte pytanie, które dziś, po 10 latach,
znów zadajemy sobie i znów bez żadnej nadziei na konkluzję ostateczną
- czy wtedy jesienią 1981 roku było możliwe porozumienie pomiędzy
komunistyczną władzą a "solidarnością"? nie umiem na to pytanie
odpowiedzieć. sądziłem przez długi czas, że była realna szansa na
wypracowanie jakiegoś nowego ładu politycznego. za to, że tak się nie
stało, obwiniam władzę komunistyczną. ze swoją biografią nie potrafię
i nigdy już nie będę umiał zaaprobować stanu wojennego. wiem, że dziś
badania opinii publicznej wskazują na bardzo różne oceny tamtego
zdarzenia. wielu ludzi zmieniło - być może - swoje ówczesne opinie.
swojej opinii na temat stanu wojennego, bezwzględnie negatywnej, nie
zmieniłem. mam wszakże świadomość, że przed polską była wtedy i inna
możliwość. zagrożenie sowiecką interwencją zawsze uważałem za realne.
jako dziecko oglądałem fotografie sowieckich czołgów na ulicach
płonącego budapesztu, jako więzień polityczny przeżywałem interwencję
w czechosłowacji, jako członek kor-u protestowałem przeciwko
interwencji w afganistanie. niezależnie od tego, co myślał na ten
temat wtedy wojciech jaruzelski, mam przekonanie, że zagrożenie
sowieckie było realnością i mam również przekonanie, że sowiecka
interwencja byłaby dla polski czymś stokroć gorszym niż stan wojenny,
a zabitych mogłoby być dziesiątki tysięcy. trudno mi analizować i
oceniać ówczesne intencje gen. jaruzelskiego. sądzę, że był on wtedy
pomiędzy młotem a kowadłem, pomiędzy naciskiem polskich aspiracji
wolnościowych, niepodległościowych i socjalnych artykułowanych przez
,solidarność' a twardymi żądaniami moskwy, by ukręcić łeb "polskiej
kontrrewolucji". cała polityka po wprowadzeniu stanu wojennego była
mniej lub bardziej konsekwentnie realizowaną polityką normalizacji.
wszystko miało wrócić do dawnych dobrych czasów. ale ten powrót był
już niemożliwy. ekipa jaruzelskiego stała wobec wyboru albo ewolucja
ku państwu terroru i stanu wyjątkowego, albo też polityka zmierzająca
do zasadniczego otwarcia na reformę demokratyczną. wybrano to drugie i
dlatego mogę pisać dziś swój artykuł nie dla podziemnego pisma, a dla
legalnie ukazującego się dziennika. stało się coś, czego nie mogłem
sobie wyobrazić. pierwszy raz w historii komunizmu ta samo ekipa,
która wprowadziła w państwie dyktaturę, uruchomiła proces, który
pozwolił stan wojenny z polski wyprowadzić. mam lęk przed procesem
politycznym, w którym zwycięzcy sądzić będą pokonanych. parę razy
oglądałem takie procesy, nie chciałbym tego więcej zobaczyć. czasem
myślę, że do głodu sprawiedliwości, który jest obecny w żądaniach
potępienia stanu wojenngo, dołącza się głód zemsty. i dołącza się
także jakiś osobliwy antykomunizm, który przestał być duchową i
społeczną obroną przed dyktaturą, przestał być walką o wolność, a stał
się jedynie negatywnym spoiwem obozu politycznego, który określa
siebie jako centroprawicę. i czasem myślę, że kiedy realnych
komunistów zabraknie, to będzie się ich tworzyć, że wspólny wróg
potrzebny będzie dla scementowania świata nowej władzy. antykomunizm,
tak jak i antyfaszyzm, może być trucizną. jeden i drugi wyrósł ze
zrozumiałych lęków, ale łatwo przeobrazić się może w uparte szukanie
wroga klasowego czy wroga narodowego, w myśl znanej skądinąd doktryny
o wciąż zaostrzającej się walce z tym wrogiem. obawiam się wreszcie,
że grozi nam wszystkim szukanie kozła ofiarnego. ktoś musi zapłacić
za tamte upokorzenia i cierpienia, ale także za nasze własne grzechy,
słabości i strachy. szukaniem kozła ofiarnego łatwo zagłuszyć własne
sumienie. albert camus opisuje gdzieś, jak do stosu, na którym płonął
jan hus, podeszła pobożna staruszka i dorzuciła gałązkę chrustu.
wierzyła, że służy bogu, kościołowi i samemu płonącemu. nie chcę być
dziś podobny do tej staruszki. powtarzam - stan wojenny był
przekleństwem, okrągły stół był błogosławieństwem. jedno i drugie
było dziełem tych samych ludzi. na każdym człowieku ciąży obowiązek
zdania sprawy ze swej odpowiedzialności. odchodząc z belwederu, gen.
jaruzelski powiedział błądzić - jest rzeczą ludzką. błądziłem i ja.
ale nie zabłądziłem na bezdroża. przyświecało mi zawsze dobro kraju,
jego autorytet, stabilność i nienaruszalność granic, wola oszczędzania
polsce tragedii, a ludziom - cierpień ponad miarę. taką drogą starałem
się iść. rozumiem jednak, że ludzkich losów nie można mierzyć w
statystycznej skali. każda krzywda, ból, niesprawiedliwość mają
własne imię. jestem świadom, że było ich niemało. tkwi to we mnie jak
cierń. jako żołnierz wiem, że dowódca, a więc każdy przełożony,
odpowiada i za wszystkich, i za wszystko. słowo może zabrzmieć
zdawkowo. innego jednak nie znajduję. chcę więc prosić o jedno jeżeli
czas nie ugasił w kimś gniewu lub niechęci - niechaj będą one
skierowane przede wszystkim do mnie". słyszę w tych słowach ton żalu
za krzywdy wyrządzone podczas stanu wojennego. zwracam się do posłów
sejmu rzeczypospolitej, by uznając w imię prawdy stan wojenny za
nielegalny uchwalili ustawę abolicyjną dla jego architektów, którzy
byli zarazem architektami okrągłego stołu. w imię przebaczenia i
pojednania. /adam michnik 07-12-01 1658/ aids. epidemia w afryce
joanna bator 17-06-200 wstrząsająca relacja o epidemii aids w afryce
mark schoofs został uhonorowany tegoroczną nagrodą pulitzera za serię
ośmiu artykułów pod wspólnym tytułem "aids agonia afryki". teksty
schoofsa publikowane były pod koniec 1999 roku na łamach "the village
voice", nowojorskiego bezpłatnego tygodnika. "voice", w irytujący
sposób lewacki i naiwny w swoim buncie przeciw najrozsądniejszym nawet
normom społecznym, od dawna nie dostarczył czytelnikom materiału na
tak wysokim poziomie merytorycznym i literackim. obok reklam
wystawionych na sprzedaż prostytutek czy ogłoszeń dewiantów o
najdziwniejszych upodobaniach seksualnych schoofs napisał o śmierci,
śmierci będącej nieprzewidzianym rezultatem rozwoju cywilizacji, a nie
- biologiczną koniecznością wynikającą z praw natury. ciała nie
mieszczą się w kostnicach schoofs cytuje słowa pracownika kostnicy
jednego ze szpitali w zimbabwe, który mówi, że "przedtem" nie musiał
ani trzymać ciał zmarłych w korytarzu, ani układać jednych zwłok na
drugich, aby je pomieścić w chłodni. "przedtem" oznacza czas sprzed
epidemii aids, która potroiła liczbę zgonów. autor opowiada o
umieraniu afryki bez zbędnego patosu. nie stosuje tanich chwytów
mających wzruszyć czytelnika. "agonia afryki" to beznamiętny niemal
dokument umierania kontynentu, napisany na podstawie setek wywiadów
przeprowadzanych przez schoofsa w dziewięciu krajach czarnego lądu.
temat, o którym pisze schoofs, nie potrzebuje literackich ozdobników,
przytaczane liczby mówią same za siebie. informacja jest prosta i
czytelna afryka dotknięta jest epidemią, wobec której współczesna
medycyna wciąż pozostaje bezsilna. epidemia, która zabija afrykanów,
ma charakter globalny - żaden kraj i żaden człowiek nie jest
bezpieczny. schoofs pisze o kwestiach kluczowych dla zrozumienia
tragedii, o której niewiele mówi się w szczęśliwszych częściach świata
o śmiertelnych skutkach psychologicznego i politycznego mechanizmu
zaprzeczania niebezpieczeństwu, o ludzkim bohaterstwie i małości w
obliczu zarazy, pochodzeniu i przyszłości wirusa hiv, roli kobiet w
rozprzestrzenianiu wirusa i walce z epidemią oraz o klęskach i
nadziejach medycyny. dzieci skazane na śmierć w otwierającym cykl
artykule schoofs rozważa społeczne konsekwencje tego, że hiv zabija
przede wszystkim ludzi w wieku reprodukcyjnym. ponieważ w afryce
antykoncepcja nie jest rzeczą powszechną, zwykle mają już oni dużo
dzieci, które po ich śmierci zostają same. efektem epidemii w
południowo-wschodniej afryce jest siedem milionów sierot. niektóre z
nich straciły nie tylko rodziców, lecz także wujków i ciocie, którzy
zgodnie z afrykańską tradycją zobowiązani byliby do przejęcia opieki
nad nimi. dziś zadanie to spada na barki dziadków, którym wiek nie
pozwala należycie zajmować się ich wychowaniem. opiekująca się
dziesięciorgiem wnucząt staruszka z zimbabwe, której epidemia odebrała
męża, dwóch synów i córkę, nie jest wyjątkiem. bieda i brak
rodzicielskiej troski czynią z tych dzieci potencjalne ofiary aids,
skazując je na życie pełne ryzyka. jedna z kilkunastoletnich wnuczek
staruszki poszła w ślady matki, zostając prostytutką. zdążyła już
urodzić nieślubne dziecko. najgorszą konsekwencją epidemii jest nie
śmierć, lecz los tych, którzy zostają i muszą żyć z jej piętnem -
pisze schoofs. z badań pediatry geoffa fostera wynika, że
prawdopodobieństwo utraty matki lub ojca w epidemii dotyczy jednej
trzeciej dzieci w zimbabwe. afrykańskie sieroty tworzą rosnącą grupę
społeczną biednych, zaniedbanych, od początku pozbawionych szans na
lepsze życie, wykorzystywanych seksualnie dzieci. jest to też grupa
najbardziej narażona na zetknięcie z wirusem. schoofs przytacza słowa
afrykańskiego lekarza, jednej z niewielu osób, które obchodzi ich los
"kto zajmie się ich dziećmi, gdy rodzice już zarażą się hiv i umrą?
nikt, bo są sierotami, a więc z definicji ich dzieci nie mają
dziadków. tak właśnie działa wirus. hiv wdziera się w system obronny
ludzkiego ciała i niszczy go. to samo robi ze społeczeństwem".
dowodem na słuszność tych katastroficznych słów jest trwająca w
najbardziej dotkniętych epidemią krajach dyskusja, czy należy
zarażonym kobietom w ciąży podawać lek, który radykalnie zwiększa
szansę na urodzenie zdrowego dziecka. innymi słowy - autorytety
zastanawiają się, czy skazać te nienarodzone dzieci na śmierć, czy
uratować, a więc rozważają kwestię, która w ogóle nie powinna pojawić
się w zdrowym etycznie społeczeństwie. epidemia zmienia jednak
priorytety i relatywizuje wartości. schoofs cytuje słowa walczącego z
aids aktywisty z ugandy "wiele dzieci w naszym kraju cierpi głód,
nawet mając oboje rodziców. bez rodziców umrą na pewno". w krajach,
których roczny budżet na służbę zdrowia jest niższy niż koszt
przeciętnej hollywoodzkiej produkcji filmowej, dylematy takie są
naturalne. bowiem nawet jeśli zarażona kobieta po odpowiedniej
kuracji urodzi zdrowe dziecko, to prawdopodobnie zarazi je, karmiąc
piersią i nieumiejętnie pielęgnując. aby nauczyć ją odpowiedniego
postępowania, znów trzeba pieniędzy. i jeśli nawet jakimś cudem one
by się znalazły, to jak zarażona hiv kobieta z niemowlęciem miałaby
spożytkować nabytą wiedzę, żyjąc w miejscu, gdzie problemem jest
szklanka czystej wody? afrykanie próbują poprawić los swoich sierot.
bez pieniędzy, bez wsparcia ze strony władz podejmowane są społeczne
inicjatywy. schoofs podaje przykład katolickiej organizacji kubatana,
co w miejscowym języku oznacza "razem". celem działalności kubatany
jest troska o codzienne potrzeby chorych i opieka nad sierotami, dla
których dostarczane przez wolontariuszy jedzenie jest często szansą na
przeżycie kolejnego dnia. tizora, wolontariuszka z kubatany, pokazała
schoofsowi ścianę oblepioną zdjęciami pierwszych 20 sierot, które
organizacja wzięła pod opiekę. jedna z dziewczynek wygląda na 12 lat -
pisze schoofs. straciła w epidemii oboje rodziców, a jakiś czas potem
babcię, która zajmowała się nią po ich śmierci. tej ostatniej
tragedii nie była już w stanie znieść. uciekła więc i "nie wiemy, co
się z nią dzieje" - cytuje schoofs słowa tizory. bohaterowie nie
umierają na aids w lagos, stolicy nigerii, codzienne życie dostarcza
trudów nieznanych mieszkańcom zachodu. działanie elektryczności
zależy od nastrojów zajmującej się tym agendy, nawet zamożni
mieszkańcy nie mają bieżącej wody, a "wezwanie policji jest właściwie
niemożliwe, bo nawet jeśli twój telefon działa, ten na posterunku na
pewno nie". w lagos można być pewnym kilku rzeczy upału,
zanieczyszczenia środowiska, potwornych korków i nieustającej miłości
obywateli do miejscowego bohatera, niedawno zmarłej gwiazdy estrady
feli anikulapo-kuti. powiadomienie świata o przyczynach śmierci
bożyszcza tłumów spadło na barki jego brata, profesora olikoye
ransome-kuti, ministra zdrowia i aktywisty walczącego z aids. fela
ucieleśniał afrykańską odmianę macho - czarny symbol patriarchalnej
męskości i buntu przeciw konwencjom białego świata, "prawdziwego
mężczyznę", który w jeden dzień poślubił 27 kobiet. fela pojawiał się
na scenie niemal nago, śpiewał piosenki o wolności i wielkości afryki
i przy każdej nadarzającej się okazji zaprzeczał istnieniu epidemii
aids na swoim kontynencie. fela, autorytet nigeryjskich mężczyzn,
idol kobiet, nie uznawał potrzeby stosowania prezerwatyw, uważając je
za "nienaturalny" wymysł białych lekarzy. w 1997 roku zmarł na
chorobę, w której śmiercionośną obecność nie chciał uwierzyć. ta
śmierć na własne życzenie ma bardziej katastroficzne skutki niż
zniszczenie jednej egzystencji, bowiem fani feli, podobnie jak on,
zaprzeczają istnieniu epidemii, kontynuując lansowany przez niego
"prawdziwie męski" styl życia. tymczasem w ojczyźnie feli co
dwudziesty mieszkaniec jest nosicielem wirusa, a rekrutujący się z
nizin społecznych wielbiciele piosenkarza stanowią grupę najbardziej
narażoną na zarażenie. w badaniach przeprowadzonych na grupie takiej
młodzieży okazało się, że 28 proc. z nich jest nosicielami wirusa.
mimo to fani piosenkarza powtarzają "fela mówił prawdę". bohaterowie
przecież nie kłamią. i na pewno nie umierają na aids. na przykładzie
tej historii schoofs pokazuje schizofreniczną postawę afryki wobec
epidemii. "z jednej strony mamy pragmatyzm polegający na otwartym
stawieniu czoła problemowi, z drugiej, zaprzeczenie będące pochodną
wrogiej białym, panafrykańskiej ideologii" - pisze schoofs. na
reakcyjną postawę bohatera nigeryjskiej młodzieży, którego fani
wędrują na pewną śmierć, złożyły się wieki afrykańskiej historii.
schoofs pisze, że odrzucenie osiągnięć "białej" medycyny jest
powszechną odpowiedzią afrykanów nie będących w stanie świadomie
stawić czoło tragedii. cytowany przez autora afrykański nastolatek
daje wyraz tej postawie, mówiąc, iż słyszał, że aids został
wynaleziony przez amerykanów zamierzających w ten sposób przejąć
kontrolę nad światem. zdaniem autora u podłoża tego odrzucenia leży
jedna przyczyna. jest nią kolonializm, który - metafora nasuwa się
sama - zniszczył afrykę tak, jak wirus hiv niszczy system
odpornościowy człowieka. przynajmniej będę zamężna fela zwykł mawiać,
że "kobieta nie ma innej roli niż uszczęśliwianie mężczyzny".
sytuacja kobiety w wielu krajach afrykańskich jest niewyobrażalna dla
przeciętnych mieszkanek zachodu. tysiące kobiet poddawane są
rytualnym operacjom usunięcia łechtaczki i innym okaleczeniom narządów
rodnych, są kupowane i należą do mężczyzny tak jak reszta inwentarza,
po śmierci męża przechodząc w ręce i do łóżka jego brata, nie mając
wpływu na swoje życie seksualne, bo - jak pisze schoofs - "w kulturach
afrykańskich to mężczyzna dyktuje, kiedy i jak ma się odbyć stosunek
seksualny". według danych banku Światowego analfabetyzm wśród kobiet
z subsaharyjskiej afryki jest o 50 proc. wyższy niż wśród mężczyzn.
dziewczynki rzadko posyłane są do szkoły edukacja w większości krajów
afryki jest płatna, bo przeznaczone są do czasochłonnych prac
domowych. badania, na które powołuje się schoofs, wykazują przy tym,
że afrykańskie kobiety pracują dłużej i ciężej niż mężczyźni, mniej od
nich zarabiają i najczęściej nie posiadają własnych dóbr. traktowane
są jako towar. działaczka organizacji zwalczającej przemoc domową w
zimbabwe z goryczą powiedziała schoofsowi "od momentu, gdy mężczyzna
dał lobola zapłatę za żonę, nie tyle zmusza ją do seksu, ile po prostu
egzekwuje swoje prawo". to właśnie dlatego afroamerykańskie
feministki od jakiegoś czasu usiłują przekonać swoje białe siostry, że
wprawdzie patriarchat jest uniwersalny, ale specyfika opresji kobiet w
afryce ma nieco inny wymiar. feministyczna teza o symbolicznym
unicestwieniu kobiety w kulturze zachodu na czarnym lądzie znajduje
swoje empiryczne potwierdzenie. w zimbabwe i kenii rozpowszechniony
jest zwyczaj noszący znamiona przymusu. kobiety używają odpowiednich
ziół, aby osuszyć wnętrze pochwy przed stosunkiem, co czyni ten akt
bardzo bolesnym, ale - jak mówi jedna z afrykańskich kobiet - "nasi
mężowie lubią seks z suchą waginą". wiele kobiet przyznaje, że ból nie
ma tu nic do rzeczy - jest to bowiem zwyczaj, któremu trzeba się
podporządkować. "jeśli nie będziemy tego robić, nasi mężowie znajdą
sobie inne" - mówiły schoofsowi afrykanki. ostrzegane przed
zwiększonym w ten sposób ryzykiem zarażenia się wirusem, odpowiadały
"nawet jeśli mój mąż przyniesie hiv, to i tak przynajmniej nadal będę
zamężna". badacze mieli problem ze znalezieniem w zimbabwe grupy
kobiet, które nie stosują jakiegoś sposobu osuszania waginy - pisze
schoofs. zabieg ten czyni kobiety bardziej podatnymi na zarażenie
wirusem. barbarzyńska kultura schoofs zdaje sobie sprawę z tego, w
jak skomplikowane pole znaczeniowe uwikłane jest opisywanie
seksualnych obyczajów kultury, która od wieków była karykaturowana w
białym świecie. stereotypy na temat "zwierzęcej" seksualności
afrykanów mijają się z prawdą - pisze schoofs - bowiem odpowiedzialne
za tragedię jest "nie samo libido, lecz kultura, w której znajduje ono
swoją ekspresję". ukryta tu wiadomość nie mogła już jednak zostać
sformułowana wprost na łamach lewackiego "the village voice" i domaga
się doprecyzowania. schoofs przypomina bowiem w zbyt zawoalowany
sposób niepopularną w dobie "postmodernizmu" prawdę, że nie wszystkie
zwyczaje są godne poszanowania z powodu swojej odmienności, a niektóre
z nich stanowią raczej dowód choroby kultury niż jej "specyfiki". do
takich obyczajów należy seks analny z wieloma partnerami, prostytucja,
płatne w naturze haracze egzekwowane przez władców slumsów i
przymusowe osuszanie waginy. "nierówność płci jest częścią naszej
kultury" - mówi cytowana przez autora nosicielka wirusa, działaczka
organizacji walczącej z aids - "i to nasza kultura stanowi przyczynę,
dla której aids się rozprzestrzenia". w ten sposób epidemia zmusza
każdego rozsądnego człowieka do tego, by miał odwagę powiedzieć, że
niektóre "różnice kulturowe" są barbarzyństwem, a nie alternatywnym
sposobem życia. afrykańska odmiana patriarchatu, będąca kompilacją
miejscowej tradycji i postkolonialnego dziedzictwa, prowadzi do wielu
patologii życia społecznego, w których najbardziej poszkodowane są
kobiety. jedną z patologii jest prostytucja. usankcjonowana tradycją
męska poligamia plus bieda, korupcja, cynizm i brak nadziei składają
się na "syndrom pieniądza", jak określa zjawisko wzrostu prostytucji
jeden z aktywistów walczących z aids. według stowarzyszenia kobiet
przeciw aids w afryce ponad 70 proc. studentek uprawia mniej lub
bardziej dorywczą prostytucję. restrykcje związane z seksualnością
żon, które - jak to określił jeden z rozmówców schoofsa - służą
głównie "do prania i gotowania", skłaniają afrykańskich mężczyzn do
niewierności. według badań prowadzonych w zimbabwe ponad połowa
nosicielek wirusa zaraziła się od męża. w afryce małżeństwo włącza
kobietę do grupy ryzyka - pisze schoofs. prostytucja jest powszechna,
a prostytutki zwykle nie używają prezerwatyw. tina, nigeryjska
prostytutka, z którą rozmawiał schoofs, mówi, że klienci płacą
dodatkowo za seks bez zabezpieczenia i zwłaszcza nowicjuszki w
zawodzie ulegają tej pokusie. bieda i patriarchalny układ stosunków
społecznych zmuszają kobiety do sprzedawania ciała jako często
jedynego sposobu utrzymania siebie i swoich dzieci. "lepiej umrzeć
jutro na aids niż dziś z głodu" - mawiają afrykańskie prostytutki.
schoofs przytacza historię mary z nairobi. bita przez męża, wygnana
przez ojca, w którego domu chciała schronić się przed przemocą,
zmuszona została do prostytucji, bo było to jedyne zajęcie, jakie
mogła wykonywać niewykształcona, samotna kobieta z siedmiorgiem
dzieci. niedawno jeden z klientów mary uderzył ją w twarz, gdy
poprosiła o użycie prezerwatywy. mary jest nosicielką wirusa hiv.
niespodziewana nadzieja kanadyjski naukowiec frank plummer od kilku
lat bada prostytutki z nairobi. jako pierwszy spotkał się z
niezwykłym zjawiskiem wśród kobiet pracujących w tamtejszej dzielnicy
czerwonych latarni. okazało się, że niektóre z nich nie zarażają się
mimo kilkunastu klientów dziennie i nieużywania prezerwatyw. badania
udowodniły ponadto, że jeśli prostytutka nie staje się nosicielką po
pięciu latach, później ryzyko zarażenia spada niemal do zera.
specjalistyczne badania udowodniły też, że ich organizmy bez żadnych
wątpliwości zetknęły się z wirusem. naukowcy poszukujący lekarstwa na
hiv znaleźli już nawet odpowiednią nazwę dla tego typu osób. na "nie
zarażonej grupie wielokrotnego ryzyka" skupiła się niespodziewanie
nadzieja medycyny. jak pisze schoofs - prostytutki, "kozły ofiarne
afrykańskiej epidemii, mogą awansować do rangi tych, które ją
pokonają". naukowcy zgadzają się, że kres epidemii może położyć tylko
szczepionka. nie ma sposobu na usunięcie z organizmu wirusa, który
wczepił się w dna chorego, a leki przedłużające życie są bardzo drogie
i powodują szereg efektów ubocznych. dzięki szczepionkom
wyeliminowano zupełnie ospę i niemal zupełnie polio, ale w przypadku
aids naukowcy tracili już nadzieję. o ile bowiem w przypadku ospy
istniała możliwość całkowitego wyzdrowienia, o tyle hiv zabija zawsze.
dlatego fakt niezwykłej odporności prostytutek z nairobi wzbudził
takie zainteresowanie nauki. okazało się, że istnieją przypadki, w
których organizm człowieka potrafi zwalczyć wirusa. ta nowa nadzieja
zmobilizowała afrykańskich naukowców. w ugandzie już testowana jest
na ludziach pierwsza w afryce próbna wersja szczepionki. badania
sponsoruje international aids vaccine initiative iavi. seth berkley,
prezydent iavi, zrozumiał bowiem konieczność wprowadzenia szczepionki
jednocześnie zarówno w rozwiniętych, jak i biednych krajach, i umiał
przekonać do tego społeczność międzynarodową - włączając bank
Światowy, unię europejską i billa gatesa. umierająca afryka nie może
czekać pół wieku na pokonanie hiv, tak jak czekała na wyeliminowanie
od dawna nie występującego na zachodzie polio. niestety, nauka
dopiero raczkuje, a wynalezienie szczepionki uodporniającej na
wszystkie podtypy wirusa i wprowadzenie jej do powszechnego obiegu
jest zapewne kwestią wielu lat. dlatego jedyną rzeczą, jaką dziś
można zrobić dla umierających prostytutek z nairobi, jest danie im
pieniędzy na powrót do rodzinnych wiosek, w których będą czekały na
śmierć. nie od tej strony epidemia aids w afryce ma inny wymiar niż w
białym świecie, gdzie pieniądze pozwalają zarażonym korzystać z
osiągnięć medycyny umożliwiającej już dłuższe i godniejsze życie z
hiv. odpowiednia kuracja powstrzymująca dewastujący wpływ wirusa
kosztuje jednak pacjenta ok. 10 tys. dol. rocznie. tymczasem w
najbardziej dotkniętych zarazą krajach afryki roczny budżet opieki
medycznej wynosi 10 dol. na mieszkańca. dlatego w kilkunastu krajach
tego kontynentu wirus obniżył średnią długości życia z 64 do 47 lat.
afryki nie stać na korzystanie ze zdobyczy zachodu, dlatego chore
prostytutki wracają umierać do swoich wiosek, a dzieci zarażonych
matek skazane są na śmierć. "używaj tego, co masz pod ręką" - mówi
cytowany przez schoofsa bezsilny lekarz z ugandy, który usiłuje pomóc
pacjentom, nie mając podstawowych środków medycznych. schoofs wini
bogaty świat za brak zrozumienia, co prowadzi do milczącej zgody na
agonię afryki. "dla wielu afrykanów zarażonych wirusem najpilniejszą
potrzebą jest jedzenie, a nie lekarstwa" - pisze. zachód ciągle nie
jest w stanie w pełni zrozumieć abstrakcyjnego dla sytych faktu, że
ludzie w afryce po prostu głodują - mówi cytowany przez autora
działacz united nations aids program. kiedyś - kontynuuje - zachód
podjął godny podziwu wysiłek wybudowania nowoczesnych latryn we wsiach
afrykańskich. "pamiętam, jak w jednej z wiosek pewien staruszek zadał
proste pytanie>czy nie sądzicie, że zaczynacie rozwiązywać problem od
złej strony?<". aids gorszy niŻ wojny dziś hiv jest najczęstszą
przyczyną śmierci afrykanów. w części afryki leżącej na południe od
sahary zbiera on największe żniwo na świecie, atakując przede
wszystkim ludzi w wieku od 15 do 49 lat. od czasu, gdy 17 lat temu
odkryto wirusa na wybrzeżu jeziora wiktorii, zabił ponad 11 milionów
afrykanów żyjących na południe od sahary, a około 22 milionów jest nim
zarażonych. dla porównania przez cztery wieki niewolnictwa zginęło
ok. 25 milionów ludzi. tylko 10 proc. światowej populacji żyje w
subsaharyjskiej afryce, ale to właśnie w tym regionie mieszka ponad
dwie trzecie wszystkich nosicieli hiv i ma miejsce 80 proc.
wszystkich zgonów z powodu aids. w 1998 roku lokalne wojny zabiły w
afryce 200 tysięcy ludzi, podczas gdy aids odebrał życie
dziesięciokrotnie większej liczbie mieszkańców kontynentu. ogółem w
południowej i wschodniej afryce ponad 13 proc. ludzi jest nosicielami
wirusa, w kilku krajach zarażona jest aż jedna czwarta dorosłych. w
beitbridge, przemysłowym okręgu zimbabwe, 59 proc. kobiet, które
poddały się badaniom prenatalnym, było nosicielkami wirusa. epidemia
rozprzestrzenia się, obejmując swoim zasięgiem środkową, zachodnią i
południową część afryki na wybrzeżu kości słoniowej co dziesiąty
dorosły jest nosicielem, w nigerii co dwudziesty, w jednym z okręgów
rpa 60 proc. młodych kobiet ma hiv. joanna bator ur. 1968 jest
doktorem filozofii broniła pracy na temat filozoficznych aspektów
myśli feministycznej. pracuje w instytucie stosowanych nauk
społecznych uniwersytetu warszawskiego studia nad społeczną i
kulturową tożsamością płci - gender studies aids, hiv. portret wirusa
sławomir zagórski 04-06-199 co powinien wymyślić szatan pragnący
zniszczyć ludzkość? zdaniem steve'a connora i sharon kingman - autorów
książki obrazującej historię poszukiwań wirusa wywołującego aids -
odpowiedź brzmi właśnie wirusa hiv czy nie mógłby to być scenariusz
mrożącego krew w żyłach thrillera? tajemniczy doktor x - specjalista
w zakresie biologii molekularnej, opętany szaleńczą ideą zniszczenia
ludzkości, postanawia skonstruować broń biologiczną wywołującą
chorobę, przed którą nie ma obrony. choroba taka nie powinna być
wywołana przez bakterie, by nie można było szukać ratunku w
antybiotykach, lecz przenoszona powinna być drogami, których w żaden
sposób nie da się ani przeciąć, ani wyeliminować. w grę wchodzi zatem
wirus przenoszony drogą seksualną, ponieważ tę część ludzkiego
zachowania najtrudniej poddać kontroli. wirus to twór znacznie
prostszy niż bakteria i z tego właśnie powodu o wiele groźniejszy.
nie ma struktury komórkowej i całej złożonej maszynerii umożliwiającej
samodzielne życie. poza organizmem gospodarza wirusy atakują zarówno
komórki bakterii, roślin, jak i zwierząt jest tworem martwym,
fragmentem kwasu nukleinowego dna lub rna. materiał genetyczny wirusa
uaktywnia się dopiero po wniknięciu do atakowanej komórki. potrafi on
tak zaprogramować działanie gospodarza, by ten - prócz wytwarzania
własnych materiałów budulcowych - zajął się także produkcją składników
wirusa. trudno o selektywną broń przeciwko intruzowi, który posługuje
się tymi samymi narzędziami co komórki gospodarza. człowiek otoczony
jest wrogim światem bakterii, wirusów, pierwotniaków, gotowych w
każdej chwili skolonizować ciepłe i pełne substancji odżywczych
środowisko, jakie stanowi ludzki organizm. tylko układ immunologiczny
- naturalny system, który rozpoznaje i niszczy intruzów - jest zdolny
utrzymać je w szachu. aby więc wirus doktora x był naprawdę
skuteczny, powinien zaatakować właśnie układ immunologiczny, by
sparaliżować obronę organizmu. idealnym miejscem ataku są komórki
kluczowe dla skutecznego działania układu odpornościowego limfocyty
pomocnicze. by zwiększyć szansę przekazania choroby jak największej
liczbie osób, wirus powinien początkowo działać skrycie, a infekcja -
przebiegać niezauważalnie. bezobjawowy okres choroby powinien więc
rozciągać się na lata. po dokonaniu inwazji wirus ma się więc ukryć
we wnętrzu komórek, dzięki czemu jego obecność przez dłuższy czas
będzie nieodczuwalna. by uniemożliwić opracowanie skutecznej
szczepionki przeciw zarazie, a także by w serii bezproduktywnych
zrywów wyczerpywać system obronny człowieka - wirus powinien mieć
umiejętność szybkiego dokonywania subtelnych zmian własnej budowy.
układ odpornościowy, osłabiony podczas pierwszego ataku, będzie stale
mobilizowany do walki ze zmieniającym się wrogiem. w połączeniu z
postępującą degradacją limfocytów pomocniczych musi to doprowadzić do
załamania się układu immunologicznego i śmierci na skutek którejś z
przypadkowych infekcji bezbronnego organizmu gruźlicy, zapalenia płuc.
są to dokładnie cechy wirusa hiv, czyli ludzkiego wirusa upośledzenia
odporności human immunodeficiency virus. oczywiście, żaden doktor x
nigdy nie istniał. jednak jeszcze kilka lat temu po obu stronach
żelaznej kurtyny padały przypuszczenia, że wirusa hiv skonstruowano w
laboratoriach jako broń biologiczną xxi wieku, niestety wymknął się on
spod kontroli. skąd wziął się hiv? gdzie szukać źródeł tego
mikroskopijnego zabójcy, który w ostatnim dziesięcioleciu stał się
symbolem terroru, strachu i nieuchronnej śmierci? najprawdopodobniej
człowiek zaraził się nim od małp żyjących na terenie afryki. we krwi
tych zwierząt wykryto bowiem obecność wirusa niezwykle podobnego do
hiv. nazwano go małpim wirusem upośledzenia odporności siv - simian
immunodeficiency virus. kiedy jednak miałoby dojść do przejścia
wirusa z organizmu małpy do człowieka - nie wiadomo. aids wydaje się
chorobą nową, która pojawiła się kilkadziesiąt lat temu. najstarszy
udokumentowany przypadek aids miał w miejsce w afryce w 1959 roku. w
jaki sposób wytłumaczyć jednak fakt, że małpi wirus czekał do xx
wieku, by przeskoczyć z jednego gatunku na drugi? przecież człowiek
od dawna polował na małpy, stykał się z krwią tych zwierząt. być może
/homo sapiens /w pewnym momencie otworzył jakąś drogę umożliwiającą
inwazję? od pewnego czasu mówi się o tym, że w drugiej połowie lat
pięćdziesiątych aids w afryce mógł rozprzestrzenić się poprzez podanie
szczepionki przeciwko wirusowi polio. w ciągu trwającej cztery lata
akcji zaszczepiono tam wówczas 325 tysięcy osób. do produkcji
szczepionki użyto osłabionych wirusów polio pochodzących z komórek
nerek koczkodanów. czyżby szczepionka była zarażona wirusem siv?
hipoteza ta jest mało prawdopodobna. siv nie rozmnaża się w komórkach
nerki, poza tym szczepionkę co najmniej dwukrotnie zamrażano i
rozmrażano przed użyciem, co powinno poważnie osłabić wirusa, wreszcie
podawano ją doustnie, a ta droga zarażania jest wielce wątpliwa.
jakiś cień podejrzenia jednak pozostaje. a może wirus przedostał się
z organizmu małpy do człowieka przy okazji pewnych zabiegów
wykonywanych w stanach zjednoczonych i w europie w latach 2 naszego
stulecia? niektórzy mężczyźni decydowali się wówczas na wszczepianie
sobie małpich jąder, co miało stanowić osobliwą formę przywracania
młodości. zabiegi te, jak nietrudno zgadnąć, nie przyniosły
pokładanych w nich nadziei, natomiast mogły przyczynić się do
powstania ludzkiego wirusa upośledzenia odporności. nie można również
wykluczyć hipotezy zakładającej, że człowiek jest nosicielem hiv już
od bardzo dawna, tylko przez lata wirus pozostawał w uśpieniu, nie
czyniąc gospodarzowi wyraźnej szkody. przecież wiele małp, w tym
człekokształtnych, to nosiciele wirusów typu siv. dlaczego człowiek
miałby być w tym względzie wyjątkiem? zdaniem naukowców skłaniających
się do tej opinii, podstawowym pytaniem staje się, nie skąd wziął się
wirus hiv, tylko dlaczego w pewnym momencie zaczął bezwzględnie
uśmiercać swoich gospodarzy? bezlitosny morderca w miejsce potulnego
baranka jeśli chorobotwórcze mikroorganizmy rozwijają się zbyt
gwałtownie, mogą zabić nosiciela, nim ten przekaże je innej osobie. z
punktu widzenia ewolucji najefektywniejszy jest zatem nie ten wirus,
który zabija najszybciej, ale ten, który najefektywniej wykorzystuje
swego gospodarza. niezwykle rozpowszechniony wirus grypy w porównaniu
z hiv wydaje się prawdziwym niewiniątkiem. stosunkowo rzadko uśmierca
własne ofiary. zdarzyło się jednak, że i on pokazał pazury. pod
koniec i wojny światowej na grypę tzw. hiszpankę zmarło 20 mln osób.
nagle, z niewyjaśnionych przyczyn, wirus zmutował, uzjadliwił się i
zaczął zabijać, a później, również z niewyjaśnionych przyczyn,
złagodniał. wygląda na to, że moment ataku grypy nie był jednak
przypadkowy. w 1918 roku w europie tysiące żołnierzy stało w okopach
i wirus miał wyjątkowo dogodne warunki rozprzestrzeniania się. może
dlatego mógł sobie "pozwolić" na uzjadliwienie? paul ewald - biolog z
amherst college zajmujący się badaniem ewolucji - twierdzi, jak pisał
niedawno "newsweek", że z wirusem hiv stało się przed niespełna
czterdziestu laty to, co z wirusem grypy w roku 191 hiv przedostaje
się z jednego organizmu do drugiego za pośrednictwem krwi bądź w
wyniku kontaktów seksualnych. w afryce przed 100-150 laty w małych,
izolowanych populacjach, w których liczba partnerów seksualnych była
ograniczona, wirus szybko uśmiercający swoich gospodarzy sam narażałby
się na zgubę. być może rozmnażał się on wówczas wewnątrz organizmu
gospodarza w sposób kontrolowany, wywołując jedynie co jakiś czas
niegroźne stany zapalne. w drugiej połowie lat 5 na czarnym lądzie
nastąpił znaczny wzrost turystyki i handlu, związany m.in. z rozwojem
komunikacji lotniczej. w tym samym okresie susza i uprzemysłowienie
spowodowały masowe migracje ludności z mniejszych miejscowości do
miast. urbanizacja odmieniła obyczaje seksualne mieszkańców
afryka. wraz z rozwojem miast zaczęła kwitnąć prostytucja.
zaowocowało to nagłą falą zachorowań na choroby przenoszone drogą
płciową. hiv "poczuł się" znacznie pewniej i bezpieczniej niż dotąd.
w momencie, w którym sieć ludzkich kontaktów seksualnych nagle się
rozszerzyła, wirus bez szkody dla własnego przetrwania mógł się
uzłośliwić, ponieważ wyraźnie wzrosła szansa przekazywania go dalej.
skoro jest możliwość przedostania się do następnego gospodarza w
stosunkowo krótkim czasie - poprzedniego można wówczas bezkarnie
uśmiercić. czy tak wyglądał scenariusz przeistaczania się hiv z
potulnego baranka w bezlitosnego mordercę? jeśli rzeczywiście
migracje, urbanizacja, zmiana zachowań seksualnych wpłynęły na
uzjadliwienie wirusa, czy można wyobrazić sobie drogę odwrotną?
oczywiście, trudno myśleć tu o izolowaniu ludzkich populacji,
rezygnacji z komunikacji lotniczej, opuszczaniu miast i zastępowaniu
ich małymi osiedlami ludzkimi. trudno oczekiwać również, że ludzkość
zmieni swe obyczaje seksualne. syfilis był przez wieki chorobą
nieuleczalną, a pomimo to nie zmienił on ludzkiej obyczajowości. czy
jednak utrudnienie wirusowi życia, postawienie przed nim możliwie
najbardziej szczelnych barier prezerwatywy, igły jednorazowe,
obowiązkowe badania krwiodawców może doprowadzić do tego, że ten
biologiczny potwór "spuści z tonu" i znów złagodnieje? niezwyciężony
zanim być może dojdzie do tego w wyniku ewolucji, trzeba ratować
miliony nosicieli wirusa żyjących z wyrokiem śmierci w kieszeni.
tymczasem mimo dziesięciu lat wytężonej pracy i miliardów dolarów
wydanych na walkę z hiv człowiek wciąż nie jest w stanie pokonać
mikroskopijnego wroga. wirus broni się zaciekle. przecież jedną z
jego cech jest nadzwyczajna zdolność do ciągłej zmiany własnej
struktury. dlatego azt - lek stanowiący do tej pory jedną z
największych nadziei medycyny w walce z aids - tylko przez pewien
okres skutecznie hamuje rozmnażanie się wirusa. pacjenci leczeni azt
nie zdrowieją, szybko bowiem pojawiają się nowe szczepy wirusa
niewrażliwe na lek. jak wynika z opublikowanych ostatnio
francusko-brytyjskich badań, azt nie wydłuża okresu, jaki upływa od
momentu zarażenia się hiv, do wystąpienia pełnych objawów aids.
wynosi on na ogół 10-12 lat. wciąż nie udaje się opracować
szczepionki chroniącej przed aids. niedawno rozpoczęto próby
kliniczne nad szczepionką dla noworodków zarażonych wirusem przez
matkę w trakcie porodu. w połowie kwietnia kongres amerykański
przeznaczył niebagatelną sumę 23 milionów dolarów na wypróbowanie
trzech gotowych szczepionek przeciwko aids, przeznaczonych dla osób
już zakażonych wirusem. niech się zmienia do woli yung-kang chow,
student medycyny z bostonu, wpadł niedawno na pomysł, by spróbować
pokonać wirusa jego własną bronią. skoro hiv mutuje tak szybko, warto
zmusić go, by robił to jeszcze szybciej. może w pewnym momencie
zmieni się tak dalece, że w efekcie straci swoją moc? yung-kang chow
zdecydował się zastosować naraz trzy różne leki działające na ten sam
etap rozwoju hiv blokujące wirusowy enzym zwany odwrotną
transkryptazą. Śmiertelny koktajl stanowiły azt, ddi i pirydynon.
wirus zmieniał się pod wpływem każdego z trzech leków. kolejne
mutacje doprowadziły do tego, że w końcu przestał się rozmnażać. na
razie jeszcze za wcześnie, by mówić o prawdziwym sukcesie. to dopiero
pierwsza próba i w dodatku in vitro, czyli w probówce. czy ta metoda
leczenia aids okaże się skuteczna, nie wiadomo. wszystkie trzy leki
użyte przez chowa są przecież silnie toksyczne. nie wierzę w wirusa w
usa - jak pisze "time" - żyje kilkudziesięciu mężczyzn zarażonych
wirusem hiv pod koniec lat 70., u których do tej pory nie doszło do
rozwoju choroby. lekarze nie są w stanie stwierdzić, dlaczego tak się
dzieje. być może osoby, u których nie pojawia się aids, są
właścicielami jakiegoś genu chroniącego ich przed spadkiem odporności?
a może są one nosicielami innej, łagodniejszej formy wirusa hiv nie
wywołującej choroby? przed kilku laty znany amerykański wirusolog
peter h. duesberg, profesor uniwersytetu kalifornijskiego w berkeley,
wysunął kontrowersyjną hipotezę, że hiv wcale nie wywołuje aids.
wykrycie wirusa to wyłącznie zasługa niezwykle czułych metod
współczesnej biologii molekularnej. hiv jedynie towarzyszy zespołowi
aids, jest jego wskaźnikiem, nie zaś przyczyną choroby - powiada
duesberg. zdaniem wirusologa choroba jest konsekwencją długotrwałego
używania narkotyków, licznych transfuzji krwi, a w ostatnich latach
bezkrytycznego stosowania... azt. duesberg nie jest szarlatanem i
cieszy się uznaniem wśród naukowców. jego teoria uznająca hiv za
łagodnego rezydenta ludzkiego organizmu wywołała jednak ostry sprzeciw
wielu badaczy aids. artykułów duesberga nie chciano przez pewien
okres publikować w poważnych czasopismach naukowych. nie zrażony
reakcją kolegów duesberg uparcie powtarzał "Ścisła korelacja pomiędzy
hiv a aids to wyłącznie mit. gdzie bowiem podziewa się wirus w
okresie uśpienia?" a jednak nie śpi wygląda na to, że wątpliwości
duesberga tracą całkowicie znaczenie w świetle wyników ostatnich
badań. okazuje się, że po wtargnięciu wirusa hiv do organizmu i
początkowym wzroście liczby cząstek wirusowych sytuacja tylko pozornie
wraca do normy. obraz krwi wydaje się prawidłowy, zakażona osoba nie
cierpi na żadne dolegliwości. wirus nie znika jednak z organizmu i
nie przestaje się dzielić. naukowcy z narodowego instytutu zdrowia w
bethesdzie w usa wykazali, że hiv obecny jest w stanie pełnej
aktywności w komórkach węzłów limfatycznych u wszystkich badanych
pacjentów. wirus rozmnaża się wewnątrz tych komórek i oczekuje na
osłabienie układu immunologicznego. dopiero wówczas dostaje się do
krwi i rozpoczyna ostateczne natarcie. wiadomo już zatem dokładnie,
gdzie chowa się wirus. wiadomo też, że bomba zegarowa tyka, nawet
jeśli obraz krwi jest dobry, a pacjent czuje się wyśmienicie. co
gorsza, okazało się, że na terenie tkanki chłonnej druga grupa badaczy
wykryła obecność hiv nie tylko w węzłach limfatycznych, ale także w
migdałkach i w śledzionie wirus występuje również w postaci trudno
dostępnej dla leków, jest bowiem połączony z dna komórek gospodarza.
koktajl yung-kang chowa nie będzie prawdopodobnie w stanie zaszkodzić
hiv ukrytemu w ten sposób. walka z wirusem będzie zatem jeszcze
trudniejsza, niż się to wydawało do tej pory. zdaniem przywoływanego
już tutaj badacza ewolucji paula ewalda, nawet jeśli medycyna okaże
się bezradna wobec aids, a próby poszukiwania skutecznego leku bądź
szczepionki zakończą niepowodzeniem, pozostaje coś jeszcze. nadzieja,
że sam wirus hiv pewnego dnia wobec zmasowanego oporu złagodnieje.
alkohol. tuczy czy wyszczupla? wraz z alkoholem wypijamy morze
kalorii. wystarczająco dużo, by nabawić się nadwagi. mimo to ludzie,
którzy nie stronią od alkoholu, często są szczuplejsi od niepijących.
dlaczego? czy alkohol tuczy? Łatwo policzyć podczas gdy gram białka i
cukru mają po cztery kilokalorie kcal - mililitr spirytusu ma ich aż
siedem. sporo. setka czystej to ok. 280 kcal, a pół litra piwa
guinness - o 100 więcej. ponieważ rzadko kiedy kończy się na jednym
kieliszku czy kuflu, można przyjąć, że uczestnik zakrapianej imprezy
wypija istne morze kalorii - już 1 tys. kcal to równowartość pięciu
pączków, lukrowanych bomb energetycznych. dużo, zważywszy na to, że
normy określają dobowe zapotrzebowanie energetyczne kobiet na nieco
ponad 2, a mężczyzny - 3 tys. kcal na dobę. a ile takich
wysokoprocentowych kalorii spożywamy rocznie? policzmy skoro
statystyczny polak wypija około siedmiu litrów alkoholu w przeliczeniu
na czysty spirytus, a litr spirytusu ma 7 tys. kcal, to po
przemnożeniu otrzymamy prawie 50 tys. kalorii. ale kto pije czysty
spirytus? zwykle jest to piwo, wino, wódka oraz wszelkiego rodzaju
koktajle alkoholowe. te ostatnie obfitują jeszcze w kaloryczne cukry
i tłuszcze. wniosek? - naszą słabość do alkoholu nierzadko
przypłacamy nadwagą. ci, którzy "zdrowo" popijają, muszą być grubsi od
abstynentów. logiczne? logiczne! - tyle że... jest dokładnie
odwrotnie to "popijający" są szczuplejsi od "stroniących" - twierdzi
graham colditz z harvard university. - z jednym wyjątkiem piwosze.
kilka litrów piwa tygodniowo potrafi w widoczny sposób zaokrąglić im
brzuchy. ale degustatorzy innych trunków nie mają tego problemu. jak
wytłumaczyć ten paradoks? pączek 1 szt. - 200, ajerkoniak - 320 w
1991 r. colditz zakończył serię zakrojonych na szeroką skalę
badań. pod jego kierownictwem kilkunastoosobowy zespół naukowców
przeanalizował dane dotyczące spożycia alkoholu, wagi ciała, sposobów
spędzania wolnego czasu i nawyków żywieniowych 138 tys. osób. - przez
dziesięć lat śledziliśmy ich losy. chodziło o to, by ustalić
bezpośrednią zależność pomiędzy tuszą a spożyciem alkoholu.
bezpośrednią, to znaczy taką, która wykluczałaby wpływ innych
czynników. dzięki temu możemy teraz z czystym sumieniem powiedzieć,
że ktoś jest chudszy, bo pije wino do obiadu, a nie np. dlatego, że
odżywia się zdrowiej czy chodzi na basen - wyjaśnia uczony. colditz
uprzedza jednak tych, którzy już wpadli na pomysł, aby metodą
wysokoprocentową pozbyć się nadmiaru kilogramów - różnica nie jest
duża mniej więcej pięć procent w przypadku mężczyzn i siedem-osiem u
kobiet - o tyle popijający są lżejsi od stroniących. mniejszą zresztą
o procenty. wystarczająco intrygujące jest już to, że pijący nie są
grubsi od abstynentów. tak jakby dostarczane wraz z alkoholem kalorie
nie zamieniały się u nich w tłuszcz. pytanie dlaczego? jedna z
teorii mówi, że etanol obniża wydzielanie insuliny - hormonu
uczestniczącego w zawiązywaniu się tkanki tłuszczowej. i choć nieraz
to potwierdzono, wielu naukowców uważa, że przyczyna zagadkowej
szczupłości ludzi pijących leży gdzie indziej. a może kalorie
"alkoholowe" są po prostu inne niż, powiedzmy, "tłuszczowe" czy
"cukrowe"? mimo że tę teorię sformułowano zaledwie pięć lat temu, już
doczekała się weryfikacji. wódka czysta 100 ml - 280 piwo jasne 0,5
litra - 380, wódka czysta 280 przez cztery miesiące 48 ochotników
dzień w dzień pochłaniało tę samą ilość kalorii, ale w różnych
postaciach. pierwsze dwa tuziny popijały posiłki drinkiem
grapefruitowo-alkoholowym, drudzy napojem grapefruitowym, gdzie
alkohol zastąpiono odpowiadającą mu pod względem liczby kalorii
ilością wodorowęglanów. i tak przez dwa miesiące. potem obie grupy
zamieniły się rolami. a działo się to w laboratorium naszpikowanym
aparaturą do pomiaru wszystkiego, co tylko człowiek pochłania
jedzenie, picie, powietrze, i wszystkiego tego, co z siebie wydziela
płynne, stałe i gazowe produkty przemiany materii. wynik? - wbrew
naszym przewidywaniom, wszyscy ważyli po tyle samo. niezależnie od
tego, czy pili alkohol czy łykali cukier. wniosek kaloria jest
kalorią bez względu na to, czy pochodzi z ponczu czy z pączka. autor
badań william rumpler z amerykańskiego departamentu rolnictwa nie
ukrywał rozczarowania. a może jego podopieczni pili zbyt mało? - z
wiadomych względów tego nie sprawdzaliśmy - odpowiada rumpler. - w
dużych dawkach alkohol zaczyna być traktowany jak trucizna i wątroba
natychmiast zmienia go w mniej szkodliwe ketony. ale dlaczego ułatwia
utrzymanie linii, jeżeli tylko spożywamy go w bardziej umiarkowanych
ilościach? wiśniówka - 240, gin - 300 zdaniem williama landsa z
instytutu problemów alkoholowych w waszyngtonie sprawa jest banalnie
prosta. - ci, którzy piją, są szczupli, bo mniej jedzą. alkohol
zmniejsza łaknienie. jeśli ktoś je dużo bananów, rzadziej sięga po
biszkopty. podobnie z alkoholem - kalorie przyjmowane w tej formie
zmniejszają zapotrzebowanie organizmu na energię zawartą w innych
artykułach spożywczych. potwierdza to eksperyment opisany w lutowym
numerze "the american journal of clinic nutrition" na uniwersytecie w
maastricht holandia przez pięć tygodni organizowano specjalne sesje
sałatkowe, których uczestnicy mogli raczyć się sokami owocowymi, wodą
mineralną lub wysokoprocentowymi drinkami. napoje podawano mniej
więcej na pół godziny przed potrawami makaron, szynka, ser, owoce,
warzywa i dodatki. Żaden z 52 uczestników badań nie wiedział, że
talerz, z którego jadł, miał wmontowaną elektroniczną wagę, a każdy
kęs przełykanego jedzenia był uprzednio rejestrowany przez ukryte w
blacie stołu kamery. kiedy już wszystko zmierzono i policzono,
okazało się, że ci, którzy pili drinki, jedli z reguły mniej i wolniej
od tych, którzy wybierali inne napoje. woda mineralna - 0, szkocka
whisky - 250 alkohol kontra apetyt? czyż może być prostsze
wytłumaczenie? - pijący są szczuplejsi nie przez to, że piją, lecz
przez to, że... są szczuplejsi. z moich ostatnich badań wynika, że
alkohol odmiennie działa na szczupłych i otyłych - pierwszym pomaga
zachować linię, drugich czyni jeszcze bardziej krągłymi - twierdzi
beverly clevidence z amerykańskiego departamentu rolnictwa. zależność
ta nie jest całkiem symetryczna - zaznacza uczona. - osoby mieszczące
się pośrodku, a więc o przeciętnej wadze - pod wpływem alkoholu raczej
schudną, niż przytyją. chudzi schudną jeszcze bardziej, a grubi
utyją. skąd te różnice? by je wytłumaczyć loren cordain z
uniwersytetu stanowego kolorado w fort collins powraca do insuliny. -
z wszystkich tych badań wyłania się trójkąt zależności insulina,
alkohol, otyłość. alkohol rzeczywiście obniża poziom insuliny, ale pod
warunkiem, że nie jesteś otyły. bo jeśli tak, to poziom hormonu
pozostanie bez zmian, a wtedy zamiast tracić kilogramy, będzie ci ich
przybywać. dlaczego wydzielająca insulinę trzustka inaczej zachowuje
się u szczupłych, a inaczej u krągłych - pozostaje tajemnicą. - wpływ
promilli na kalorie kryje jeszcze wiele niewiadomych. zaś co do
wpływu alkoholu na organizm wiemy wystarczająco dużo, by kategorycznie
odradzać tę formę odchudzania - zapewnia cordain. - nie warto dla
sylwetki ryzykować zdrowiem. ani zwierzę, ani bóg barbara chyrowicz
na inną ocenę zasługuje klonowanie roślin i zwierząt, a na inną ludzi.
by jednak dostrzec wagę tego argumentu, trzeba uznać wyjątkowość osoby
ludzkiej. z janem hartmanem o klonowaniu polemizuje barbara chyrowicz
w toczącej się od sześciu lat debacie na temat klonowania powiedziano
już chyba wszystko. słynna owca dolly też zresztą zakończyła swój
żywot. z polemiki z artykułem jana hartmana "klonowanie? czemu
nie!", "gazeta Świąteczna" z 29-30 marca br. jednak nie rezygnuję,
gdyż pozwala ona nie tyle zgłaszać nowe argumenty, co porządkować już
istniejące - a to wydaje mi się jednym z podstawowych zadań etyki.
piszę bowiem swój tekst z pozycji etyka. chcę to podkreślić, jako że
mój adwersarz już na wstępie dezawuuje pokaźne grono dyskutantów,
twierdząc, iż jedynie fachowa wiedza upoważnia do ferowania ocen
moralnych na temat klonowania. choć moralnymi aspektami eksperymentów
biomedycznych zajmuję się od kilku lat, wcale nie twierdzę, że z tego
tytułu posiadam coś w rodzaju patentu na ich ocenę moralną nie
określam się nawet jako bioetyk. "wszystkowiedzący" w dziedzinie
moralności wydają mi się zresztą dalece niebezpieczni. chcę także
zwrócić uwagę na to, że w toczącej się debacie polaryzacja stanowisk
wcale nie przebiega wzdłuż linii specjaliści - dyletanci. zarówno
wśród jednych, jak i drugich są głosy "za" i "przeciw". zdecydowani
zwolennicy klonowania, których dane mi było poznać w trakcie wielu
konferencji, sesji, spotkań i dyskusji, rekrutowali się głównie
spośród humanistów, a nie genetyków i biotechnologów. wydaje się, że
ci ostatni są dużo bardziej ostrożni w ocenach moralnych. nie tylko
dlatego że nie należy to wprost do ich profesji. sądzę, że
przedstawiciele szeroko pojętej biologii, dysponując szczegółową
wiedzą na temat obecnego stanu badań, częstokroć bardziej trzeźwo
oceniają możliwości i zagrożenia związane z rozwojem biotechnologii.
jestem zdecydowanym przeciwnikiem klonowania człowieka. nie pomstuję
- nic to nie da. nie mam wątpliwości, że wcześniej czy później
doczekamy się ludzkiego klona. na pełne oburzenia "jak można!",
odpowiem wówczas można, ponieważ od tego, co realne, istnieje
przejście do tego, co możliwe. skąd wszakże bierze się owo oburzenie?
bez względu na to, czy wyraża je embriolog, genetyk, bioetyk, etyk,
filozof, teolog, prawnik, czy przygodny obywatel zaczepiony na ulicy
przez ekipę telewizyjną, źródła niepokoju moralnego upatrywać będą oni
zgodnie w tym, że klonowaniu poddany został człowiek, a nie owca,
mysz, cielę czy małpa. niektórzy obrońcy praw zwierząt oburzają się
zresztą już na fakt klonowania zwierząt. stanowią oni dzisiaj dość
znaczące lobby, z którym muszą się liczyć entuzjaści eksperymentów na
zwierzętach, nawet wówczas, gdy eksperymenty te służą ostatecznie
dobru człowieka. z obrońcami zwierząt można się nie zgadzać, ale nie
można lekceważyć ich opinii. przywołuję ich tutaj prawem kontrastu.
na inną ocenę zasługuje bowiem w moim przekonaniu klonowanie roślin i
zwierząt, a na inną ludzi - ponieważ mamy do czynienia z różnymi
rodzajami istnienia, choć biologicznie w jakimś stopniu do siebie
podobnymi. chodzi właśnie o człowieka... rozumiem jednak, że żeby
dostrzec wagę tego argumentu, trzeba uznać wyjątkowość ludzkiego -
naszego - istnienia. człowiek nec bestia nie mam wątpliwości, że
ludzki klon - jeśli powstanie - będzie w pełni człowiekiem. z tego
też względu nie będziemy patrzeć na niego jak na "biologiczny
konstrukt" - co nie zmienia faktu, że z punktu widzenia biologii nim
będzie. piszę o "konstrukcie", ponieważ właściwy dla ludzkiego
gatunku sposób rozmnażania płciowego zostanie zastąpiony konstrukcją
zarodka poprzez transplantację jąder komórkowych. z tego, że życie
ludzkie zostanie zainicjowane inaczej, niż to się dzieje w naturze,
nie wynika jednak, że będzie życiem "mniej" ludzkim. na płaszczyźnie
biologii klon będzie egzemplarzem gatunku homo sapiens - ze wszystkimi
konsekwencjami wynikającymi z faktu posiadania natury ludzkiej.
twierdzę wszelako, że istnienie jako człowiek - czyli posiadanie
ludzkiej natury - nie wyczerpuje bez reszty tego, kim jesteśmy.
Świadomi tego, dookreślamy się niejako wtórnie wobec własnej natury.
zwracając się do kogoś z wyrzutem "zachowuj się jak człowiek!", nie
mamy na myśli tego, że karcony przez nas delikwent stracił swe cechy
gatunkowe. za upomnieniem kryje się przekonanie, że bycie człowiekiem
do czegoś zobowiązuje - zarówno względem siebie, jak i innych. jeśli
w otaczającym nas świecie jesteśmy kimś szczególnym, to nie ze względu
na fizyczne uposażenie naszej natury, lecz z uwagi na właściwe nam "z
natury" rozumność i wolność. to proste skądinąd doświadczenie moralne
leży u podstaw nie tylko teorii etycznych - wskazujących na szczególną
wartość człowieka określanego z tego tytułu szczytnym mianem "osoby" -
lecz również wszelkich aktów prawnych w tym wielu dokumentów
zakazujących klonowania człowieka. jakkolwiek wiele wymienialibyśmy
przejawów naszej rozumności i wolności, włączając w to osiągnięcia
nauki, kultury i sztuki, wszystkie one pozostają dokonaniami
"cielesnych ludzi". chcąc zatem chronić "świat ludzki" - chronimy
"ludzkie życie". chronimy je nie dlatego, byśmy mieli na względzie
jego czysto fizyczne zwierzęce walory - chodzi o to, że życie ludzkie
stanowi podstawę i warunek wszelkich innych dóbr związanych ze światem
ludzkiego geniuszu i ducha. skoro życie ludzkich istot ma być
przedmiotem szczególnej troski, winno być nią otoczone każde ludzkie
indywiduum - każdy fizyczny organizm nie organ! posiadający ludzki
zapis genetyczny. takim organizmem jest ludzki zarodek, ale nie
gamety. gamety są ludzkie, lecz nie są ludźmi. nie dokonuję tu
żadnego odkrycia - o tym, że nasienie nie jest jeszcze człowiekiem w
możności, pisał w iv wieku przed narodzeniem chrystusa arystoteles
niemający pojęcia o współczesnej biologii. inaczej rzecz się ma z
zarodkiem. nie twierdzę, że zarodek jest dojrzałym człowiekiem,
twierdzę jednak, że jest na początkowym etapie drogi wiodącej do
noworodka, a po latach - do dorosłego człowieka. owszem, zarodek może
zginąć. nie odpowiadamy za błędy natury, które powodują naturalne
poronienie. odpowiedzialność można bowiem ponosić tylko za to, czego
zrobienie bądź niezrobienie leży w naszej mocy. odpowiadamy zatem za
niszczenie ludzkiego życia na wczesnych etapach rozwoju. przeciwnicy
przyznawania wartości temu życiu oprócz odwoływania się do argumentu
"z kotleta" - który tak radośnie przywołuje, a chwilę później odrzuca
mój adwersarz - mówią też, że nie sposób żołędzi uważać za dęby,
gąsienic za motyle ani zapłodnionych jaj za kurczaki. powtórzę raz
jeszcze zarodek nie jest dorosłym człowiekiem, w niczym go jeszcze nie
przypomina, podobnie jak żołądź dębu, a jajo kurczaka. za każdym
razem jednak mamy do czynienia z dwoma różnymi stadiami rozwojowymi
tej samej "natury". Żołądź jest dębem w możności, podobnie jak
zarodek jest człowiekiem w możności - tzn. na jakimś etapie do stania
się dorosłym człowiekiem. nie twierdzę, że zarodek przejawia
rozumność i wolność. twierdzę, że posiada ludzką naturę, dla której -
jeśli w rozwoju nie pojawią się poważne błędy - charakterystyczne jest
rozumne i wolne działanie. a gdyby owe błędy się pojawiły? chora
ludzka natura jest nadal naturą ludzką. argument "równi pochyłej", o
którym z dezaprobatą wspomina hartman, bywa rzeczywiście przywoływany,
choć w nieco inny sposób. niektórzy przeciwnicy eksperymentów
ostrzegają, że odmawianie zarodkom statusu osobowego, w połączeniu z
przesuwaniem w coraz odleglejszą przyszłość momentu rozwoju uznanego
za "wartościorodny", może w końcu doprowadzić do eksperymentowania na
płodach w trzecim trymestrze ciąży czy nawet na noworodkach. nie to
wszakże jest najważniejsze. jeśli twierdzę, że eksperymenty w rodzaju
klonowania nie powinny mieć miejsca, to dlatego iż uważam za zło
traktowanie ludzkich istot w sposób przedmiotowy jako przedmiot
eksperymentu, a nie ze względu na to, do czego takie badania mogłyby
doprowadzić. szczególny status człowieka jest zatem w moim przekonaniu
powodem, dla którego inaczej należy oceniać genetyczne modyfikacje
człowieka, a inaczej roślin i zwierząt. nie sądzę więc, by "odraza do
manipulacji genetycznych miała być pokrewna magicznej bojaźni przed
genetycznie modyfikowaną żywnością". można, co prawda, doszukiwać się
biologicznego pokrewieństwa pomiędzy człowiekiem i innymi gatunkami
badania wykazały np. daleko idące podobieństwo genomu ludzi i
drożdży, ale to za mało, by przyznać im równy status moralny. nie
pomstuję na transgeniczne pomidory. w samej transgenizacji nie
postrzegam zła, a kwestię, czy wprowadzanie zmodyfikowanych organizmów
do środowiska może być niebezpieczne, pozostawiam specjalistom -
biotechnologom i genetykom. to pragmatyka, a nie etyka. człowiek nec
deus z całą pewnością natura ludzka nie jest doskonała. gatunek
ludzki nie jest też gatunkiem optymalnie przystosowanym do środowiska.
podobnie jak wszelkie inne gatunki podlegał i podlega ewolucji. o
mankamentach ludzkiej natury przekonuje nas dostatecznie liczba
nękających człowieka chorób, także tych wynikających z błędów
genetycznych. paradoksalnie, postęp medycyny przyczynił się do
pogorszenia puli genowej naszej populacji. osobniki, które kiedyś nie
dożyłyby wieku prokreacji, dziś nie tylko osiągają ten wiek, ale też
przekazują życie, rozprowadzając chorobotwórcze geny w populacji.
rozchwialiśmy mechanizm doboru naturalnego. czy wynika stąd obowiązek
naprawienia szkód za pomocą dostępnej nam wiedzy - genetyki i
inżynierii genetycznej? czymże jest terapia, jeśli nie naprawianiem
błędów natury! skoro metody inżynierii genetycznej mogą wspomóc
tradycyjne metody terapii, ich odrzucanie byłoby zupełnie
niezrozumiałe - chociaż na razie brakuje spektakularnych osiągnięć na
tym polu. w ludzką naturę ingerujemy od dawna - sztuczna szczęka,
sztuczne zastawki serca, okulary, endoprotezy... długo można
wymieniać. nie sądzę, żeby ktoś dzisiaj upierał się, że są to
ingerencje niedozwolone. wszystkie one służą korekcie błędów
niedoskonałej natury ludzkiej. jeśli taką korektę będzie można
przeprowadzać za pomocą genetyki - nic w tym zdrożnego. problem
natury moralnej pojawia się dopiero wówczas, gdy nie tylko naprawiam
naturę, ale zaczynam ją zmieniać. część bioetyków odróżnia w tym
miejscu działania jedynie doskonalące naturę meliorystyczne od działań
eugenicznych, polegających na celowych zmianach cech determinowanych
genetycznie. klonowanie natomiast nie polega na wprowadzaniu
jakichkolwiek zmian do genomu zarodka, lecz na powielaniu genomu.
jest więc działaniem bardziej "eugenicznie radykalnym" - nie planuję
tej oto konkretnej cechy drugiego człowieka, planuję go całego.
oczywiście w wymiarze biologicznym, ponieważ to, kim będzie, zależy
jeszcze od wielu czynników środowiskowych. dlaczego jednak w
obdarzeniu nowego człowieka znanym i wielce obiecującym genomem
miałoby być coś zdrożnego? działanie owo można by porównać z
posłaniem dziecka do najlepszej szkoły w celu maksymalnego rozwoju
jego zdolności. w obu przypadkach chodzi o osiągnięcie przez dziecko
optimum jego możliwości. czy troska o zapewnienie dziecku jak
najlepszego startu życiowego miałaby być czymś złym? o ile jednak
dobra szkoła stara się wykorzystywać i rozwijać cechy i zdolności już
posiadane przez dziecko, o tyle w przypadku klonowania owe cechy i
zdolności stają się przedmiotem decyzji z zewnątrz. biologiczna
predeterminacja jest w jakimś stopniu naruszeniem wolności dziecka -
nawet wówczas, gdy nikt nie będzie od niego żądał realizowania cech i
talentów biologicznego prototypu. zaplanowaliśmy go, a tym samym już
na wstępie pozbawiliśmy go szansy na posiadanie nowego potencjału
możliwości genetycznych, bycie kimś zupełnie wyjątkowym. hartman
twierdzi, że koniec końców klonowanie służyć ma rozwijaniu nowych
technik diagnostycznych i terapeutycznych. znani mi zwolennicy
klonowania reprodukcyjnego zapewne obruszą się w tym miejscu, chyba że
wszyscy oni pod maską pomocy bezpłodnym małżeństwom ukrywają zapędy
eksperymentatorskie. jakkolwiek by było, nie mam prawa posądzać ich o
hipokryzję, a do kwestii eksperymentowania na ludzkich zarodkach
odniosłam się już wcześniej. pozostają jeszcze argumenty, które mój
adwersarz nazywa "mistyczno-teologicznymi". w literaturze przedmiotu
pisze się o "odgrywaniu roli boga" playing god, przy czym nie zawsze
chodzi o argumentację stricte teologiczną - niektórzy zamiast o bogu
mówią o "matce naturze". hartman stwierdza, że bogu wolno wszystko -
aż chciałoby się w tym miejscu przywołać starą dyskusję na temat
woluntaryzmu albo dialog platona "eutyfron", w którym sokrates powiada
"bośmy się zgodzili, że bogowie dlatego lubią to, co zbożne, że ono
jest zbożne, a nie ono jest zbożne, dlatego że je lubią. no
nie?". zdaniem hartmana, jeśli człowiek pocznie się na drodze
klonowania, będzie to widomym dowodem, że bóg tak
chciał. niebezpieczna to argumentacja! jesteśmy na co dzień świadkami
niekwestionowanego zła wojen, zamachów, oszustw, kłamstwa i przemocy.
czyżby wszystko to miało być wolą boga? okrutny byłby to bóg!
tymczasem argumentacja "z odgrywania roli boga" odwołuje się raczej do
woli człowieka, a nie boga. czy człowiek, doprowadzając do rodzenia
się klonów, może naruszyć boskie prerogatywy? odpowiedź zależy od
tego, jak te prerogatywy rozumiemy. jeśli rozważamy je w odniesieniu
do samego faktu stworzenia, to z całą pewnością akt boskiej kreacji
osoby ludzkiej jest czymś dalece wykraczającym poza tworzenie klonów.
klonowanie dotyczy jedynie biologicznej sfery człowieka, embriolog
występuje jako "rzemieślnik" wykorzystujący naturalne procesy
zachodzące w przyrodzie. nie stwarza, lecz przetwarza. moglibyśmy
powiedzieć, że w jakimś stopniu współpracuje z "matką naturą". czyżby
więc klonowanie nie różniło się istotnie od poczęcia życia na drodze
seksualnej? owszem, istnieje zasadnicza różnica. czym innym jest
naturalne wykorzystywanie mechanizmów natury, a czym innym -
poddawanie ich daleko idącym modyfikacjom, choćby w celu
wyeliminowania "genetycznej ruletki". jeśli uznać, że współpraca
człowieka z naturą w rodzeniu się nowych ludzi jest zarazem współpracą
ze stwórcą, to w procesie klonowania człowiek przejmuje jego rolę w
tym sensie, że chce jakościowo predeterminować nowe życie. jeśli,
stojąc na pozycji agnostyka, nie widzimy powodów do tego, by odwoływać
się w tym miejscu do jakkolwiek pojętego bóstwa, dość będzie
powiedzieć, że w procesie klonowania udaje się nam po prostu "oszukać
naturę". debatę na temat konsekwencji owego oszustwa pozostawiam
biologom. nie tylko eksperci hartman stanowczo domaga się od
uczestników dyskusji, by wykazali się znajomością jej przedmiotu.
kompetencje są potrzebne bez względu na to, czy rozmawiamy o budowie
mostów, sytuacji politycznej w chinach, czy moralnej ocenie ingerencji
biomedycznych. pamiętać jednak należy, po pierwsze, że różne są
poziomy, na których prowadzimy dyskusję, a po wtóre, że dyskusja na
temat szeroko pojętej moralności ma swoje szczególne prawa. gdyby
uznać, że tylko dogłębna wiedza upoważnia nas do zabierania głosu,
wszystkie dyskusje toczyłyby się w wąskim gronie ekspertów. tymczasem
na równi z fachowymi potrzebne są też debaty bardziej "popularne".
choćby specjaliści krzywili się, że nie wszystko zostało powiedziane
dość dokładnie, końcowe wnioski, do których dojdą dyskutanci, wcale
nie muszą być błędne. dyskutujemy przecież na temat unii
europejskiej, afer korupcyjnych, reformy służby zdrowia - ponieważ są
to problemy, które w jakiś sposób nas dotyczą. dyskutujemy też o
moralnych aspektach współczesnej biomedycyny. rzecz jasna, w owej
debacie nie możemy się odwoływać jedynie do intuicji. potrzebujemy
ekspertów. nie można jednak odbierać prawa głosu ludziom, którzy z
różnych powodów czują się zaniepokojeni postępem genetyki i
embriologii - także politykom i duchownym. tym bardziej że spośród
nich również rekrutują się eksperci. zdaję sobie doskonale sprawę z
tego, że bronię stanowiska niepopularnego. myślę, że we współczesnej
bioetyce należę do obozu mniejszości. ale nie mam z tego powodu
kompleksów. ani większość, ani mniejszość nie stanowią argumentu w
etyce. zdecydowanie odrzucam tezę, jakoby rozwój szeroko pojętej
biologii miał stanowić zagrożenie dla ludzkości. nowe możliwości
wymagają jednak rzetelnej refleksji, zbytni pośpiech w ferowaniu ocen
moralnych jest więc dalece niewskazany. w sytuacjach wątpliwych
roztropność nakazuje powstrzymać się od działań, dopóki nie
rozstrzygniemy kwestii wątpliwych. nie chodzi przecież o amebę,
chodzi o człowieka... autorka jest profesorem kul, kierownikiem
katedry etyki szczegółowej. należy do zgromadzenia sióstr służebnic
ducha Świętego anoreksja i bulimia majka samer opowieść o chorej julii
i wywiad z prof. ireną namysłowską ordynatorem warszawskiej kliniki
dzieci i młodzieży siedzimy z julią i oglądamy jej zdjęcia z
dzieciństwa. Śliczne, uśmiechnięte dziecko. na zdjęciach jest sama
lub z mamą. jej rodzice rozwiedli się, gdy miała trzy lata. dwa lata
później na zdjęciach pojawia się ojczym. julia przytula się do jego
nogi, do pleców mamy. oni zaś zazwyczaj przytulają jej młodszą
siostrę, która urodziła się, gdy julia miała pięć lat. dziś julia ma
lat dwadzieścia osiem, jest piękną kobietą 166 cm wzrostu, 52 kilo
wagi. mądrą i życzliwą. nawet gdy opowiada o trudnych rzeczach,
uśmiecha się do mnie - jakby chciała powiedzieć to tylko mój ból, nie
warto się tym martwić. dziewczęce fanaberie julia od siedmiu lat
cierpi na zaburzenia jedzenia. wielokrotnie szukała pomocy, bez
skutku. ucieszyła się, że może opowiedzieć swoją historię, bo uważa,
że jej choroba jest "cichym problemem" wielu dziewczyn w polsce.
cichym - bo chore się wstydzą. a przecież - mówi julia - anoreksja i
bulimia naprawdę zabijają kobiety. ludzie uważają często, że to
fanaberie rozpuszczonych dziewczyn. kolorowe pisma wydrukują czasem
artykuł o anoreksji rzadziej o bulimii, anoreksja jest bardziej
sensacyjna obok zdjęć wychudzonych modelek, obok propozycji cudownych
diet, obok przepisów na superpyszne i superkaloryczne dania. zdaniem
julii przed sądem trzeba byłoby postawić całą współczesną
cywilizację. zresztą, przypadki anoreksji historia notuje już w i w
n.e., a bulimii w wieku ix. tyle że wtedy były to przypadki, a dziś
to już niemal epidemia. przyczyn swojej choroby julia doszukuje się w
domu. - dzieciństwo ciągnie się za mną jak zmora - mówi - ciągle mnie
boli i ciągle do niego wracam. grube dziecko, grzeczne do bólu
rodzice julii matka choleryczka, ojciec alkoholik, a później ojczym,
"dobry chłopiec z syndromem piotrusia pana", zazdrosny o względy
matki. - nigdy nie wiedziałam, jak matka zareaguje na to, co jej
powiem, co zrobię. mogłam się nie wiem jak starać, i tak znalazł się
powód, żeby zrobić mi awanturę, kończącą się laniem. w rodzinie julii
nie przytulano się i nie mówiono sobie dobrych słów. jedyną formą
wyrażania miłości było jedzenie. - matka zabraniała mi jeść, gdy była
na mnie zła, i zasypywała smakołykami, gdy chciała okazać mi
"miłość". rodzina się ode mnie odsuwała, bo na przykład niedokładnie
starłam kurze. wtedy jadłam sama. ktoś przynosił talerz pod drzwi
mojego pokoju. gdy nie zjadałam, matka traktowała to jak potwarz.
zaczynała się następna awantura i kolejne dni izolacji. z dzieciństwa
julia pamięta strach, niepewność, wyrzuty sumienia. kiedy miała sześć
lat i zjadła kanapkę z szynką w wielki piątek, myślała, że obraziła
boga już na zawsze. miała trzynaście lat, gdy jej ukochany królik
wylądował na stole w postaci pasztetu. przestała jeść mięso.
wegetarianizm był następnym powodem awantur, ale tu julia nie dała się
złamać. - nawet później, mimo bulimii, w największym ataku wilczego
głodu, nie tknęłam mięsa. zwierzęta były moimi przyjaciółmi w
dzieciństwie. grube dziecko, w dodatku kujon i grzeczne do bólu, nie
ma przyjaciół wśród rówieśników. nie miałam zresztą o czym z nimi
rozmawiać, szczególnie w okresie dojrzewania. chodziłam do szkoły
wyczulona na oczekiwania dorosłych. do tej pory jestem barometrem
ludzkich oczekiwań i cierpię męki, gdy nie mogę ich spełnić. każde z
rodziców skarżyło mi się na drugie. czułam, że to mnie przerasta, ale
bardzo chciałam im pomóc. i cała wina za ich nieszczęścia spadała na
mnie. Żeby piersi nie urosły julia marzyła o szkole plastycznej.
rodzice woleli technikum. wywalczyła ogólniak. nienawidziła szkoły
średniej. te rozmowy o samochodach, meczach, lakierach do paznokci,
koledzy żyjący imprezami i podbojami. dla julii seks był tabu.
wiedziała, że dzieci nie znajduje się w kapuście. ale myśl, że ona
mogłaby "to" robić, napawała ją odrazą. - przestałam być strasznym
pulpetem i miałam długie blond włosy, więc chłopcy zaczęli się mną
interesować. kiedy przez dłuższy czas jeden chłopak nie dawał mi
spokoju, obcięłam metrowej długości włosy na zapałkę. moja twarz
zrobiła się jak księżyc w pełni, a chłopak do końca liceum się do mnie
nie zbliżył. to utwierdziło mnie w przekonaniu, że faceci patrzą tylko
na opakowanie. dorastająca julia marzyła, żeby miesiączki zniknęły na
zawsze, a piersi nigdy nie urosły. - i tak się stało. nie mam
biustu, a gdy przestałam jeść, miesiączki zniknęły prawie na rok. to
okropne, ale całe życie mam brzuch większy od piersi. nie chodziła na
imprezy. w drugiej licealnej czytała sartre'a, simone de beauvoir,
nietzschego, prousta. - w głębi duszy zazdrościłam rówieśnikom. ich
energii, beztroski. dlatego zrobiłam się niedostępna. chciała jak
najszybciej skończyć liceum i uciec do klasztoru. rodzice się nie
zgodzili. zdała na studia. marzyła o akademii sztuk pięknych, ale w
domu kpiono z artystów. poszła na międzywydziałowe studia
humanistyczne. mleko - 27 kilokalorii gdy miała dwadzieścia lat,
dopadła ją pierwsza miłość. wtedy przestała jeść. - ważyłam
siedemdziesiąt kilogramów. miałam wrażenie, że mój chłopak się mnie
wstydzi. liczyłam kalorie. mleko 0-procentowe miało aż 27 kcal/100
ml, jabłko 90/100 g, kefir aż 43/100 ml, pieczywo - lepiej nie
mówić. jedzenie zaczęło mnie przerażać. całymi dniami chodziła głodna.
piła tylko litrami kawę, bo ciągle chciało jej się spać, a musiała się
uczyć po nocach. - kawę piłam z mlekiem. gdy dzienna dawka kalorii
dochodziła do 70 szklanka mleka, wpadałam w panikę, oskarżałam się o
brak silnej woli. zaczęła biegać. kupiła sobie worek treningowy i
kopała go niemal do omdlenia. w cztery miesiące schudła 30 kilo. w
domu nic nie zauważyli. - ubierałam się w workowate ciuchy. jadłam
zazwyczaj osobno, więc z pozbywaniem się jedzenia nie było problemu.
poza tym to zwykle ja gotowałam. matka była zadowolona, że ją
wyręczam. w weekendy studiowała książki kucharskie, przyrządzała
ogromne ilości jedzenia, namawiała rodzinę na dokładki. lubiła
patrzeć, jak jedzą. nauczyła się gotować bez próbowania potraw. była
skupiona na niejedzeniu. nie zauważyła, że traci chłopaka. - nie
lubiłam, kiedy mnie dotykał. bałam się, że wyczuje fałdy tłuszczu.
oskarżałam go, że myśli tylko o jednym - żeby mnie macać. ale naprawdę
przerażało mnie chyba, że powie mi wprost, że jestem gruba i wówczas
umrę z upokorzenia. skończyła i rok studiów, wakacje spędzała w domu.
- boże, jaka ja byłam wtedy potwornie głodna! któregoś dnia usłyszała
w radiu o bulimii. Że można jeść i wymiotować. chudnąć i jeść do woli
to, na co ma się ochotę. pomyślała, że jest zupełnie pozbawiona
wyobraźni, skoro sama na to nie wpadła. torebka do połykania w lipcu,
po pięciu miesiącach głodzenia, najadła się po raz pierwszy. z
przejedzenia nie mogła oddychać, wyrzuciła to z siebie do sedesu.
wielka ulga. teraz jedzenie to była niebiańska przyjemność, a wymioty
- panaceum na skutki tej niewinnej słabości. - wymiotowałam sześć,
siedem razy dziennie. matka stwierdziła, że na pewno się puściłam i
jestem w ciąży. po pewnym czasie wszyscy się przyzwyczaili. Śmieszą
ją amerykańskie książki o zaburzeniach odżywiania, gdzie opis każdego
przypadku kończy się happy endem, bo rodzice dostrzegają problem,
czują się winni, idą razem na terapię, walczą, wygrywają i żyją długo
i szczęśliwie. - kiedy po kilku miesiącach powiedziałam rodzicom o
bulimii, bo czułam, że jestem na granicy załamania, uznali, że jak
zwykle wyszukuję sobie problemy, żeby pokazać, jaka jestem oryginalna.
wpadłam w depresję. wzięła urlop dziekański. całymi dniami gapiła się
w okno. w nocy miała wciąż ten sam sen próbuje wydostać się z
labiryntu, znajduje wyjście, które jest świeżo zamurowane, zaczyna
krzyczeć, budzi się zlana potem. - jadłam na potęgę, czasami nawet
nie chciało mi się wymiotować. przytyłam dwadzieścia kilogramów.
wróciła mi miesiączka. poszłam do psychiatry, bo w domu powiedzieli,
że jak ze sobą czegoś nie zrobię, to mnie wyrzucą, nie będą trzymać
pasożyta. lekarz dał jej psychotropy. wzięła raz i nie mogła się
ruszyć. dostała paraliżu mięśni, który trwał dwie doby. wyrzuciła
lekarstwa. zgłosiła się do instytutu psychiatrii i neurologii w
warszawie na oddział nerwic. kazano jej czekać na terapię. około
czterech miesięcy. przyszła po czterech miesiącach, powiedzieli jej,
że nie ma miejsc na ten rok. a jej się kończył urlop na studiach.
apatycznie stwierdziła, że jak jej nie przyjmą, to się zabije.
przyjęli ją, bo ktoś zrezygnował. terapia trwała dziesięć tygodni.
wyszła z depresji, bulimia została. wróciła na studia. wyniosła się
z domu. miała stypendium, dawała korepetycje, sprzątała po domach. a
wieczorami jadła. trzy bochenki chleba z masłem lub olejem. garnek
ziemniaków z kefirem. litry kisielu. potem ubikacja, wyrzuty
sumienia, ale i błogie uczucie odprężenia. - każdy dzień wyglądał tak
samo. budziłam się przerażona, bo mi się śniło, że zjadłam potężną
ilość kalorii i nie zwymiotowałam. budziłam się ze wzdętym brzuchem i
gnałam do wc po środkach przeczyszczających, które łykałam co wieczór.
Środki raz działały, raz nie. wtedy chodziłam przez cały dzień zła,
że mam wielki brzuch, albo w ogóle nie wychodziłam z domu. całymi
dniami nie jadłam nic, by po powrocie do domu najadać się do upadłego.
mieszkałam u znajomych, którzy wyjechali na parę lat do belgii. nie
musiałam się krępować. czasami jadłam do trzeciej w nocy, później nad
sedesem. zaczęły mi się robić odciski na rękach i rany w gardle.
gardło przyzwyczaiło się do drażnienia palcami i nie reagowało, nawet
gdy pakowała tam całą dłoń. - wynalazłam rewelacyjny patent połykanie
foliowej torebki. torebka głęboko drażniła przełyk i wtedy mogłam
zwrócić. taka torebka nie może być szorstka ani za duża do dziś leży w
szafce w wiadomym miejscu. waga psychoterapeutyczna julia skończyła
studia, poszła do pracy. zarabiała nieźle, zdołała kupić małe
mieszkanie pod warszawą. i kiedy miała dwadzieścia sześć lat, poznała
pawła. swoją drugą miłość. - od początku wiedział o mojej chorobie.
był starszy o dziesięć lat, żonaty. pasowało mi to, bo nie chciałam
się wiązać. gdy byliśmy ze sobą czterdzieści osiem godzin, czułam się
jak w klatce. a on się rozwiódł. kazałam mu się wynosić z mojego
życia. on jednak był uparty. nadal jesteśmy razem, choć średnio co
cztery miesiące od niego odchodzę. nie wiem, czemu ten facet tak się
do mnie przykleił. jest inteligentny, przystojny, kobiety go lubią, a
on tkwi przy mnie. prawie ze sobą nie sypiamy, bo ja wolę jeść, niż
się kochać. tylko gadamy dużo. ale od poznania pawła julia próbowała
leczyć bulimię. miała nawet sukcesy na wakacjach zjadła na obiad
ziemniaki - "na zdrowo" po raz pierwszy od wielu lat. płaciła
terapeutom po kilkadziesiąt złotych za godzinę. w końcu rzuciła
pracę. od miesięcy jest na utrzymaniu pawła, zarejestrowała się w
pośredniaku. wiele razy traciłam nadzieję na wyleczenie. próbowałam
jeszcze raz tylko dzięki energii pawła i tylko dla niego. ja dla
siebie nie jestem żadną motywacją. przeszłam przez dziesiątki
gabinetów. mam dość opowiadania po raz setny mojego dzieciństwa.
kiedyś trafiła do pani psycholog, która zaczęła od tego, że kazała jej
wejść na wagę. - wtedy ważyłam pięćdziesiąt dwa kilogramy.
stwierdziła, że to dużo, bo ona w moim wieku ważyła czterdzieści pięć,
a przecież jest wyższa ode mnie. w dodatku teraz ma czterdzieści dwa
lata i waży tyle, co ja. po czym zaczęła rozprawiać o dietach, które
pozwalają jej utrzymać formę przez tyle lat. - chodziłam na spotkania
anonimowych Żarłoków. ale oni są nawiedzeni, ciągle proszą boga o
wsparcie. zwiałam z potwornym niesmakiem. kosztowało mnie to miesiąc
zażerania się samymi słodyczami. - cierpiałam na choroby
osiemdziesięciolatków - chroniczne wzdęcia, zaparcia, kolkę
jelitową. wypadały mi włosy, łamały się paznokcie, psuły zęby.
okazało się, że mam kamicę nerkową. internista podejrzewał również
chorą tarczycę i polecił mi endokrynologa w szpitalu bielańskim, ponoć
też najlepszego specjalistę w polsce od leczenia bulimii. szłam na tę
wizytę z ogromną nadzieją, że wynagrodzę pawłowi lata życia z wrakiem.
pojechali, paweł czekał w poczekalni. - wizyta była piorunująca.
pani doktor zrobiła mi wykład, że bulimicy marnotrawią jedzenie i
pieniądze podatników, którzy płacą za leczenie ich fanaberii.
zaleciła mi terapię wstrząsową żebym się wyrzygała, a potem zjadła
swoje rzygowiny. wysłuchałam, przytaknęłam. czułam się winna.
czułam, że ona ma rację. ale nie mogłam opanować chęci jedzenia i nie
mogłam opanować lęku przed przytyciem. poszłam do niej jeszcze dwa
razy. traktowała mnie jak podczłowieka. a ja i bez tego czułam się
jak totalne nic. co to za ciało? zaczęła pić. nie nagle - w pewnym
momencie zauważyła, że od dłuższego czasu pije. czasem więcej, zwykle
mniej, ale dzień w dzień. alkohol ją uspokajał, kiedy wyrzucała sobie,
że jest rozpuszczonym dzieciakiem. kiedy wytykała sobie brak
kobiecości i to, że rani pawła, mimo że jest jedyną osobą, która daje
jej to, czego zawsze pragnęła bezwarunkową miłość. - nie potrafię się
obchodzić z miłością, nie nauczyłam się brać czegokolwiek od innych.
pawłowi wyrzucam, że jest ze mną tylko dla mojego ciała, a przecież
tego ciała prawie w ogóle nie pozwalam mu dotykać. zresztą, co to za
ciało? bardziej chłopca niż kobiety, z rozstępami i wzdętym brzuchem.
julia jest piękną kobietą, z płaskim brzuchem i zalotnie błyskającymi
oczami. zaczęła pić więcej, gdy zauważyła, że alkohol pozwala jej
rozluźnić się na tyle, by "być dostępną seksualnie". po roku okazało
się, że bez alkoholu nie potrafi wytrzymać nawet dnia, bo dopada ją
przerażenie że jest wrakiem. teraz julia ma dwadzieścia osiem lat.
jest bulimiczką i alkoholiczką. mówi, że nie ma siły już szukać
pomocy. jeżeli się jeszcze zmobilizuje, to tylko dla pawła, ale nie
zniesie następnego zawodu w leczeniu. chciałaby, żeby w polsce
utworzono specjalne kliniki pomagające dziewczynom chorym jak ona.
mówi też, że gdyby miała dość odwagi, toby ze sobą skończyła. czasami
płacze, ale szybko się zbiera, bo użalanie się nad sobą ją brzydzi.
piękna, bo szczupła? - wywiad z prof. ireną namysłowską majka samer
czy często spotyka się pani z takimi przypadkami jak julii?
prof. irena namysłowska julia ma dwadzieścia osiem lat, choruje długo
i jej choroba jest już chroniczna. nie wyleczy jej zwykła sześcio-,
ośmiotygodniowa terapia na oddziale nerwic. ta dziewczyna potrzebuje
długiej terapii psychoanalitycznej, która sięgnęłaby do głębokich
zranionych warstw jej osobowości i pozwoliłaby im się zagoić. dlaczego
julii tak trudno znaleźć pomoc? w polsce łatwiej uzyskać pomoc przed
osiemnastym rokiem życia. istnieją kliniki dla dzieci i młodzieży
leczące zaburzenia odżywiania - np. klinika psychiatrii wieku
rozwojowego na ul. litewskiej w warszawie, oddział psychiatryczny dla
młodzieży w zagórzu czy dziecięcy oddział w warszawskim instytucie
psychiatrii i neurologii na ul. sobieskiego. julii pozostaje raczej
indywidualna psychoterapia albo leczenie na oddziałach nerwic, które
zajmują się między innymi problemami odżywiania. niestety, szpitale
psychiatryczne dla dorosłych nie są przygotowane do leczenia anoreksji
i bulimii. dlaczego kliniki leczą dziewczyny do osiemnastego roku
życia? anoreksja, która wymaga leczenia szpitalnego, bo nie leczona
nieuchronnie prowadzi do śmierci, dotyka głównie dziewczęta w wieku
dojrzewania trzynaście - osiemnaście lat. szpitale mają programy
leczenia przygotowane głównie dla osób w tak specyficznym okresie,
jakim jest dorastanie. bulimia dotyka częściej młode kobiety - a nie
dziewczynki - i rzadko wymaga leczenia szpitalnego, bo nie wyniszcza
tak szybko organizmu jak anoreksja. chore na bulimię nie wymagają tak
ścisłego nadzoru jak anorektyczki, bo łatwiej je nakłonić do leczenia.
tu zwykle wystarcza psychoterapia, za to długotrwała i połączona z
terapią rodzinną, z udziałem rodziców lub partnera życiowego.
dlaczego tak trudno znaleźć dobrego terapeutę? powstaje mnóstwo
prywatnych gabinetów i ośrodków, które nie podlegają żadnej kontroli,
a zawód psychoterapeuty nie jest prawnie chroniony. więc jak odróżnić
fachowca od hochsztaplera? poszukując terapeuty, psychiatry,
psychologa należy zawsze pytać o jego kompetencje. dobry specjalista
powinien mieć certyfikat polskiego towarzystwa psychologicznego lub
psychiatrycznego. certyfikat taki oznacza, że odbył wiele
specjalistycznych szkoleń, ma długą praktykę, zdał trudne egzaminy.
ludzie tracą mnóstwo pieniędzy na terapie u niekompetentnych osób.
dobrze by było, gdyby towarzystwa psychiatryczne i psychologiczne
opublikowały listę psychoterapeutów z certyfikatem. czy julia ma
szansę na wyleczenie? w polsce i na świecie udaje się wyleczyć ok.
60 - 70 proc. zgłoszonych przypadków anoreksji i bulimii. im dłużej
"pielęgnuje się" samotnie chorobę, tym trudniej ją wyleczyć. w polsce
dziewczyny zbyt późno trafiają na oddziały, a zadaniem najtrudniejszym
jest skłonienie ich - szczególnie chorych na anoreksję - do współpracy
z lekarzem. dlaczego? one często nie chcą się leczyć, bo mass media
lansują określony typ urody, wzmacniają przekonanie, że wygląd
decyduje o wartości człowieka. bardzo trudno namówić chorą na
anoreksję dziewczynę, by zaczęła jeść. ona panicznie boi się przybrać
na wadze, boi się utracić to, co osiągnęła - np. że w szkole lub w
pracy koleżanki ją podziwiają, że tak ładnie wygląda. bo przecież
według powszechnej opinii ładne jest to, co chude, a wartościowa jest
siła woli, która pozwala utrzymać dietę. nawet pani pisze w reportażu
"julia jest piękną, szczupłą kobietą mającą 166 cm przy 52 kg wagi".
czyli piękna, bo szczupła. czy 10 kilo więcej to już brzydota lub
otyłość? media powinny być uważniejsze. wszystkiemu winne są media?
oczywiście nie. uważniejsi powinni być również rodzice. bo to przede
wszystkim dobra, dająca poczucie bezpieczeństwa i ucząca ważnych, a
nie powierzchownych wartości rodzina jest najlepszą profilaktyką
zaburzeń odżywiania. co można poradzić rodzicom? banalna prawda
brzmi żyć dobrze i uczyć dzieci dobrego życia. na zachodzie lepiej
sobie radzą z leczeniem bulimii i anoreksji. nie jestem tego pewna.
na zachodzie terapia często trwa krócej niż w polsce, jest nastawiona
na uporanie się z najbardziej uciążliwymi objawami w wypadku bulimii z
objadaniem się, przeczyszczaniem, wymiotami. w przypadku anoreksji na
osiągnięciu u chorej normalnej wagi i skłonieniu do jej utrzymania.
później jednak przydałaby się praca z głębszymi urazami. a na
zachodzie szkoda na to pieniędzy, tam musi być szybko i skutecznie.
jest jednak nieco lepiej niż w polsce, jeśli chodzi o indywidualną
terapię psychoanalityczną - część kosztów za nią pokrywa
ubezpieczenie. w polsce indywidualna psychoanaliza jest zawsze
pełnopłatna. jest szansa na poprawę? byłoby znacznie lepiej, gdyby
terapia zaburzeń odżywiania oparta była na publicznej służbie zdrowia
- na razie tak jest głównie przy anoreksji. i gdyby powstały w polsce
przynajmniej dwa, trzy publiczne ośrodki leczenia tych zaburzeń, które
miałyby podpisaną umowę z kasami chorych, kompleksowe programy
terapii, kilka łóżek szpitalnych, oddział dzienny i poradnię
zapewniającą długotrwały kontakt pacjentki z lekarzem plus terapię
rodzin. czy z bulimii i anoreksji można się całkiem wyleczyć? tak,
choć wiele z tych dziewczyn już przez całe życie uważnie pilnuje wagi.
a jedzenie rzadko jest dla nich przyjemnością. anoreksja psychiczna,
zwana też jadłowstrętem psychicznym, to zaburzenie jedzenia o podłożu
psychicznym. charakteryzuje ją brak umiaru w odchudzaniu się chorej
90 proc. przypadków dotyczy dziewcząt. u anorektyczek spadek wagi
może dochodzić nawet do 30 kg poniżej wagi oczekiwanej dla wieku i
wzrostu np. 16-letnia dziewczyna waży 28 kg przy wzroście 150 cm.
chore głodzą się, mimo że odczuwają głód, zmuszane do jedzenia
ukrywają je w rękawach, w dziurach w ścianie... panicznie boją się
przytyć. nawet bardzo wychudzone, nie widzą tego - mają zaburzony
obraz swojego ciała, a on jest dla nich wyznacznikiem samooceny.
chore tracą miesiączkę co przy długotrwałym nieleczeniu prowadzi do
zaniku jajników i wyniszczenia fizycznego, wynikającego z zaburzeń
hormonalnych. anorektyczki cierpią na zawroty i bóle głowy,
zaburzenia snu bezsenność w nocy i senność w dzień, uczucie zimna,
skłonność do omdleń, zaburzenia rytmu serca, odwodnienie,
osteoporozę. nie leczona anoreksja doprowadza do śmierci. bulimia
psychiczna, zwana żarłocznością psychiczną. podobnie jak anoreksja
dotyczy głównie kobiet. bulimię charakteryzują nawracające co
najmniej dwa razy w tygodniu, a niekiedy kilka razy dziennie, napady
objadania się chore potrafią w ciągu jednego napadu pochłonąć nawet 40
tys. kcal - czyli porcję jedzenia wystarczającą na trzy tygodnie!;
zachowania chorej po obżarstwie, które mają nie dopuścić do
przybierania na wadze - prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków
przeczyszczających nawet do 200 sztuk jednorazowo, intensywne
ćwiczenia fizyczne, głodzenie się; nadmierny wpływ kształtów i wagi
ciała na samoocenę. bulimiczki cierpią często na zaburzenia
metaboliczne, niedobory witamin, wiotkość żołądka rozdętego od
napychania pokarmem. dochodzi u nich do uszkodzenia tylnej ściany
gardła i przełyku, aż do przerwania jego ciągłości, powiększenia
ślinianek tzw. twarz chomika, rozstępów skórnych związanych z
wahaniami wagi, biegunek i zaparć. bulimia może doprowadzić do śmierci
w wyniku ostrej niewydolności krążenia, związanej z niedoborem potasu
w organizmie albo z powodu pęknięcia przełyku lub żołądka. na
podstawie książki "gdy odchudzanie jest chorobą anoreksja i bulimia"
ireny namysłowskiej, ewy paszkiewicz i anny siewierskiej, warszawa
2000. prof. irena namysłowska jest ordynatorem warszawskiej kliniki
dzieci i młodzieży, autorką książki "terapia rodzin" i współautorką
"gdy odchudzanie jest chorobą anoreksja i bulimia" atesty i materiały
budowlane agnieszka zielinska każdy, kto planuje budowę domu, chce,
aby jego dom był ładny, ciepły i trwały. zanim zrealizuje to
marzenie, musi podjąć wiele decyzji. do najważniejszych należy wybór
odpowiednich materiałów budowlanych. od nich zależeć będzie jakość
domu wybór wcale nie jest taki prosty. na rynku jest ogromna liczba
materiałów, a producenci kuszą niskimi cenami, promocjami i
efektownymi reklamami. niestety, często zdarza się, że informacje w
nich zawarte nie znajdują potwierdzenia w dokumentach i badaniach
dotyczących tych wyrobów. gorzej, jeśli materiały w ogóle nie mają
żadnych dokumentów - atestów i certyfikatów. wtedy pozostaje tylko
czekać i mieć nadzieję, że budowany przez nas dom za kilka lat się nie
zawali. jak nie dać się oszukać nieuczciwemu producentowi? jak kupić
dobry towar? co mówi prawo większość z nas nie sprawdza, czy kupowane
materiały rzeczywiście mają odpowiednie dokumenty. nie pytamy o nie,
bo nie wiemy, że mamy takie prawo. nie wiemy też, o jakie dokumenty
pytać i czy rzeczywiście powinniśmy zwracać na nie uwagę. a zgodnie z
obowiązującym prawem nawet powinniśmy to robić! artykuł 10 ust. 2
prawa budowlanego mówi, że materiały budowlane dopuszczone do obrotu i
powszechnego stosowania powinny być właściwie oznaczone. obowiązek
znakowania wyrobów budowlanych wynika też z rozporządzenia ministra
spraw wewnętrznych i administracji z 31 lipca 1998 roku, które weszło
w życie 1 września 1999 roku. w praktyce oznacza to, że każdy wyrób
budowlany znajdujący się na rynku powinien mieć albo certyfikat
zgodności z polską normą lub aprobatą techniczną; deklarację zgodności
producenta z polską normą lub aprobatą techniczną; certyfikat na znak
bezpieczeństwa jeśli wyrób znajduje się na liście wyrobów, które
podlegają obowiązkowi takiej certyfikacji. nie wszyscy wiedzą, że
zanim producenci zdobędą te dokumenty, każdy materiał budowlany musi
przejść wiele badań. określona zostaje m.in. jego przydatności do
konkretnego zastosowania. właśnie o tym mówi polska norma lub
aprobata techniczna. ich treść jest zawsze podobna - opisuje m.in.,
do czego służy dany wyrób i jakie powinno być jego zastosowanie.
uwaga! jeżeli producent wprowadza na rynek nowe wyroby, na które dotąd
nie było polskich norm lub produkuje wyrób, który jego zdaniem ma
lepsze parametry, niż to wynika z normy, musi wystąpić o aprobatę
techniczną. w polsce wydaje je po odpowiednich badaniach tylko
instytut techniki budowlanej w warszawie. norma lub aprobata norma
lub aprobata to jednak zaledwie połowa drogi, bo dokumenty te nie
oznaczają jeszcze, że produkt może być dopuszczony do obrotu i
powszechnego stosowania. tu pojawiają się dwie możliwości zanim jakiś
wyrób znajdzie się na rynku, musi być zbadany przez odpowiednią
jednostkę badawczą np. itb , która ma jednocześnie akredytację
państwowego centrum badań i certyfikacji uprawniającą do takich
badań. instytut lub laboratorium badawcze pobiera próbki pochodzące z
bieżącej produkcji i bada, czy są one zgodne z wymaganiami ustalonymi
w normie lub aprobacie. próbki zawsze muszą pochodzić od konkretnego
producenta i z konkretnego zakładu. po przeprowadzeniu takich badań
producent dostaje certyfikat zgodności z polską normą lub aprobatą
techniczną; producent może sam wystawić tzw. deklarację zgodności z
pn lub at na podstawie posiadanych przez siebie wyników badań
konkretnego wyrobu. taka deklaracja powinna zawierać m.in. pełną
nazwę i adres zakładu produkującego wyrób, nazwę handlową, typ,
odmianę, gatunek, klasę wyrobu, określenie jego przeznaczenia i
zakresu stosowania, a także numer, tytuł i rok ustanowienia polskiej
normy lub numer, tytuł i rok wydania aprobaty technicznej. uwaga!
producent może poddać swój wyrób dobrowolnej certyfikacji czyli zbadać
go w akredytowanej jednostce badawczej. zdarza się jednak, że
obowiązek certyfikacji wyrobu zapisany jest już w polskiej normie lub
aprobacie technicznej. w praktyce certyfikat od deklaracji zgodności
różni się stopniem wiarygodności. w pierwszym przypadku dokument
wystawia strona trzecia, czyli instytut badawczy, w drugim - sam
producent. kiedy na skróty prawo budowlane przewiduje jednak również
wyjątki od powyższych zasad. tak jest, np. gdy chodzi o jednostkowe
zastosowanie materiału budowlanego. dzieje się tak, np. gdy inwestor
zamierza zastosować dany wyrób niemający jeszcze aprobaty w konkretnym
budynku. wtedy zaczyna obowiązywać procedura uproszczona. jeżeli w
projekcie budynku znalazły się zapisy dotyczące zastosowania tego
materiału, to normę zastępuje dokumentacja techniczna budynku włącznie
z projektem architektonicznym. uwaga! są wyroby, które mogą być
sprzedawane na rynku bez dokumentów i odpowiedniego oznakowania. ich
pełną listę zawiera rozporządzenie mswia z 24 lipca 1998 roku. są to
m.in. osłony instalacji budowlanych, np. grzejników, kratki
wentylacyjne, kostka drogowa, słupki ogrodzeniowe, cement, tarcica
itp. są to wyroby budowlane tradycyjnie wytwarzane i stosowane w
budownictwie od wielu lat. prawo sobie... niestety, aby przepisy
dotyczące badań i znakowania wyrobów budowlanych były przestrzegane,
powinien istnieć odpowiedni system ich kontroli. tymczasem w praktyce
kontroli... nie ma kto przeprowadzać. jednostki uprawnione do
kontroli to główny urząd nadzoru budowlanego tłumaczy się, że ma za
mało ludzi oraz państwowa inspekcja handlowa twierdzi, że nie ma
odpowiednich specjalistów w tej dziedzinie. zgodnie z art. 10 prawa
budowlanego producent, który wprowadza do obrotu towary bez wymaganych
dokumentów, podlega karze grzywny do 100 tys. zł. karę może nałożyć
sąd. jednak żeby tak się stało, inspektorzy budowlani z pih lub gunb
muszą wystąpić do prokuratury z odpowiednim wnioskiem. niestety, w
praktyce i gunb i pih dysponują niewielkimi sankcjami. największe
uprawnienia ma pih, który może karać mandatami w wysokości kilku
tysięcy złotych, a nawet wycofać z rynku partię wyrobu. z kolei
inspektorzy gunb mogą ukarać nieuczciwego producenta lub sprzedawcę
kilkusetzłotowym mandatem. w efekcie system kontroli materiałów
budowlanych kuleje, a - jak szacują specjaliści z itb - blisko 50
proc. wszystkich wyrobów budowlanych sprzedawanych w polsce nie ma
odpowiednich certyfikatów i aprobat. - całkowity brak kontroli i
ostra konkurencja na rynku powodują, że tanie, niespełniające norm
materiały zaczynają wypierać te dobre - mówi zbigniew bachman,
dyrektor polskiej izby przemysłowo-handlowej budownictwa. - hurtownie
i supermarkety budowlane zalewane są towarami niewiadomego
pochodzenia. według bachmana państwo na skutek swojej bierności traci
na tym procederze miliony złotych. tanie, nieprzebadane wyroby bardzo
często zza wschodniej granicy lepiej się sprzedają, a uczciwe firmy
bankrutują. nieuczciwość popłaca brak kontroli na rynku i kryzys w
budownictwie sprawiają, że firmy budowlane coraz częściej w ulotkach
informacyjnych i reklamach podają fikcyjne, niepoparte żadnymi
badaniami dane. wszystko po to, by zwabić klientów. - powszechne
jest więc reklamowanie materiału, którego praktycznie nie ma na rynku,
bo jego "właściwości" nie są poparte żadnymi badaniami - uważa
bachman. zdaniem jednego z producentów betonu komórkowego prosił o
anonimowość firmy często np. podają nieprawdziwe dane o
współczynnikach przenikania ciepła materiałów. zawyżają je, bo wyrób
o lepszych właściwościach sprzedaje się lepiej. - to nieuczciwe, bo
jedne firmy płacą ciężkie pieniądze na przeprowadzenie badań, a inne
po prostu podają współczynniki "z sufitu" - twierdzi producent. na
czym polega oszustwo? do obliczenia współczynnika przenikania ciepła
dla ściany u potrzebny jest współczynnik przewodzenia ciepła lambda.
najlepszy współczynnik otrzymamy, jeśli obliczymy go na podstawie tzw.
lambdy deklarowanej czyli w uproszczeniu - osiąganej w warunkach
laboratoryjnych. bardziej wiarygodne są natomiast rachunki oparte na
tzw. lambdzie obliczeniowej, bliższej faktycznym warunkom panującym
na budowie. podanie współczynnika u uzyskanego, opierając się na
lambdzie deklarowanej, daje lepszy efekt reklamowy, tyle że mijający
się z prawdą. woda do drewna inny przykład z rynku wzięty. w polsce
jest pięciu producentów tzw. ceramiki poryzowanej, którzy podają w
swoich reklamówkach informacje o właściwościach cieplnych swoich
wyrobów. powołują się przy tym na polską normę. tymczasem ta norma
nie obejmuje... współczynnika ciepła. - zastanawiamy się, na jakiej
podstawie te firmy podaję te dane, bo nie mają przecież aprobat
technicznych. my wydaliśmy tylko jedną, firmie wienerberger - dziwi
się prof. jerzy pogorzelski, kierownik zakładu fizyki cieplnej,
jedynej instytucji w polsce, która może taką aprobatę wydać. jednak,
żeby było przewrotniej, polska norma czy aprobata techniczna to nie
wszystko... - fakt, że dany wyrób ma certyfikat, w sumie niczego
jeszcze nie przesądza - twierdzi z kolei dyrektor bachman. - firma
może do przebadania dać innym materiał, niż produkuje... potwierdzają
to naukowcy z itb. - zdarza się, że w jednej partii materiału, którą
producent dostarcza jako betonowe bloczki o gęstości 500, są bloczki o
gęstości 60 gęstość betonu wyznacza m.in. jego właściwości
wytrzymałościowe i cieplne. w takim wypadku mamy w jednej partii
materiały o różnych właściwościach - twierdzą naukowcy. zbigiew
gałkowski, kierownik zakładu aprobat itb, podaje inny przykład - jeden
z producentów środków ochrony biologicznej drewna, zamiast preparatu
konserwującego sprzedawał... wodę. nazwał nawet swój wyrób tak samo
jak inny działający w tej samej branży producent. na nic zdały się
protesty uczciwego producenta, pod którego szyldem występował oszust.
sprawa jest w sądzie. niestety, podobne przykłady nieuczciwości można
mnożyć. "gazeta" wielokrotnie opisywała podobne przypadki dotyczyły
one m.in. profili stosowanych w systemach suchej zabudowy, cementu
itp.. jak nie dać się oszukać nie oszczędzaj na materiałach i
fachowcach. pamiętaj - czasami oszczędność nie popłaca, jeśli potem
budowa domu kończy się wiecznym remontem. zacznij od projektu.
dobrze zrobiony projekt to połowa sukcesu. projekt powinien zawierać
np. rodzaj proponowanej izolacji, jej grubość, a także miejsce, w
którym ma być zastosowana. powinien też zawierać obliczony
współczynnik przenikania ciepła u dla zaprojektowanych ścian.
zatrudnij inspektora nadzoru. dobry inspektor powinien kontrolować
wszystko, co się dzieje na budowie włącznie z jakością zastosowanych
materiałów. inspektor może też zażądać dostarczenia od producenta
dowodów potwierdzających dopuszczenie towaru do obrotu i stosowania w
budownictwie. przy zakupie materiałów, aby mieć pewność co do ich
jakości, żądaj od sprzedawcy dokumentów potwierdzających zgodność
wyrobu z wymaganiami polskiej normy lub aprobaty technicznej tzw.
certyfikatu lub deklaracji zgodności. ayaan hirsi ali sasza malko
ayaan przyznała publicznie, że przestała wierzyć w allaha. w holandii
rzecz normalna, ponad połowa ludności nie należy do żadnej gminy
wyznaniowej. dla ayaan jednak według szariatu, religijnego prawa,
jest to podpisanie wyroku śmierci na siebie. to niesłychana zdrada.
islamska społeczność wybuchła nowym protestem. o ayaan hirsi ali,
somalijce, która została liberalną holenderską parlamentarzystką,
pisze sasza malko "ile masz dzieci, babciu?" - pytała mała ayaan.
"jedno" - odpowiadała babcia, bo jej osiem córek się nie liczyło.
uważała też, że ma tylko jednego wnuka. "a my?" - pytały ayaan i jej
siostra. "wy będziecie naszej rodzinie rodzić synów". "mam się stać
fabryką synów" - myślała ayaan. "masz być posłuszna - mówiła babcia.
- masz być cierpliwa. masz słuchać boga, ojca, męża, brata, rodziny,
klanu. od tego zależy twój honor. za to dostaniesz nagrodę na tamtym
świecie. dla kobiet są tam daktyle i winogrona". ayaan i jej siostra
były w połowie szkoły, kiedy matka zakazała dziewczynkom dalej do niej
chodzić. po co im to mieszanie w głowach? i tak za parę lat zostaną
wydane za mąż. niech się lepiej uczą prowadzenia domu - orzekła. w
obronie córek, ich edukacji stanął ojciec. zagroził matce, że ją
przeklnie na zawsze. przeklnie ją też - powiedział - jeśli jego
dziewczynki zostaną obrzezane. ale ojciec rzadko bywał w domu. "do
tej pory nie wie - mówi ayaan - że mama i babcia dopięły jednak
swego". ayaan opowiada po latach chłodno, pobieżnie. "islam wymaga,
by dziewczyna wychodziła za mąż jako dziewica. dogmat dziewicy jest
gwarantowany przez wycięcie klitoris, zaszycie warg sromowych i
zamknięcie dziewczyny w domu". ayaan urodziła się w somalii w 1969 r.
jej ojciec, przywódca demokratycznej opozycji hirsi magan, siedział w
więzieniu. zobaczyła go po raz pierwszy, gdy miała sześć lat. ojciec
wyszedł na wolność i wyemigrował do arabii saudyjskiej. rodzina
pojechała za nim. po roku przeprowadzili się do etiopii, w końcu
zacumowali w kenii. ojca prawie nigdy nie było w domu. znikał na
rok, czasami na parę lat, miał inne żony, które też czekały na niego
latami. bo dla ojca najważniejsza była sprawa. od rodziny też
wymagał pełnego poświęcenia dla ojczyzny i opozycji. "gdy
narzekałyśmy, że chcemy mieć tatę jak wszyscy, mówił, że to zaszczyt
być powołanym do wyższego celu, że musimy nieść nasz los z podniesioną
głową" - opowiada ayaan. w nairobi ayaan poszła do elitarnego liceum
moslem girls secondary school. były tam dziewczęta z kenii, jemenu,
somalii, pakistanu, indii. ?zdolne, inteligentne dziewczyny. znikały
po kolei, na porannym apelu coraz częściej było słychać nieobecna,
czyli wydana za mąż. spotykałam je po roku, dwóch, grube, w ciąży, z
dzieckiem na ręku. wola walki, światełko w oczach, wszystko zgasło.
stały się fabryką synów. dzięki bogu, że ojciec mieszkał wtedy z
nami, bo i ja zostałabym wydana za mąż w 1 urodziny?. była połowa lat
8 ayaan przez chwilę opanowała - ku uciesze matki - ortodoksyjna
religijność. "to była fascynacja naszą cudowną uduchowioną
nauczycielką islamu. poddam się bez reszty woli allaha, powtarzałyśmy
za nią". zawinięta w czarne płótno hołdowała z całego serca czystości
i powściągliwości. ale zakochała się, były cielęce zaloty, całowanie
po kątach, wszystko surowo zakazane religijnym prawem. jej wiara
zaczęła się kruszyć. w 1991 r. ayaan miała 22 lata. w domu pojawił
się nagle daleki kuzyn z kanady. "czas na małżeństwo i dzieci" -
oświadczył ojciec. nawet on, taki postępowy, nie wyobrażał sobie
innego sposobu na wejście w dorosłe życie. "wierz mi, to dla ciebie
najlepsze". o dyskusji nie było mowy. ayaan uciekła w dzień ślubu.
uciekła z kenii, okrywając hańbą ojca i cały klan. już z holandii
napisała list, błagając o zrozumienie. ojciec list odesłał z
dopiskiem, że dziewczyna, która go zdradziła, nie ma prawa uważać się
za jego córkę. sześć lat milczał, aż pewnego wieczoru zadzwonił do
akademika w leiden. "a be - powiedział do słuchawki - moje dziecko".
pierwsze miesiące w holandii musiały być szokiem dla zbuntowanej, ale
jednak wierzącej afrykańskiej mahometanki. cała holandia wydała się
jej kompletnie nieprzyzwoita. dziewczyny w spódniczkach ledwie
zakrywających pupę, mężczyźni i kobiety w krótkich spodenkach na
rowerach, na trawie obściskujące się pary. i to przyzwolenie w
gruncie rzeczy na wszystko, abyś tylko innym nie przeszkadzał żyć -
absolutna odwrotność jej świata zakazów. "stanęłam przed potwornym
dylematem według mojej wiary byłam sto razy lepsza, a musiałam
przyznać, że pogańscy holendrzy radzą sobie w życiu lepiej niż my".
najpierw mieszkała w ośrodku dla azylantów. uczyła się
holenderskiego, pracowała jako sprzątaczka, sortowała listy. nosiła
czarną chustę, najpierw z trochę odsłoniętym czołem, potem na pół
zsuniętą na tył głowy, ku zgorszeniu lokalnej somalijskiej
społeczności. aż pewnego dnia wyszła na ulicę z odkrytą
głową. przeniosła się do akademika. skończyła politologię w leiden.
zamieszkała ze swoim holenderskim chłopakiem. znalazła dobrą pracę w
przedsiębiorstwie farmaceutycznym. i byłaby, jak się w holandii mówi,
azylowym yuppies, gdyby nie to, że przez całe studia dorabiała jako
tłumaczka somalijskiego w pomocy społecznej, w klinikach aborcyjnych,
w domach dla bitych kobiet. wstąpiła do socjaldemokratów. wtedy
właśnie wybuchła afera imama el moumni z rotterdamu. głosił swoim
wiernym, że holendrzy to zwyrodnialcy, homoseksualizm to zaraźliwa,
groźna choroba, a cały zachód stoi niżej niż psy. ktoś to w końcu
przetłumaczył i w kraju zawrzało. pod pręgierz go, do sądu - grzmiały
organizacje gejów. do czego to podobne - wołali politycy - wydajemy
miliony na integrację obcokrajowców, a ich kapłani hodują nam wrogie
pokolenia. no tak - mądrzyli się publicyści - z drugiej jednak strony
nie wolno odbierać ludziom ich kultury; i kto niby ma kontrolować
kapłana? sam imam był zdziwiony zamieszaniem. "ja nie uprawiam
żadnej polityki - powtarzał w telewizji - tylko głoszę od lat te same
prawdy wiary". "i wtedy zrozumiałam - mówi ayaan - że somalia dopadła
mnie w holandii". porzuciła biznes. zatrudniła się w fundacji wiardi
beckman, instytucie naukowym przy partii socjaldemokratów. zaczęła
publikować precyzyjnie logiczne artykuły o tym, że islamska
społeczność w holandii wcale nie jest tak zintegrowana, jak by chcieli
wierzyć politycy. Że polityka integracyjna nie może bazować na
równości kultur, kiedy hierarchiczna kultura islamu jest zaprzeczeniem
indywidualistycznej kultury zachodu. pisała, że dopóki szariat rządzi
umysłami mahometan w holandii, dopóty kultywowanie "integracji z
zachowaniem własnej osobowości" za pomocą ogromnych subsydiów równa
się popieraniu swoistego apartheidu, a rezultatem jest frustracja.
pisała o kulcie męskości, o przemocy w rodzinie, o podrzędnej pozycji
kobiet, o tym, że mrzonką jest emancypacja islamskiej młodzieży w
holandii, gdy jest wychowywana przez matki-analfabetki i
wszechwładnych ojców. przez dziesiątki lat holenderscy politycy
uważali, że pozostawienie mahometańskiej mniejszości wszystkich jej
wartości jest rozsądniejsze niż przymusowa asymilacja. nigdzie w
europie nie ma więc tylu meczetów, islamskich szkół, organizacji i
mediów co w holandii. efektem był społeczny spokój nieporównywalny z
sytuacją niemiec, nie mówiąc już o francji. ale też zjawiska
opisywane przez ayaan hirsi ali. zamknięcie się większości we własnym
środowisku. dyktat grupowych poglądów i opinii. ulice i dzielnice
miast rozpoznawalne nie tyle po przeważającym typie ubioru i
specyficznych sklepach, ale i po talerzach anten telewizyjnych na
każdym balkonie skierowanych w jedną stronę. dawniej nazywano je
"talerzami nostalgii", ostatnio mówi się o "talerzach propagandy".
imigranckie dzielnice masowo rezygnują z kabli, czyli z holenderskiej
telewizji. "jak można liczyć na zdrowy rozwój chłopców - pisze ayaan
hirsi ali - kiedy w domu i w telewizji słyszą, że są panami stworzenia
i że kobiety można tłuc dla ich własnego dobra, a w holenderskiej
szkole muszą słuchać nauczyciela-geja albo nauczycielki w t-shircie.
jak można liczyć na normalny rozwój dziewcząt, gdy ich wychowanie
oparte jest na zaprzeczeniu ich samodzielności i odpowiedzialności za
siebie. fizyczne i psychiczne rozdzielenie mężczyzn i kobiet daje
nikłą szansę na rozwój umiejętności komunikowania, tak koniecznej w
rodzinie. mahometańskie kobiety skarżą się, że mężowie prawie z nimi
nie rozmawiają. małżeństwa są aranżowane przez rodziny. chłopcy są
obarczani odpowiedzialnością za dziewczynę, której prawie nie
znają. wszystko to prowadzi do niezrozumienia, złości i bezsilności,
skąd jeden krok do przemocy". ayaan cytuje partyjnych kolegów,
holenderskich socjaldemokratów. "nie przesadzaj, z czasem przejdzie
samo, zwyczajne problemy społecznych dołów, należy tych ludzi
popierać, a nie atakować". "30 lat temu mieliśmy podobne problemy z
katolikami i wszystko się wyrównało". dyskusje te odbywały się w
rodzinnym kręgu partii pracy, w czasopismach o wąskim zasięgu. mało
kto wiedział, że u socjaldemokratów pracuje młoda somalijka, która
niczego nie owija w bawełnę, nie okrywa płaszczem miłości, a do tego
świetnie pisze. pozostałaby najpewniej lokalną znakomitością,
ewentualnie dyżurnym specjalistą od komentarzy prasowych, ale nadszedł
11 września. niechciany, niezręczny, dotąd omijany temat islamu stał
się z dnia na dzień najważniejszy. w ciągu kilku miesięcy ayaan hirsi
ali została gwiazdą telewizyjną. konfrontowano ją z konserwatywnymi
imamami. dyskutowała z agresywną arabską młodzieżą w czarnych
chustach. spierała się z islamskimi inteligentami pełnymi zrozumienia
dla motywów terroryzmu "zamach sam w sobie jest zły, ale rzeczywistość
i uczucia wiodące do niego są usprawiedliwione". młoda, piękna
dziewczyna mówiła cicho i z namysłem, w nienagannym holenderskim. jej
rozmówcy po kolei dostawali szału, obrażali ją, krzyczeli - jak śmie
dyskutować ze starszymi. telewizji nie może się przydarzyć nic
lepszego niż kłótnia na żywo. ayaan była zapraszana coraz częściej i
mówiła rzeczy straszne dla mahometan. dotykała spraw najbardziej
intymnych. mówiła "z dogmatu bezkrytycznej wiary, z kompleksu honoru
i wstydu wynika totalne zaprzeczenie - w zaparte i do końca -
czegokolwiek złego ze strony wierzących". "nie da się rozdzielić
kultury i religii, jeśli wola allaha objawiona w koranie określa
ideologię, politykę, prawo, osobowość jednostki i jej stosunek do
społeczeństwa. religia jest kodeksem regulującym myśl i zachowanie.
bez zadawania pytań na temat wiary nie mamy szans na uczciwe
spojrzenie na siebie samych" - twierdziła, a jej rozzłoszczeni
rozmówcy wychodzili ze studia w trakcie programu. dziesiątki
organizacji przy meczetach, tureccy radni, marokańscy posłowie -
wszyscy potępiali ayaan hirsi ali i żądali przeprosin.
"przewodniczący liberalnych mahometan mehmet kaplan zażądał
kategorycznie, by socjaldemokraci wyrzucili mnie z pracy. dał mi do
wyboru albo nigdy więcej nie powiem słowa na temat islamu, albo mam
iść na kurs religii do imama. mój szef paul kalma, dyrektor
socjaldemokratycznej fundacji naukowej, był przy tej rozmowie.
zszokowany zapytał "jeśli pan jest mahometańskim liberałem, to jacy są
wasi konserwatyści?". to mnie wtedy uderzyło. partia, która najwięcej
mówi o wielokulturowym społeczeństwie, nie ma pojęcia, co się w tym
społeczeństwie dzieje". na marokańskich stronach internetowych można
było przeczytać, że ayaan hirsi ali jest renegatką, która wyrzekła się
boga. anonimowi autorzy wymieniali pomysły, jak by tu seksualnie
zaspokoić tę małpę, żeby zamknęła gębę. czara przepełniła się pod
koniec zeszłego lata. coraz częściej zaczęło padać proste
stwierdzenie, że tej k... trzeba poderżnąć gardło. policja
potraktowała pogróżki poważnie i poradziła ayaan wyjechać na parę
miesięcy. poleciała do znajomych do stanów. partia pracy zapłaciła
za podróż. lokalna społeczność somalijska donosiła ojcu ayaan o jej
wyczynach. w międzyczasie przeniósł się do londynu i ożenił na nowo z
pierwszą żoną, tą sprzed matki ayaan. "ma 73 lata, jest szanowaną
osobą i działaczem, choć - informuje nas ayaan mailem - od 13 lat w
somalii nie ma rządu, nie ma więc też opozycji". ojciec wspierał
ayaan w jej walce o prawa kobiet, ale gdy publicznie zakwestionowała
koran, nie zdzierżył. jego córka w jednym szeregu z rushdim, przeklęta
przez wiernych? wyrzekł się jej po raz drugi. powiedział w
wywiadzie, że o żadnych pogróżkach nie słyszał, jego córce mitomance
przewróciło się w głowie. "rozczarowałam go. znów okryłam hańbą. Żal
mi go i jednocześnie jestem na niego zła - bo kocha swoje dzieci
warunkowo. zawsze gdy musi wybrać między dziećmi i swoją
społecznością, wybiera to drugie. to boli. od października nie miałam
z nim żadnego kontaktu". partia pracy też znalazła się w kropce.
oczywiście socjaldemokraci są jak najbardziej zwolennikami praw
kobiet, emancypacji. jednak co innego być stroną w tak
kontrowersyjnej sprawie. nie mówiąc już o antagonizowaniu półtora
miliona wyznawców islamu w holandii, którzy tradycyjnie głosują na
socjaldemokratów. trzeba być ostrożnym. islam jest w tej chwili
drugim wyznaniem w kraju po katolicyzmie, ale już przed tradycyjnym
holenderskim protestantyzmem. holenderscy liberałowie z partii vvd
nie mają problemu z islamskimi społecznymi dołami. to nie jest ich
krąg wyborców. w tym czasie mieli za to ogromny problem z
populistycznym konkurentem, krótko później zastrzelonym pimem
fortuynem, który błyskawicznie rósł w siłę dzięki twardej
antyislamskiej, antyimigranckiej postawie. liberałowie wysłali więc
do ameryki mądrą kobietę, byłą minister transportu, by przekabaciła
ayaan hirsi ali. ayaan wróciła do holandii późną jesienią już jako
członek liberalnego vvd, sztandarowy krytyk islamu z zapewnionym
miejscem w parlamencie po następnych wyborach. napisała kilka
artykułów, równie uczciwych i bolesnych jak poprzednie. tłumacząc
zmianę orientacji, dobrała się do skóry socjaldemokratom. pisała o
hipokryzji politycznej poprawności i zagłaskiwaniu imigrantów.
pisała, że "troska o słabszych wypisana na sztandarach
socjaldemokracji kończy się tam, gdzie zaczyna się islamska
społeczność tam nagle w oczach socjaldemokratów ważniejsze od
konstytucyjnych praw jest zachowanie grupowej osobowości imigrantów".
jeśli cierpią na tym ich kobiety, to trzeba się z tym
pogodzić. "socjaldemokraci cytują na okrągło własne optymistyczne
raporty. tymczasem kliniki aborcyjne i domy dla kobiet wypełnione są
żonami i córkami imigrantów, a w rodzinie kobiety pozostają własnością
grupową ojca, męża, braci, rodziny". na początku grudnia upadł w
atmosferze skandalu prawicowo-populistyczny rząd. ayaan ruszyła w
podróż przedwyborczą po kraju. zdobyła miejsce w parlamencie ogromną
ilością głosów, ponad dwa razy większą niż potrzeba. wybory wygrali
chadecy i socjaldemokraci. liberalna partia ayaan - vvd -
współodpowiedzialna za chaos upadłego rządu, z trudem wyszła na swoje.
zwycięstwo ayyan jest w tym świetle jeszcze bardziej spektakularne.
pojawiła się na zaprzysiężeniu nowego parlamentu jak zwykle promiennie
uśmiechnięta. przy drzwiach jednak stanął ochroniarz, holenderski
bor-owiec. któryś z posłów powiedział wtedy z mównicy, że jest mu
wstyd za społeczeństwo, w którym człowiek musi chodzić z ochroną z
powodu własnych poglądów. umiarkowane organizacje islamskie również
wyraziły żal z tego powodu, ale i zrozumienie dla współwyznawców.
charakterystyczne były wypowiedzi dyrektora meczetu aya sofia w
amsterdamie haci karacaera "ayaan hirsi ali mówi o skrajnościach.
licznych, zasługujących na potępienie, ale skrajnościach. setki
tysięcy imigranckich rodzin żyją w spokoju i szacunku dla siebie -
mówił. - prowadzą normalne życie, dzieci chodzą do szkoły, coraz
więcej studiuje. nie dość, że dzień w dzień muszą udowadniać
holendrom swoją wartość, to czują się teraz niesprawiedliwie
zaatakowani przez dziewczynę z ich środowiska". tu akurat karacaer ma
rację. w holandii jest wiele młodych osób w ortodoksyjnych chustach i
nakryciach głowy, które biorą normalny udział w życiu publicznym.
noszą się dumnie, twierdząc, że są nowoczesnymi mahometanami.
nareszcie - twierdzą - powstało pokolenie oddzielające codzienność od
religii, pokolenie społecznego awansu, aktywne i jednocześnie
wierzące. czują się obrażeni wypowiedziami ayaan hirsi ali. haci
karacaer też należy do tego pokolenia. jest nie tylko dyrektorem
meczetu, lecz także przewodniczącym tureckiej organizacji religijnej
milli görüs w holandii. losy tej organizacji są kolejnym przykładem
holenderskiej specyfiki. w niemczech milli görüs jest ekstremalnie
prawicowo-religijną, podejrzaną, w efekcie zabronioną
organizacją. holendrzy natomiast uznali milli görüs początkowo za ruch
nieprzyjazny, ale z oczywistymi korzeniami w tureckiej mniejszości.
mimo wszystko milli görüs istniał i był zapraszany do rozmów. stał
się jednym z partnerów rządu. przez to odpowiedzialnym za to, co mówi
i czyni. w tej chwili to jedna z największych organizacji
społeczno-religijnych, mahometańsko-umiarkowana, zawsze na barykadach
o unowocześnienie islamu. jej przewodniczący haci karacaer ma ayaan
hirsi ali za złe, że jej słowa brzmią jak won z powrotem do waszego
islamskiego kąta, z całym waszym zacofaniem. chrześcijański dziennik
"trouw" pod koniec stycznia opublikował wywiad z nową posłanką ayaan
hirsi ali w formie współczesnego komentarza do dziesięciu
przykazań. mówiąc o przykazaniu "nie będziesz brał imienia pana boga
swego nadaremnie", ayaan powiedziała "według mnie to okropne, że ja,
żyjąc w demokratycznym państwie, gdzie wolność słowa jest dobrem
najważniejszym, ciągle jeszcze mam do czynienia z szantażem zza grobu
proroka mahometa". powiedziała też "mierząc naszą współczesną,
zachodnią normą, prorok mahomet był po prostu plemiennym tyranem jak
ben laden czy chomeini. był też perwersyjnym człowiekiem, bo jak
inaczej określić jego ożenek z aiszą, dziewięcioletnią córeczką swego
najlepszego przyjaciela". po raz pierwszy ayaan używa słów "my",
"nasze" w innym niż dotąd kontekście. nie mówi już w imieniu "nas,
mahometan", tylko w imieniu "nas, ludzi zachodu". krótko przedtem
ayaan przyznała publicznie, że przestała wierzyć w allaha. w holandii
rzecz normalna, ponad połowa ludności nie należy do żadnej gminy
wyznaniowej. dla ayaan jednak według szariatu, religijnego prawa,
jest to podpisanie wyroku śmierci na siebie. to niesłychana zdrada.
w islamskiej społeczności wybuchł nowy protest. bluźnierstwa z ust
wiarołomnej! prorok mahomet według niej to tyran i pedofil! "to
nierozsądna, niesmaczna wypowiedź" - przyznali politycy włącznie z
lewicą. do rozmowy włączyli się teolodzy i socjolodzy, ministrowie i
posłowie, rozpętała się kolejna narodowa dyskusja o wolności słowa i
granicy tolerancji. jedni twierdzili, że nie wolno obrażać uczuć
religijnych. inni - że prorok mahomet faktycznie miał związek
seksualny z dziewięcioletnim dzieckiem. pytanie, jak to teraz
nazwać. pedofilia to pedofilia, w holandii dostaje się za to 12 lat
więzienia. jeszcze inni wspominali burzę sprzed 30 lat, kiedy
największy holenderski pisarz gerard reve epatował naród swoją
erotyczno-mistyczną wersją kultu maryjnego. wykwintna holenderska
intelektualistka, żona marokańskiego poety i księgarza, powiedziała
mi, z trudem ukrywając chłodną niechęć "jeśli ayaan hirsi ali chce
udawać staroświecką ateistkę, to jej sprawa. niech jednak nie plecie
głupstw. po pierwsze, obrzezanie kobiet to nie mahometański, lecz
afrykańsko-pogański obyczaj zakorzeniony w niektórych krajach islamu,
w sudanie, somalii, egipcie, a na przykład w maroku zupełnie nieznany.
po drugie, ożenek z dzieckiem był w czasach mahometa na porządku
dziennym. to historyczna prawda - przez tysiące lat dziewczynka po
pierwszej menstruacji szykowana była za mąż. dzieciństwo jako takie to
w zasadzie xix-wieczny wynalazek, przedtem traktowano dzieci jak
nierozumnych dorosłych". 26 lutego na pierwszych stronach gazet
pojawiła się wiadomość złożona wielką czcionką, że 56 krajów
skupionych w organisation of the islamic conference oic żąda od lidera
liberałów gerrita zalma, by zmusił swoją posłankę ayaan hirsi ali do
odszczekania jej "niedopuszczalnych wypowiedzi" i do publicznych
przeprosin. 21 ambasadorów islamskich krajów przekazało list tej
treści zalmowi, kopie poszły do przewodniczącego parlamentu i do
rządu. był to nad wyraz kategoryczny list pisany w gorączce
zbliżającej się wojny z irakiem. mowa w nim była o obrażaniu półtora
miliarda mahometan na świecie. list wyrażał "nadzieję, że wypowiedzi
ayaan hirsi ali nie doprowadzą do podziału, polaryzacji i starcia
między różnymi grupami w holenderskim społeczeństwie". gerrit zalm
zareagował lakonicznie. jego partia nie ma stanowiska w sprawach
wiary lub niewiary - powiedział - a każdy poseł ma pełne prawo
udzielać prywatnie wywiadu, o czym i komu chce. inni politycy nie
byli tak małomówni. "niedopuszczalne naciski", "hucpa", "ukryte
groźby", "reżimy i dyktatury", "sudan, iran, irak chcą nas uczyć, co
to wolność słowa?". rząd powiedział mniej więcej to samo w okrągłych,
dyplomatycznych zdaniach. nadszedł marzec. zbliżająca się wojna
wyparła wszystko inne z publicznej uwagi. sprawa posłanki hirsi ali
przeniosła się na dalekie strony opinii w gazetach, ku cichemu
zadowoleniu wszystkich. "czas kończyć z tym ayaan show" - głosił
komentarz redakcyjny bulwarowej gazety "algemeen dagblad". innymi
słowy, czas wrócić do sytuacji, w której wszystko jest spokojne i
mdłe, jak to w holandii zwykło być. ale ayaan jest jak zadra, jak
pchła w futrze. podgryza. "pewnie, że chciałabym mieć dzieci,
spokojnie pisać książki i nie myśleć o niczym więcej - powiedziała
ostatnio w wywiadzie. - Życie z ochroniarzami odziera człowieka z
prywatności. to dość dziwaczna egzystencja, zawsze na patelni. nic
to, nie poddam się, za dużo ludzi na mnie liczy. w międzyczasie będę
posłanką, chyba napiszę doktorat". ayaan jest córką swego ojca. jej
sprawa jest inna, poświęcenie to samo. misja przede wszystkim. 8
marca, z okazji dnia kobiet, ayaan hirsi ali w dzienniku "nrc
hnadelsblad" pisze, że mahometańskie dziewczęta w holandii też
chciałyby wyjść sobie na ulicę, ot tak, kiedy im się spodoba. też
chciałyby palić lub nie palić, móc podróżować, mieć przyjaciela,
ewentualnie nie mieć dzieci w małżeństwie lub zdecydować się na miłość
z przyjaciółką. za te chęci spotyka je kontrola tysięcy oczu, pobicie,
czasami porwanie. te, które się zdecydują, czeka odrzucenie i
samotność. tym razem ayaan skierowała swoje słowa do holenderskich
feministek. zaproponowała trzecią falę emancypacji poświęconą
wyłącznie kobietom islamu. pisała wyjątkowo oględnie, jak
parlamentarny dokument. ale w krótkich wywiadach czuć jej ironię i
zniecierpliwienie holenderki dyskutują niemrawo o ezoterycznych
aspektach kobiecej osobowości, a pod ich nosem dzieją się rzeczy
wołające o pomstę do nieba. jedno jest więc pewne - nadeszła kolej na
holenderskie feministki. berlin 1953 - jeden dzień wolności anna
rubinowicz-gründler o powstaniu berlińskim 17 czerwca 1953 r. pisze
anna rubinowicz-gründler berlin wschodni. wokół wznoszą się jeszcze
ruiny wojenne. tumany kurzu. na pierwszym planie dwaj młodzi
mężczyźni walą kamieniami w radziecki czołg. dawid przeciw goliatowi.
ten obraz pojawia się w zbiorowej pamięci niemców na hasło "17
czerwca". zdjęcie wykonał richard perlia, zachodnioberliński
fotograf, kamerą ukrytą w wydrążonej książce, którą trzymał pod
pachą. cały dzień spędził wśród strajkujących. latami nie ujawniał
swego nazwiska w obawie przed enerdowską bezpieką. dziś kamera perlii
spoczywa w muzeum historii rfn, a jego zdjęcia ilustrują każdą książkę
i artykuł o wydarzeniach sprzed pół wieku. 17 czerwca 1953 r. w
ciągu jednego dnia powstanie przeciwko władzy komunistów jak pożoga
ogarnęło całą nrd. na ulicach 560 miast i miasteczek protestowało
1-1,5 mln osób. strajki objęły ponad 600 zakładów, w tym największe
kombinaty buna i leuna oraz prestiżowe budowy socjalizmu - aleję
stalina w berlinie wschodnim gdzie zaczął się bunt czy hutę stali w
dzisiejszym eisenhüttenstadt nad odrą. dziś niemcy z pasją odkrywają
zapomnianych anonimowych bohaterów - jednodniowy bunt nie zdążył
wykreować przywódców na miarę lecha wałęsy. przez media przetacza się
fala publikacji i filmów dokumentalnych, co parę dni ukazuje się nowa
książka, w dziesiątkach miast tłumy przychodzą na spotkania i dyskusje
z sędziwymi uczestnikami protestu. skąd ten renesans? chodźcie z
nami! po przegranej wojnie w zrujnowanych niemczech żyło się ciężko,
ale podczas gdy w landach zachodnich powoli zaczynał się cud
gospodarczy, w nrd komunistyczne władze coraz bardziej przykręcały
śrubę. same tylko reparacje wojenne wobec zsrr pochłaniały na początku
lat 5 jedną piątą, a nawet jedną czwartą produktu narodowego nrd.
zarządzony przez moskwę wiosną 1952 r. program "budowy socjalizmu"
drastycznie pogorszył sytuację ludności. drakońskimi metodami
prowadzono kolektywizację wsi i walkę z prywatną
przedsiębiorczością. Śmierć stalina niczego nie zmieniła na lepsze.
przeciwnie, 1 maja 1953 r. kułakom i prywatnym przedsiębiorcom
odebrano kartki na podstawowe artykuły żywnościowe. ludzie masowo
uciekali na zachód - w 1952 r. zbiegło 182 tys. osób, rok później
już 331 tys. fabrykom brakowało rąk do pracy. gwałtownie pogarszało
się zaopatrzenie. ceny na czarnym rynku oraz w sklepach komercyjnych
ho sprzedających żywność bez kartek były niebotyczne. w wielu
zawodach ludzie uzależnieni wręcz byli od premii za przekraczanie norm
produkcyjnych. nic więc dziwnego, że decyzja władz o podniesieniu
norm o co najmniej 10 proc. - czyli de facto o obniżce płac -
doprowadziła do wybuchu. nastroje od dawna były złe, w zakładach
pracy wrzało, ale partia ignorowała sygnały ostrzegawcze. takie
choćby jak list berlińskich robotników do premiera otto grotewohla z
15 czerwca "my, robotnicy kombinatu veb industriebau na wielkiej
budowie szpitala friedrichshain, zwracamy się do pana, panie
premierze, z prośbą o dostrzeżenie naszych trosk. nasza załoga jest
zdania, że podniesienie norm o 10 proc. jest dla nas bardzo dotkliwe.
Żądamy rezygnacji z podwyższenia norm na naszym placu budowy. ... w
obliczu podnieconych nastrojów całej załogi domagamy się
natychmiastowego zajęcia stanowiska w tej poważnej sprawie i
oczekujemy pańskiej odpowiedzi najpóźniej do jutra w południe".
delegacja załogi zawiozła list do kancelarii rządu i oddała go
urzędnikom. ci obiecali zająć się sprawą natychmiast, ale list trafił
do archiwum. następnego dnia robotnicy na próżno czekali na
odpowiedź. kiedy na sąsiednich budowach w alei stalina rozeszła się
pogłoska, że policja obstawiła zbuntowany szpital, robotnicy ruszyli
na odsiecz. na odwrocie starego transparentu wymalowali wapnem
"robotnicy budowlani żądają obniżenia norm" i wyszli na ulicę. zaczęło
się od 40-50 osób, w ciągu godziny kolumna marszowa urosła do półtora
tysiąca. gdy okazało się, że robotnikom z placu budowy szpitala nie
grozi niebezpieczeństwo, kolumna postanowiła maszerować dalej - do
rządu. - koledzy, chodźcie z nami, chcemy być ludźmi wolnymi! -
rozlegał się spontaniczny okrzyk setek robotników. Żądano obniżenia
norm produkcyjnych i cen żywności. o drugiej po południu 5-10 tys.
robotników i przechodniów stanęło przed gmachem rządu nrd w pobliżu
placu poczdamskiego. skandowano "precz z normami! chcemy widzieć
grotewohla i ulbrichta!" walter ulbricht był sekretarzem generalnym
partii komunistycznej sed. jednak żaden przedstawiciel władzy nie
wyszedł do demonstrantów. temperatura rosła, mówcy żądali już wręcz
dymisji rządu i wolnych wyborów. wreszcie postanowiono zakończyć wiec
i spotkać się następnego dnia - 17 czerwca - o siódmej rano w alei
stalina, by znów pomaszerować pod siedzibę rządu. do skutku. szturm
wieść o berlińskim strajku rozniosła się po całej nrd dzięki
amerykańskiemu radiu rias nadającemu w berlinie zachodnim. według
szacunków amerykańskiego wywiadu rias słuchało ok. 70 proc. ludności
nrd. następnego dnia protest objął nie tylko stolicę, ale też setki
innych miejscowości. w berlinie wschodnim już przed dziesiątą pod
gmachem rządu stoi 60-tysięczny tłum. tysiące ludzi tłoczą się w
bocznych ulicach i całym centrum miasta. policja jest bezradna, broni
tylko dostępu do budynków rządowych. demonstranci chcą widzieć
ulbrichta i grotewohla, żądają dymisji nieudolnego rządu i wolnych
wyborów. emocje rosną. członkowie sed chowają noszone obowiązkowo
znaczki partyjne, związkowcy wyrzucają legitymacje, niektórzy
policjanci zdejmują mundury i mieszają się z tłumem. zaczynają się
zamieszki. demonstranci podpalają i niszczą dekoracje propagandowe i
kioski, plądrują sklepy ho. ku uciesze protestujących ktoś ściągnął
czerwoną flagę z bramy brandenburskiej. tłum śpiewa nieużywany w nrd
hymn narodowy zaczynający się od słów "jedność i prawo, i wolność dla
niemieckiej ojczyzny". na placu poczdamskim, częściowo zniszczonym i
wypalonym w czasie wojny, ale jeszcze dostępnym dla mieszkańców obu
części miasta, protestujący biorą szturmem tzw.
columbus-haus. niszczą pusty sklep ho na parterze i zajmują posterunek
policji nrd. - wyrzucaliśmy z okien portrety stalina, rozbijaliśmy
szyby, w końcu policja skapitulowała - wspomina perlia. policjanci
wyrzucili mundury na ulicę i wywiesili z okna białą
flagę. demonstranci wydali ich policji zachodnioberlińskiej. budynek
splądrowano i podpalono. komitet w görlitz największym sukcesem
powstania było przejęcie władzy w stutysięcznym görlitz przez
spontanicznie powstały komitet strajkowy. wspomina 84-letni werner
herbig, członek komitetu, którego powstanie zastało w... komisariacie
policji - wszyscy petenci zostali wyproszeni, policjanci nie
wiedzieli, co się dzieje, latali w kółko jak spłoszone kury. dwie
ulice dalej nadciągała już kolumna robotników, skandując "obniżyć
normy!". na chodnikach stali ludzie, niektórzy mieli łzy w oczach i
machali im chusteczkami. nagle ktoś krzyknął "herbig, człowieku,
chodź z nami, no chodź!". robotnicy wciągnęli mnie do środka,
znalazłem się w pierwszym szeregu. nie wiedziałem, co się ze mną
dzieje! w końcu dotarliśmy pod ratusz, gdzie stał kilkutysięczny
tłum. pierwszy szereg demonstracji został wysłany na górę, żeby
zorientować się w sytuacji. poszedłem z nimi, a tam siedziało już 12
obywateli architekt, aktorka z miejskiego teatru, przedsiębiorca
budowlany, rzemieślnik, ślusarz samochodowy i inni. architekt
powiedział "dobrze, że jesteście, potrzebujemy was". mieliśmy
wrażenie, że wziął sprawy w swoje ręce, żeby trochę pokierować
wydarzeniami. komitet strajkowy w görlitz pilnował, by nie plądrowano
ratusza i nie niszczono dokumentów. rozesłał delegacje do zakładów i
urzędów, aby wybadać sytuację. w południe prawie wszystkie gmachy
publiczne znalazły się w rękach demonstrantów dworzec, urząd pracy,
dom towarowy ho, siedziba sed, sąd, redakcja lokalnej gazety,
więzienia i komisariaty policji. "nie przejęto kontroli jedynie nad
koszarami policji granicznej, silnie strzeżonymi przez wojsko" - pisze
historyk hubertus knabe. ale koniec był bliski - i w görlitz, i w
całej nrd. - po południu doszły nas w ratuszu słuchy, że nadciągają
rosjanie z czołgami - wspomina herbig. - przez głośniki na rynku
radziecki komendant miasta ogłosił stan oblężenia i kazał się
rozejść. komitet strajkowy opuścił ratusz. ustaliliśmy, że kto może,
powinien przebijać się do berlina zachodniego, by poinformować rias o
wydarzeniach w görlitz. wieczorem wojsko rozpędziło wszystkie wiece i
odbiło zajęte gmachy. ja poszedłem do domu, gdzie zostałem
aresztowany przez rosjan. kilka godzin wolności herbig przypłacił
pięcioma latami więzienia o zaostrzonym rygorze. wyszedł po
odsiedzeniu dwóch trzecich kary i uciekł do berlina zachodniego. w
1962 r. zorganizował tam koło samopomocy uczestników 17 czerwca. tym,
którzy uciekli na zachód, pomagał w rozpoczęciu nowego życia. tym,
którzy zostali w nrd, wysyłał paczki z pomocą humanitarną. do görlitz
już nigdy nie pojechał. radzieckie czołgi powstanie zaskoczyło władze
nrd. cała "wierchuszka" schroniła się w siedzibie radzieckiego
wysokiego komisarza miasta władimira siemionowa. ten zaś nieustannie
dzwonił do moskwy. już w nocy z 16 na 17 czerwca niektóre garnizony
radzieckie w nrd - liczące w sumie blisko pół miliona żołnierzy -
postawiono w stan gotowości bojowej. rosjanie nie wierzyli, by władze
nrd własnymi siłami mogły stłumić bunt. w berlinie pierwszy radziecki
czołg pojawił się koło jedenastej pod siedzibą rządu, gdy setka
demonstrantów wdzierała się do holu. Żołnierze oddali tylko salwę w
powietrze i wycofali się. w południe siemionow spotkał się z
ulbrichtem i grotewohlem. - moskwa zarządziła wprowadzenie stanu
wyjątkowego - oznajmił. - ten koszmar szybko się skończy. parę minut
po pierwszej będzie po wszystkim. przez radio i megafony zakazano
gromadzenia się w miejscach publicznych więcej niż trzech osób,
wprowadzono godzinę policyjną od dziewiątej wieczorem do piątej rano.
za naruszenie tych przepisów groziły kary jak podczas wojny. w tym
czasie na ulicach berlina manifestowało 100 tys. osób. w południe
kilkadziesiąt radzieckich czołgów pojawiło się w centrum miasta.
spychały demonstrantów na chodniki, a ich załogi próbowały nakłonić
ludzi do rozejścia się. bezskutecznie. protestujący wskakiwali na
ugrzęzłe w tłumie czołgi, walili w nie prętami. w końcu rozległy się
strzały z broni maszynowej. padli pierwsi zabici i ranni. wybuchła
panika, ludzie zaczęli uciekać, niektórzy próbowali się przedostać
przez plac poczdamski do zachodnich sektorów miasta. inni usiłowali
walczyć z czołgami, obrzucając je kamieniami. ten właśnie moment
uchwycił fotoreporter perlia. w strzelaninie i zamieszkach zginęło w
berlinie 14 osób, w całej nrd było 60-80 ofiar. mimo stanu
wyjątkowego i represji strajki i protesty w różnych rejonach kraju
trwały do końca czerwca. pod zarzutem organizowania puczu aresztowano
w sumie 13 tys. osób. co najmniej 1,6 tys. skazano na surowe kary
więzienia. enerdowskie sądy skazały na śmierć dwie osoby, radzieckie
sądy wojskowe - co najmniej osiemnaście. 23 tys. osób wykluczono z
partii. odzyskać zaufanie partii powstanie, które niczym pożar
rozprzestrzeniło się po całym kraju, pokazało, jak krucha i
nieakceptowana była władza komunistów w nrd. jednakże szybkie
zdławienie buntu przetrąciło społeczeństwu kręgosłup, scementowało sed
i utrwaliło podział niemiec. wschodnioniemiecka propaganda całą winą
obarczyła "imperialistów i ich agentów". już 17 czerwca wieczorem
grotewohl oświadczył, że "niepokoje są dziełem prowokatorów i
faszystowskich agentów obcych mocarstw oraz ich pomagierów z
niemieckich monopoli kapitalistycznych". tę wersję przyjęto w
oficjalnych dokumentach partyjnych i historiografii. jedynym
ustępstwem kierownictwa sed było wpisanie do uchwały komitetu
centralnego zdania, które podyktował redaktor naczelny "neues
deutschland" rudolf herrnstadt "jeśli masy robotników nie rozumieją
partii, to winna jest partia, a nie robotnicy". jednak sed nie
wyciągnęła z tego zdania żadnych wniosków, herrnstadta zaś wkrótce
wykluczono z kc. sceptycznie bądź wrogo odnieśli się do powstania
intelektualiści i artyści, których lojalność wobec komunizmu
kształtowały w jakiejś mierze poglądy antyfaszystowskie. sławny
dramaturg bertolt brecht tak opisywał to, co widział przed bramą
brandenburską "wśród manifestantów było mnóstwo agentów na zachodnich
rowerach, zdeklasowanej młodzieży i ostrych, brutalnych postaci z
czasów nazizmu, których od lat nie widziałem w takiej liczbie". ci
właśnie ludzie próbowali wykorzystać nastroje robotników we własnych
celach. już 17 czerwca brecht wystosował do władz krótki list, w
którym w zawoalowany sposób krytykował sed, ale też wyraził
solidarność z partią. to ostatnie, wiernopoddańcze zdanie z
satysfakcją przedrukował oficjalny organ sed - dziennik "neues
deutschland". inni twórcy i intelektualiści - anna seghers, paul
dessau, erich loest czy późniejszy dysydent robert havemann - nie
zdobyli się nawet na próbę nieśmiałej krytyki. gromili "faszystowską
prowokację", wychwalali sed i radzieckich przyjaciół. sekretarz
związku pisarzy kurt barthel pisał w "neues deutschland" "nad wami
zbuntowanymi robotnikami z alei stalina i pokojem na świecie czuwa
armia radziecka i towarzysze z niemieckiej policji ludowej. czy
wstydzicie się tak bardzo jak ja? będziecie musieli bardzo dużo
pracować i mądrze postępować w przyszłości, aby wasza hańba poszła w
zapomnienie. Łatwo naprawić zniszczone domy. odzyskać zniszczone
zaufanie jest bardzo, bardzo trudno". tego było za wiele nawet dla
brechta. napisał wówczas wiersz "rozwiązanie", który jednak mógł się
ukazać w nrd dopiero po wielu latach. w latach 7i 8 nawet
wschodnioniemiecka opozycja nie powoływała się na tradycję 17 czerwca,
bo ciążyło na niej odium "faszystowskie". mieszkańcy nrd wynieśli zaś
z klęski powstania tę lekcję, że "aktywny opór nie ma sensu, dopóki w
kraju stacjonują wojska radzieckie" - pisze knabe. jeszcze jesienią
1989 r., gdy w całej europie Środkowej komunizm walił się w gruzy, w
nrd powszechnie obawiano się, że rosjanie znów wyjdą z koszar.
zjednoczenie czy demokracja zachodni okupanci niemiec przyglądali się
powstaniu z boku, być może w obawie przed wybuchem nowej wojny
światowej. 17 czerwca żaden polityk nie zaprotestował przeciw
rozprawie z robotnikami i zamknięciu granic wschodniego sektora. były
premier brytyjski winston churchill uważał wręcz, że rosjanie mieli
prawo do wprowadzenia stanu wyjątkowego, by nie dopuścić do anarchii.
kanclerz rfn konrad adenauer, zamiast przylecieć do berlina,
ograniczył się do uspokajająco-solidarnościowego oświadczenia w
bońskim bundestagu. nazajutrz burmistrz berlina zachodniego ernst
reuter socjaldemokrata w przemówieniu radiowym nie krył rozgoryczenia
wobec polityków zachodnich "prawem wojennym, bagnetami i czołgami na
dłuższą metę nie da się zdławić narodu! ... oczekujemy, że cały wolny
świat, który przecież przekonał się, że nie tylko berlińczycy, ale
wszyscy niemcy we wschodniej strefie okupacyjnej chcą żyć w wolności,
przyjdzie nam z pomocą. ... to, co dzieje się w berlinie i strefie
wschodniej, jest ostrzeżeniem dla całego wolnego świata, który musi
wreszcie zrozumieć, że trzeba przestać zwlekać, przełamać bezczynność
i spory, zacząć działać. wolny świat mógłby być silniejszy, niż
przypuszcza, gdyby tylko wystąpił zgodnie, jednomyślnie i przejął
inicjatywę polityczną". 23 czerwca adenauer uczestniczył w
uroczystościach żałobnych ku czci ofiar powstania zorganizowanych w
berlinie zachodnim. mówił "złóżmy cześć naszym zmarłym, którzy oddali
życie za wolność, których krew przelali brutalni i okrutni rządzący,
aby utrzymać swą tyrańską władzę. ... to powstanie wybuchło z mocą
żywiołu. ... wezbrana rozpacz i bieda jak orkan uderzyły w niewolę i
ucisk, lekceważąc śmierć i niebezpieczeństwo. jak potężny jest ucisk,
który od lat ciąży na tej części niemiec!". niedługo później, bo już 3
lipca, bundestag na wniosek spd ogłosił 17 czerwca świętem państwowym
- dniem jedności niemiec. powstanie w nrd uznano za wyraz dążenia
niemców do zjednoczenia i wolności. czy wszelako zbuntowanym
robotnikom rzeczywiście chodziło o zjednoczenie? ta ocena długo
dominowała w bonn. jednak zdaniem hubertusa knabego, autora
najnowszej monografii powstania, demonstrantom szło przede wszystkim o
wolność i obalenie systemu totalitarnego, czyli o demokrację w nrd.
podobnie wczesną jesienią 1989 r., gdy przez nrd przetoczyła się fala
manifestacji, opozycjoniści żądali dobrobytu, reform i demokracji, a
więc "socjalizmu z ludzką twarzą", a nie zjednoczenia niemiec. ten
ostatni postulat pojawił się dużo później. wystarczy zresztą - mówią
historycy - rzucić okiem na powtarzające się wszędzie postulaty
strajkujących i demonstrantów z czerwca 1959. oprócz obniżki cen i
norm produkcyjnych żądano dymisji komunistycznego rządu, obalenia
wszechwładzy sed, wolnych wyborów owszem, w całych niemczech i
niekarania protestujących. tu i ówdzie pojawiało się hasło
zjednoczenia kraju i flagi narodowe, niekiedy śpiewano hymn narodowy
nieużywany w nrd, ale nie to było głównym motywem protestu. historycy
inaczej też oceniają zasięg powstania. wbrew tradycyjnemu podejściu
nie był to wyłącznie zryw robotniczy w stolicy. bunt objął niemal
całe społeczeństwo - robotników i chłopów, inteligencję techniczną i
urzędników w całym kraju. odmówili mu poparcia jedynie
intelektualiści. powracająca pamięć skąd bierze się dzisiejsze
zainteresowanie antykomunistycznym powstaniem - przez pół wieku
wypartym z pamięci? dlaczego interpretuje się je na nowo? odpowiedź
wpisuje się w pozjednoczeniowe debaty, w których niemcy szukają swojej
europejskiej normalności. choć nikt nie kwestionuje zbrodni nazizmu,
niemcy odnajdują również te momenty w swojej historii, z którymi
mogliby się identyfikować. nareszcie doceniono organizatorów zamachu
na hitlera z 20 lipca 1944 r. - przestano ich uważać za zdrajców
ojczyzny. na nowo odkrywa się niemieckie cierpienia podczas ii wojny
światowej - los wypędzonych ze wschodu i ofiar alianckich nalotów
dywanowych. poświęcone tym wydarzeniom powieść güntera grassa "idąc
rakiem" i monografia historyka jörga friedricha "pożoga. niemcy pod
bombami" biją rekordy popularności wśród czytelników. w tę tendencję
wpisuje się także reinterpretacja powstania czerwcowego. odczytany na
nowo 17 czerwca "zaprzecza tezie, iż niemcy szczególnie łatwo ulegają
systemom totalitarnym i nie mają tradycji rewolucyjno-wolnościowych" -
pisze knabe. "gdyby obce mocarstwo nie zdławiło powstania w czerwcu
1953, ów zryw oszczędziłby krajowi wielu dziesięcioleci podziału", bo
nrd upadłaby jak domek z kart. jesień ludów 1989 wybuchłaby 36 lat
wcześniej. jak wtedy wyglądałaby historia europy drugiej połowy xx
wieku? korzystałam z prac hubertus knabe, "17 juni 1953 ein deutscher
aufstand", propyläen 2003; thomas flemming, "kein tag der deutschen
einheit", be.bra 2003; krzysztof ruchniewicz, "polskie odgłosy
powstania ludowego w czerwcu 1953 r. w nrd. zarys problemu",
manuskrypt, centrum studiów niemieckich i europejskich im. willy'ego
brandta, wrocław anna rubinowicz pod batutą faszystowskiej hołoty
uchwała kc sed z 22 czerwca 1953 r. na temat wypadków 17 czerwca
fragmenty partia i rząd zdecydowały się na korektę dotychczasowej
linii politycznej nrd, gdyż nie prowadziła ona do szybkiego
podniesienia standardu życiowego ludności nrd i nie odpowiadała
ogólnoniemieckiej walce o jedność i pokój. ... w tym momencie
zachodnie agentury zdecydowały się przeprowadzić dzień x rzekomy
kryptonim wymyślonej przez propagandę komunistyczną operacji rządu rfn
mającej na celu zjednoczenie niemiec - red., aby przekreślić
rozpoczęte przemiany prowadzące do poprawy sytuacji życiowej w nrd.
... przeszmuglowana z berlina zachodniego i stamtąd dyrygowana
faszystowska hołota organizowała napady na sklepy spożywcze, internaty
szkolne, kluby kulturalne, punkty sprzedaży oraz bandyckie napady na
funkcjonariuszy partii, organizacji masowych i aparatu państwa, którzy
odważnie bronili naszego ładu demokratycznego. zgodnie z listami
przygotowanymi w zachodnioberlińskich agenturach wyciągnięto z więzień
faszystowskich i kryminalnych przestępców .... w ten sposób w nrd
miała zostać ustanowiona władza faszystowska, a niemcom miała zostać
odcięta droga ku jedności i pokojowi. dzięki szybkiej interwencji
szerokich grup społeczeństwa wspieranych bohatersko przez policję
ludową, jak również dzięki interwencji radzieckich władz okupacyjnych,
które wprowadziły stan wyjątkowy, podły zamach na nrd, na niemcy i na
pokój światowy załamał się w ciągu 24 godzin. dzięki temu udało się
zapobiec zamierzonej masakrze". rozwiązanie wiersz bertolta brechta
po wybuchu powstania 17 czerwca sekretarz związku pisarzy kazał rozdać
w alei stalina ulotki, w których można było przeczytać, że naród
stracił zaufanie rządu i mógłby je odzyskać tylko przez zdwojoną
pracę. czy nie byłoby wszak prościej, gdyby rząd rozwiązał naród i
wybrał drugi? przeł. ryszard krynicki białoruś biją opozycję marcin
rębacz w ostatnich dwóch latach na białorusi niezidentyfikowani
sprawcy ciężko pobili kilkanaście osób ze świata kultury, nauki i
mediów. niemal wszyscy poszkodowani są związani ze środowiskiem
opozycji - reportaż marcina rębacza był 17 stycznia 2003 roku, tuż po
godz. 1profesor radzim harecki, emerytowany członek akademii nauk
białorusi i jej były wiceprzewodniczący, wieloletni szef instytutu
geologii, wracał do domu z posiedzenia komitetu organizacyjnego
obchodów rocznicy proklamowania białoruskiej republiki ludowej. w
jednej ręce niósł teczkę z dokumentami, w drugiej reklamówkę z ośmioma
autorskimi egzemplarzami książki jego ojca hawryły hareckiego, geologa
i ekonomisty. książka zawiera artykuły poświęcone białoruskiemu
odrodzeniu narodowemu, listy do przyjaciół, między innymi do jakuba
kołasa, jednego z najważniejszych pisarzy w historii białorusi,
wspomnienia o bracie maksimie hareckim, znanym pisarzu skazanym w 1938
roku na śmierć za działalność narodową. o wydanie książki radzim
zabiegał od lat. teraz zastanawiał się, komu podarować bezpłatne
egzemplarze. to, co działo się z nim później, wie z opowieści żony i
sąsiada. wie, że udało mu się podnieść i dojść do klatki schodowej.
sąsiad, który szedł w przeciwnym kierunku, w pierwszej chwili
pomyślał, że ma przed sobą kogoś kompletnie pijanego. potem zobaczył
krew i otępiałe oczy profesora. pomógł mu wejść na piętro. Żona
zapytała o to, co się stało. - nie wiem - odpowiedział. - gdzie
byłeś? - nie wiem. 75-letni profesor odzyskał świadomość po trzech
godzinach na oddziale neurochirurgii. kilka dni później "nasza niwa",
najważniejszy niezależny tygodnik białorusi, opublikowała na pierwszej
stronie fotografię opatrzoną tytułem "twarz białoruskiej
inteligencji". to było zdjęcie profesora hareckiego. harecki nie ma
redakcji za złe, że wyniosła go do rangi symbolu. podobnie jak całe
opozycyjne środowisko wie, że jest tylko jednym z wielu pobitych
ostatnio inteligentów. pobitych w o podobnych okolicznościach tuż
przy domu, precyzyjnymi ciosami w głowę lub plecy, przez nieznanych
sprawców, którymi kierowały niejasne motywy. dlatego 16 marca podczas
zjazdu inteligencji białoruskiej, kiedy harecki spotkał walerego
mazyńskiego, wybitnego reżysera teatralnego, przywitał go słowami
"czołem, niedobitki!". nie żartujcie, chłopcy walery mazyński został
pobity przed dwoma laty. podobnie jak w przypadku hareckiego stało
się to przy klatce schodowej jego domu. mazyński nie widział nikogo,
nikogo nie słyszał, nie czuł nawet oddechu. tak jakby stłukła go
jakaś nieludzka istota, która nagle zmaterializowała się, a potem
rozpłynęła w powietrzu. - to było bardzo profesjonalne - wspomina. -
krzyknąłem "za szto?". nie usłyszałem żadnej odpowiedzi, nawet
sapnięcia. szczęście mazyńskiego polegało na tym, że z lewej strony
chroniła go ściana bloku, a prawą odruchowo zakrył teczką. otrzymał
pięć-siedem ciosów w głowę i rękę, którą się zasłaniał. na chwilę
stracił przytomność. - ten, kto to zrobił, nie zabrał mi niczego
dokumentów, pieniędzy, zegarka - mówi mazyński. podobnie niczym nie
zainteresowała się milicja. przyszło dwóch młodziaków spisać
protokół. - wie pan - zagadnął w końcu jeden - my nie będziemy tej
sprawy prowadzić. zajmą się nią inni. - nie żartujcie, chłopcy -
odpowiedział mazyński. - przecież dobrze wiemy, że nie będziecie się
tym zajmować ani wy, ani tym bardziej nikt inny. na pożegnanie
wymienili nieszczere uśmiechy. polowanie na inteligenta gabinet
profesora adama maldzisa w instytucie literatury akademii nauk
białorusi to wąski pokoik z dużym oknem wychodzącym na prospekt
skaryny, najbardziej ruchliwą aleję mińska. przy oknie stoi małe
biurko profesora ze starym telefonem o wyraźnie nadłamanej obudowie.
przy ścianach katalogi, tysiące książek. 70-letni profesor maldzis w
październiku zeszłego roku wracał późno do domu. kiedy dochodził do
klatki schodowej, otrzymał silny cios w plecy. upadł. w szpitalu
okazało się, że ma złamane trzy żebra i uszkodzone płuca. do domu
wrócił po miesiącu. - domyślam się, komu mogło zależeć na wysłaniu mi
takiego ostrzeżenia, i chyba wiem, kto to zrobił, ale moja wiedza nie
jest oparta na dokumentach - mówi profesor i urywa. po pobiciu
maldzisa "nasza niwa" opublikowała materiał "polowanie na
inteligenta", w którym analizowała też przypadek pobicia znanego
historyka, prof. georgija halenczanka. artykuł zwrócił uwagę, że
wszystkie przypadki pobić rozegrały się według tego samego scenariusza
i wszystkie dotyczyły osób, których droga z pracy niemal codziennie
jest taka sama. "nasza niwa" zauważyła, że do zorganizowania takiego
pobicia wystarczy dwóch wspólników z telefonami komórkowymi. - trudno
w tej sprawie przesądzić, czy pobicia mają charakter polityczny - mówi
andriej dyńko, redaktor naczelny "naszej niwy". - nie wszyscy z
pobitych są mocno zaangażowani w politykę. milicja nie łączy tych
spraw w jedną i twierdzi, że jest to efekt statystyczny. w mińsku
notuje się dużo pobić, więc milicja trzyma się wersji, że co jakiś
czas pada na znakomitego inteligenta. profesor harecki nie jest
przekonany. - milicja mówi o tle rabunkowym, ale czy starszy profesor
jest łakomym kąskiem dla bandyty? przecież my tu klepiemy
biedę. dodaje, że jemu sprawcy nie zabrali ni-czego szczególnego.
zostawili zegarek, złotą spinkę, wzięli za to portfel z dokumentami i
książki. - widocznie nie byli to analfabeci - żartuje. - więc już
widzicie, jaka jest twarz białoruskiego inteligenta - pobita i smutna
- mówi radzim harecki, pokazując swoje zdjęcie w "naszej niwie". gdy
mowa o białoruskiej inteligencji, harecki nie może nie wspomnieć
historii swej rodziny. matka pochodziła z białegostoku, ojciec z
mohylewszczyzny. poznali się podczas "bieżeństwa" w czasie i wojny
światowej, kiedy carskie władze wysiedliły z terenów dzisiejszej
białostocczyzny, chełmszczyzny i zachodnich części białorusi i ukrainy
kilka milionów osób. wiele z nich zapędzono aż na syberię, do
irkucka, omska, nad bajkał. hawryła harecki z żoną trafił do moskwy.
studiował tam ekonomię, by później pracować w zespole tworzącym
pierwszy plan pięcioletniego rozwoju zsrr. w 1930 roku wrócił na
białoruś, do mińska, ale już w 1931 roku został skazany na karę
śmierci pod pretekstem, że tworzył w mińsku oddział chłopskiej partii
pracy. - Śledczy, który prowadził sprawę, powiedział później ojcu, że
gdy stalin - który wówczas jeszcze osobiście zatwierdzał listy do
egzekucji - dowiedział się, że chodzi o młodego, zdolnego naukowca,
miał powiedzieć "dobrze, niech jeszcze trochę pożyje", i złagodził
karę na dziesięć lat w obozie pracy nad kanałem białomorsko-bałtyckim.
ale czy tak było naprawdę - nikt już dziś nie wie - mówi harecki. w
momencie zesłania ojca rodzina pojechała z nim radzim miał cztery
lata, nad kanałem białomorsko-bałtyckim spędził całe dzieciństwo.
później studiował w moskwie, ale z papierami obciążonymi kartoteką
ojca nie miał łatwo. tym bardziej że w 1938 roku, w mińsku wykonano
wyrok na stryju radzima maksymie hareckim, znanym pisarzu i działaczu
białoruskim. - skończyłem studia w 1952 roku, gdy jeszcze żył stalin.
obserwowałem te dylematy władz uczelni - zatrudnić mnie czy od razu
posadzić - żartuje. ostatecznie dostał pracę w instytucie geochemii i
geofizyki akademii nauk zsrr. w 1970 roku przeniósł się do mińska. -
w rosji spędziłem 40 lat, w mińsku jestem od 3 - mówi i dodaje - na
białorusi nie ma inteligenckiej rodziny, która byłaby wolna od bagażu
podobnych wspomnień. różnice dotyczą tego, w której fali prześladowań
ludzie potracili bliskich. rok przed radzimem do mińska powrócił jego
70-letni ojciec hawryła. w 1938 roku jeszcze raz skazany na karę
śmierci, raz jeszcze ułaskawiony, rehabilitowany, odznaczony medalem
za obronę moskwy w czasie ii wojny światowej, a w swoich wspomnieniach
nieustannie podkreślający, że "nie ma takiej siły na świecie, która
mogłaby go oderwać od białorusi". hawryła podobnie jak radzim podjął
pracę w instytucie geologii akademii nauk białorusi. od tego czasu w
mińsku zaczęto mówić, że białoruską geologią zarządza klan hareckich.
akademia serwilizmu na podłożu takich doświadczeń łatwo rodzi się
strach. radzim harecki już od kilku lat obserwuje, jak wśród
białoruskiej inteligencji narasta lęk przed władzą. ludzie zaczynają
mieć wiele twarzy. inaczej mówią na ten sam temat, kiedy ktoś ich
zapyta po białorusku, inaczej kiedy pytanie padnie po rosyjsku, co
innego mówią przyjaciołom, co innego - przełożonym, a jeszcze co
innego - żonie. unikają sytuacji, w których mieliby się czemuś
sprzeciwić, boją się brutalnej reakcji. - dlaczego wrócił strach? to
bardzo proste. każdy pracownik akademii nauk co roku składa
sprawozdanie ze swojej pracy, a sprawozdanie zatwierdza prezydent
republiki. jeśli go nie zatwierdzi, naukowiec nie otrzyma dodatku
naukowego w wysokości trzech minimalnych pensji dla kandydata, sześciu
dla doktora, dziesięciu dla członka akademii - tłumaczy harecki. -
tytuły naukowe też nadaje prezydent. ludzie obronili pracę i latami
czekają na podpis. w takiej sytuacji można albo buntować się, albo
pokornie czekać. większość wybiera to drugie. a nuż za kilka dni
podpisze... wielokrotności minimalnej pensji dodawane naukowcom to
nie są sumy zawrotne. minimalna pensja na białorusi to równowartość 8
dol. ale gdy średni czynsz za mieszkanie w mińsku wynosi 40 dol., a
pensja naukowca 100, to każdy dodatek ma olbrzymie znaczenie. tym
bardziej że naukowcy odziedziczyli po komunizmie nadmetraż, który im
przysługiwał na urządzenie gabinetów, więc czynsze za ich mieszkania
znacznie przekraczają średnią. aleksander Łukaszenko podporządkował
sobie prezydium akademii nauk. prezesem zrobił michaiła
miasnikowicza, wieloletniego szefa swojej administracji. 53-letni
miasnikowicz pracę doktorską obronił przed trzema laty. - jako
naukowiec, można powiedzieć, jest bardzo młody - zauważa harecki. -
ale jego doświadczenie jako urzędnika administracji prezydenta jest
nie do przecenienia. walery mazyński jest jednym z najważniejszych
reżyserów teatralnych współczesnej białorusi, współtwórcą teatru
białoruskiej dramaturgii, który powstał na początku lat 9 wystawiał w
nim między innymi "karierę arturo ui" bertolta brechta, sztukę o
gangsterze, który zdobywa władzę w państwie, by stać się
supergangsterem na wielką, światową skalę. podczas finałowej sceny
mińska publiczność krzyczała "Żywie biełaruś!". - czułem się
szczęśliwy, tak jakby udało mi się wygenerować w mińsku nasze maleńkie
"dziady", sytuację podobną do tej w warszawie w 1968 roku, kiedy
wydarzenie teatralne stało się polityczną i narodową manifestacją -
wspomina reżyser. mazyński wystawiał także wiele innych przedstawień,
które nie podobały się administracji. dlatego musiał toczyć regularną
walkę o zachowanie samodzielności teatru. - jeszcze w pierwszych
latach Łukaszenki myślałem "kiedy się wreszcie skończą te paskudne
czasy", teraz wiem, że dotychczas te lata były najlepsze - mówi
mazyński. ze sceną pożegnał się przed dwoma laty, kiedy wysoki
urzędnik ministerstwa kultury z właściwą dla administracji Łukaszenki
szczerością powiedział mu, że nie może kierować placówką finansowaną
przez państwo, skoro nie respektuje polityki władz. - rzeczywiście,
nie respektuję - odpowiedział mazyński. - więc proszę mnie zwolnić,
jeżeli uważa pan, że tak będzie uczciwe. urzędnik najwyraźniej tak
uznał. właśnie w okresie walki o teatr walery mazyński został pobity i
przyznaje, że nie potrafi rozdzielić tych faktów. po rozstaniu się z
teatrem został listonoszem. minęły już dwa lata, ale ciągle trudno mu
wyjść ze skóry reżysera teatralnego. dlatego w czasie marcowego
zjazdu białoruskiej inteligencji patrzył na scenę jak na spektakl.
słuchał wystąpień o tym, że coraz mniej jest na białorusi
białoruskości, że żadna uczelnia nie prowadzi zajęć w języku
białoruskim, w całej stolicy jest ledwie kilka białoruskojęzycznych
szkół, że administracja Łukaszenki coraz bardziej wiąże państwo z
rosyjską kulturą i ekonomią. słuchał i starał się wyłowić głównego
bohatera spektaklu. - szukałem człowieka, który mógłby stać się
bohaterem białorusi, zapłonąć jak pochodnia, człowieka, który już
spalił za sobą mosty i idzie drogą do końca. tylko ktoś taki może
przełamać marazm, który ogarnął społeczeństwo - mówi mazyński. ale
miał wrażenie, że ci, którzy dziś są przygotowani na wszystko, mają
już o 15 lat za dużo, inni jeszcze nie wiedzą, czy pragną siebie w
białorusi, czy białorusi w sobie. - a to znacząca różnica - mówi
mazyński. - bo pragnąć siebie w białorusi, to znaczy myśleć o swojej
karierze w ramach państwa, a żeby wyzwolić społeczeństwo, trzeba
przestać troszczyć się o siebie. tak jak kastuś kalinouski, przywódca
powstania w 1863 roku na białorusi i litwie, który nie wahał się pójść
na szubienicę za wolność. nasi liderzy na razie cofają się w pół
kroku. dlatego tylko jego legenda będzie tu żywa, nawet za 300 lat -
niezależnie od tego, czy białoruś będzie wolnym państwem, czy nie.
chyba że kiedyś któryś ze współczesnych nie cofnie się jak on - dodaje
mazyński. historia nie zawraca dziś białoruscy demokraci czekają, by
historia wróciła do początku lat 90., ale historia nie zawraca - mówią
zgodnie profesorowie harecki i maldzis. to był czas, gdy rozpadał się
zsrr, narody europy Środkowej odzyskiwały wolność. co dziś musiałoby
się wydarzyć, by białorusini uzyskali kolejną szansę? na białorusi
przebudzenie narodowe rozpoczęło się pod koniec lat 80., za czasów
gorbaczowowskiej pierestrojki. walery mazyński pracował wówczas w
teatrze w witebsku, jednym z najbardziej zrusyfikowanych miast
białorusi. - ale jakich miałem tam ludzi! - wspomina. na przykład
eugeniusz szemiet - aktorski i muzyczny diament. zorganizował grupę
kolędników. wyszli na ulice z białoruską kolędą na ustach. - ludzie
rzucali się do okien, aż na ulicę leciały pakuły, którymi uszczelniali
je na zimę. pukali do drzwi i zapisywali dzieci do tworzonych właśnie
klas z białoruskim językiem nauczania. - to były cudowne rozmowy -
wspomina mazyński. - teatr miejsko-ludowy w czystej postaci.
opowiadali ludziom, że w kraju się wszystko zmienia. blefowali, że
właśnie zapadła decyzja o tworzeniu białoruskojęzycznych uczelni,
akademii sztuk i że dlatego warto wysyłać dzieci do klas z językiem
białoruskim jako wykładowym. - i ludzie wysyłali - chichocze
mazyński. odtwarza typową rozmowę - otwiera jegomość w wymiętej
koszuli. "dobry dzień, wy biełarus?" - pyta szemiet. gospodarz
wytrzeszcza oczy, a potem bezradnie odwraca się w kierunku kuchni.
"masza! - woła. - ja biełarus?". "znowu schlał się przed telewizorem"
- słyszą odpowiedź żony. - czy dziś da się to powtórzyć? - zastanawia
się mazyński. - i z kim? gienio szemiet od kilku lat mieszka w
polsce. wielu takich jak on już wyjechało. zacząć od zera profesor
adam maldzis mówi, że w całej akademii nauk język białoruski ma się
najlepiej w instytucie geologii, bo tam przez lata rządzili hareccy.
kiedy na początku lat 9 radzim harecki był wiceprezydentem akademii,
sprawozdania pisane po rosyjsku oddalał - może to nie było do końca
humanitarne, ale przecież językiem urzędowym był białoruski. akademia
zaczęła mówić po białorusku, nasz język wychodził na ulicę, opanowywał
autobusy, metro, sklepy. to postępowało aż do referendum w 1995 roku,
które zlikwidowało narodową symbolikę i wprowadziło
dwujęzyczność. dziś białoruski jest w głębokiej defensywie. telewizja
białoruska zajmuje dopiero trzecie miejsce pod względem oglądalności.
bardziej popularne są stacje rosyjskie. rosyjski jest językiem radia,
prasy, szkoły, wyższej uczelni, a co za tym idzie - ulicy. sam
Łukaszenko przemawia do narodu niemal wyłącznie po rosyjsku. za jego
przykładem idzie administracja, oświata, milicja, sądy. w grodnie
podczas zeszłorocznej rozprawy nad "pahonią", jedną z nielicznych
białoruskojęzycznych gazet, sędzia i prokurator mówili po rosyjsku.
radzim harecki na poczcie przy swojej ulicy nie może nadać telegramu w
języku białoruskim. mimo że ulica w nazwie nosi imię białoruskiego
pisarza maksima bahdanowicza. - nie mają telegrafu z białoruską
czcionką - opowiada. - Żeby po białorusku złożyć życzenia, musiałem
się dobrze nabiegać. w mińsku język białoruski bywa przyczyną
kłopotów. opowiada profesor maldzis - niedawno gościłem ojca
aleksandra nadsona, dyrektora biblioteki i muzeum białoruskiego w
londynie. spacerowaliśmy po mińsku. na przystanku obok nas usiadło
dwóch wyrostków. kiedy zorientowali się, że rozmawiamy po białorusku,
postawili sprawę konkretnie "a w mordę chcecie?". zacząłem tłumaczyć,
że my im nie zabraniamy mówić w języku, jaki im się podoba. obeszło
się bez rękoczynów. ale długo nie mogłem się otrząsnąć. wyobraźcie
sobie, polacy, że w warszawie za to, że mówicie po polsku, ktoś chce
was prać po gębie... walery mazyński - nasze pokolenie to wiejskie
krzaki za szybko przeniesione do miasta, trudno im w miejskich
warunkach odnaleźć szczęście i harmonię. na dodatek otaczają nas nacje
bardzo mocno osadzone w swojej narodowości rosjanie, Żmudzini, polacy.
narody, które dobrze wiedzą, kim są. a białorusini zdaniem mazyńskiego
tego nie wiedzą. - nie mamy nawet przeszłości, do której można by się
odwołać. skąd mamy ją wziąć, jeżeli moi rodzice nigdy nie znali
prawdziwych dat swoich urodzin? - pyta mazyński. - kiedy trzeba było
wypełnić dokumenty, wybierali sobie jakieś daty, a potem je
obchodzili. aleksander pruszyński, polak urodzony na
grodzieńszczyźnie, kosmopolita, syn ksawerego, polskiego pisarza i
dyplomaty, w 1994 roku zrobił zamieszanie, próbując kandydować na
prezydenta republiki. nie został zarejestrowany, ale od tamtego czasu
stara się istnieć w środowisku białoruskiej opozycji. podczas zjazdu
inteligencji zaproponował przeprowadzenie wspólnej akcji w mińsku. -
o jednej godzinie wszyscy zgasimy światło, rozwścieczymy Łukaszenkę,
pokażemy mu ciemny mińsk, który jest przeciwko niemu -
proponował. mazyński ironizuje - myślicie, że nasz lud to kupi?
niektórzy zaczną się zastanawiać, jak działa żarówka. inni uznają, że
gaszenie światła jest niebezpiecznie, bo kiedy ono zgaśnie, to ktoś
może zapukać i wtedy nie wiadomo, czy światło zapalić, czy człowieka
przyjąć po ciemku. więc może zgasić tylko na chwilę, a potem szybko
zapalić? albo lepiej w ogóle nie gasić, tylko zapalić więcej lamp niż
zwykle, bo przecież, jeśli inni zgaszą, w mieście zrobi się ciemno i
ktoś się może wywrócić. profesor maldzis uważa, że kraj, którego stan
różni się znacząco od państw sąsiednich, jest niebezpieczny. jego
zdaniem naród białoruski w stosunku do narodów europejskich opóźnił
się w rozwoju o wiele lat. - to dlatego przeciętny europejczyk nie
potrafi zrozumieć tego, co się u nas dzieje. podobnie jak osobie
dojrzałej trudno zrozumieć dziecko - mówi. - nasze obecne dziecięce
choroby europa przeżyła w xix wieku, my, białorusini, jesteśmy ciagle
na etapie kaprysów, niedojrzałego przerostu ambicji u liderów
poszczególnych organizacji. wyjątek jak beczka z prochem według
walerego mazyńskiego białoruska młodzież w stu procentach zorientowana
jest na europejskość. tezę tę potwierdzają wyniki badań niezależnych
instytutów, według których ponad połowa białorusinów widzi swoją
przyszłość w ramach unii europejskiej. jednak równocześnie znaczna
część białorusinów zgodziłaby się na zjednoczenie z
rosją. europejskość funkcjonuje w sferze idei, a jednoczenie z rosją
odbywa się na poziomie praktycznym. tworzy się konstytucja związku
białorusi i rosji, trwają prace nad związkowym hymnem. budowana jest
wspólna przestrzeń informacyjna i ekonomiczna; rosyjski kapitał
przejmuje strategiczne elementy białoruskiej gospodarki. to efekt
dziewięciu lat rządów Łukaszenki, który dziś coraz wyraźniej daje do
zrozumienia, że jego kadencja nie musi zakończyć się zgodnie z
konstytucją w 2006 roku. opozycja spodziewa się, że 2004 rok w
polityce białorusi zdominuje problem referendum, w którym naród
zostanie zapytany o to, czy Łukaszenko może rządzić dłużej. profesor
maldzis - bardzo obawiam się, iż któregoś dnia świat przypomni sobie o
białorusi, bo ktoś rozbije szyby w kilku oknach, później ktoś inny
powie, że to prowokacja, a na koniec wybuchną rozruchy, które
doprowadzą do potężnego konfliktu. tak już bywało ze specyficznymi w
swoich czasach państwami, z serbią przed i wojną, a z niemcami przed
ii wojną światową. pobici przez nieznanych sprawców adam maldzis -
profesor literaturoznawca, członek akademii nauk białorusi; radzim
harecki - profesor geologii, członek akademii nauk; walery mazyński -
reżyser teatralny; aleksiej karol - polityk, redaktor naczelny gazety
"zgoda"; hienadź cychun - profesor, językoznawca; walery kiez -
związany z opozycją były zastępca sekretarza rady bezpieczeństwa
białorusi; georgij halenczanka - historyk; jury chaszczawadzki - autor
filmów dokumentalnych - "strach", "zwyczajny prezydent" o aleksandrze
Łukaszence; siarhiej curko - adwokat, zajmuje się analizą naruszeń
prawa wyborczego; aleh słuczak - założyciel stowarzyszenia pomoc
prawna dla ludności; aleś pikuła - przewodniczący miejskiej
organizacji białoruski front ludowy w baranowiczach; aleksander
pylczanka - adwokat, obrońca działaczy opozycyjnych; stanisław
poczobut - grodzieński dziennikarz "nowinek"; hienadź kiesnier -
dziennikarz radia racja; jury humianiuk - grodzieński poeta i
publicysta; siarhiej Łapcieu - członek inicjatywnej grupy niezależnego
kandydata na prezydenta; aleksander szczerbaka - redaktor naczelny
niezależnej gazety "szkłouskija nawiny"; antoś ciarenciew - działacz
niezależnej organizacji młodzieżowej z rzeczycy; taciana jasiuk -
16-letnia działaczka niezależnej organizacji młodzieżowej z borysowa
pobita dwukrotnie. chopin. historia maski pośmiertnej trzy pokolenia
mickiewiczów, przez 103 lata chroniły sekretu prawdziwej maski
fryderyka chopina. pod koniec kwietnia 1982 roku przyjaciel mój,
profesor karol sterling podówczas kustosz muzeum luwru, zwrócił moją
uwagę na otrzymany właśnie katalog słynnego domu aukcyjnego - hotel
drouot. na okładce katalogu zamieszczona była fotografia oryginalnej
maski pośmiertnej chopina z napisem "maska pośmiertna fryderyka
chopina w gipsie nie retuszowana wykonana przez clesingera". udałem
się natychmiast do hotel drouot, gdzie eksponowana była wśród innych
przeznaczonych na aukcję obiektów. niepowtarzalne i do dziś
wstrząsające wrażenie. miałem poczucie, iż jestem uprzywilejowanym
świadkiem czegoś niezwykŁego, a co dotyka najgłębiej tragicznie
bolesnej, a zarazem śmiertelnej ludzkości chopina... znana
powszechnie pośmiertna jego maska z zastygłym w niej gipsowym pięknem
- dalekie echo portretu delacroix - byłali tylko maskĄ nałożoną na
prawdziwe oblicze zmarłego w paryżu, na placu vendome, kompozytora. 5
maja, w dniu, w którym odbyła się licytacja, obowiązki zawodowe
sprawiły, iż byłem daleko od paryża. natychmiast po powrocie udałem
się do hotel drouot, gdzie spotkałem licytatora, który dokonał
sprzedaży. nie udało mi się już niestety, co było zresztą do
przewidzenia, uzyskać danych dotyczących ówczesnego właściciela maski
i osoby, która ją nabyła. dziś, w związku z przypadającą w tym roku
15 rocznicą śmierci chopina, postanowiłem dotrzeć do źródeł, ujawnić
tajemnicze losy, które przez 133 lata skazały tę narodową relikwię na
nieistnienie. tak było do aukcji, a co powiedzieć o dalszych 17
latach milczenia?... dwie maski pośmiertne chopina jedynie archiwum
drouot, przechowujące katalogi aukcyjne, jak i dokumentację dotyczącą
sprzedawanych tam przedmiotów, było w stanie udzielić niezbędnych mi
informacji. pierwszą rewelacją okazał się być dla mnie szczegółowy
opis maski "maska pośmiertna oryginalna fryderyka chopina 1810-1849 w
gipsie nie retuszowana wykonana przez jean-baptiste'a clesingera. z
tyłu pieczęć woskowa marii mickiewicz wnuczki adama mickiewicza podkr.
moje - a.w. 303x0,165 m - wysokość 0,165 m". wynikało z tego
niezbicie, iż musiała ona należeć uprzednio do adama mickiewicza, co
potwierdza zresztą zawarta w dokumentacji jej genealogia. przytaczam
ją w całości "chopin zmarł w paryżu w nocy z 16-go na 17-go
października 1849 roku, 12 place vendome. trzynastego stycznia 1850
roku, miss stirling, była uczennica i oddana przyjaciółka chopina,
pisała do siostry kompozytora, ludwiki jędrzejewicz1, iż parę godzin
po zgonie, clesinger zdjął dwie formy twarzy w celu wykonania masek
pośmiertnych. z pierwszej formy rzeźbiarz odlał maskę, którą
zatrzymał dla siebie. zachowała ona włoski z brody zmarłego. tę
właśnie wzruszającą pamiątkę przedstawiamy na aukcji. druga forma
posłużyła clesingerowi do wykonania maski lekko podretuszowanej, aby
wyidealizować twarz zniekształconą nieco przez śmierć. ta właśnie
maska została przekazana rodzinie chopina w polsce na prośbę miss
stirling przechowywana w muzeum w warszawie, któremu została
przekazana przez jednego z potomków siostry kompozytora. przed jej
odesłaniem do polski clesinger wykonał z tej maski odlewy, które
znajdują się dzisiaj w muzeum mickiewicza w paryżu, w manchester
college of music dar miss stirling i w muzeum narodowym w krakowie.
te trzy maski podobne są do maski wyretuszowanej, a znajdującej się w
muzeum w warszawie i zarazem różne od wystawionej tu niewyretuszowanej
maski chopina. przechowywana przez clesingera maska ta znalazła się
następnie w posiadaniu adama mickiewicza. jego potomek - wnuczka -
ofiarowała ją rodzinie obecnego właściciela"2 podkr. moje -
a.w.. można tu jedynie zauważyć, iż określenie "lekko podretuszowana"
w odniesieniu do znanej nam maski, kiedy porównamy ją z oryginałem,
jest co najmniej eufemizmem... niech nam posłuży za komentarz
świadectwo jane stirling, obecnej wielokrotnie w atelier clesingera w
trakcie jego pracy nad maską chopina. w liście z 21 stycznia 1850
roku3 do ludwiki jędrzejewicz, a więc trzy miesiące po śmierci
kompozytora, jane stirling, dzieląc się z siostrą chopina wrażeniem,
jakie wywarła na niej skończona w jej obecności maska, pisze "co za
piękno..." w tych trzech słowach zawarta jest symbolicznie estetyka,
jaka miała przyświecać, ponad bolesnym wizerunkiem śmierci, kreacji
przekazywanej potomności maski fryderyka chopina. pozwala nam to
również zrozumieć, co od początku skłoniło clesingera do zachowania
oryginału, który na szczęście trafił do rąk mickiewicza. chodziło tu
z pewnością również o rodzinę w polsce, dla której maska była
przeznaczona, o zaoszczędzenie jej szoku. co do samej istoty tej
transfiguracji nie omylimy się, twierdząc, iż clesinger, modny
skądinąd w paryżu rzeźbiarz, zięć george sand, inspirowany duchem
czasu pragnął ponad wszystko nadać śmiertelnym rysom chopina oblicze
przenoszące go na zawsze do romantycznego panteonu. przywołując ducha
czasu, nie sposób nie wspomnieć o monumentalnym fresku wykonanym przez
eugeniusza delacroix, wiernego i czułego przyjaciela chopina,
zdobiącym kopułę biblioteki senatu w pałacu luksemburskim w paryżu.
pokazuje on scenę z mitologicznych pól elizejskich, gdzie dante o
rysach chopina przedstawiony jest przez wergiliusza homerowi. w
grupie orfeusza, hezjoda i safo odnajdujemy george sand w postaci
aspazji. Śladami maski rodzina mickiewiczów powracając do maski,
wiemy już, że zachowany początkowo przez clesingera oryginał znalazł
się w posiadaniu adama mickiewicza. trudno dziś dociec, jakie
towarzyszyły temu okoliczności. można natomiast założyć, że
mickiewicz nikomu go specjalnie nie pokazywał. znalazłyby się przecież
jakieś o tym świadectwa. maskę odziedziczyła po dziadku maria
mickiewiczówna. otrzymać ją mogła jedynie od swego ojca, władysława.
w tym miejscu narzuca się zasadnicze pytanie, a mianowicie dlaczego
władysław mickiewicz nie ofiarował jej bibliotece polskiej w paryżu4,
której był przecież dyrektorem od roku 1893 aż do śmierci w roku 1926?
w 1903 roku zakłada w niej muzeum adama mickiewicza, którym kieruje do
końca życia. niemal wszystko, co muzeum posiada w swoich zbiorach,
jest darem władysława. jeśli dodamy, że biblioteka eksponuje
niezwykle cenne pamiątki po chopinie, tym trudniej zrozumieć, czym się
kierował władysław mickiewicz, nie ujawniając posiadanej przez siebie
maski. maria mickiewiczówna umiera w roku 195 maska pośmiertna
chopina znajdowała się w jej posiadaniu od śmierci jej ojca, tzn. co
najmniej od 26 lat. i tu nasuwa się następne pytanie, a mianowicie,
czym powodowała się maria, nie przekazując maski bibliotece polskiej w
paryżu, jeśli już nie polsce... czyżby rodzinne - od adama
mickiewicza - niepisane tabu? otrzymałem w tym względzie, jak i we
wszystkim, co dotyczy rodziny mickiewicza, wyjątkowo cenne informacje
od janusza odrowąża-pieniążka, dyrektora muzeum literatury im. adama
mickiewicza w warszawie, któremu wyrażam w tym miejscu prawdziwą
wdzięczność. otóż zmarła w roku 1952 maria mickiewiczówna pozostawiła
testament. pisze o tym m.in. pa- ni halina natuniewicz w artykule
"zbiory i prace polonijne muzeum literatury im. adama mickiewicza w
warszawie" biblioteka narodowa, warszawa 1984 "pamiątki rodzinne i
rękopisy pozostałe w jej mieszkaniu przekazała testamentem narodowi
polskiemu. po ogłoszeniu testamentu w prasie, ambasada prl w paryżu
przejęła spuściznę po marii mickiewiczównie i przesłała ją do polski,
do istniejącego już wówczas muzeum a. mickiewicza w warszawie".
Śladami maski testament marii mickiewiczówny najistotniejsza
informacja znajduje się w przypisie do tego tekstu "później się
okazało, że nie wszystko zostało przekazane polsce. część rzeczy
zatrzymał jan goss, którego maria mickiewiczówna uważała za
przybranego syna, a który już w 1952 roku, zaraz po śmierci marii,
zaangażował się w realizację jej testamentu". sformułowanie niezbyt
dla mnie jasne. co bowiem oznacza "zaangażowanie się" jana gossa w
"realizację testamentu", jeśli w tym samym zdaniu pani halina
natuniewicz informuje nas, że "nie wszystko" jak się później okazało
zostało przekazane polsce... nie jest tu bynajmniej tajemnicą, iż
"część rzeczy" zatrzymanych przez jana gossa, będących częścią
przekazu testamentowego marii mickiewiczówny, została przez niego
sprzedana lub też darowana... i tak na przykład biblioteka polska w
paryżu, poza jednym darem, zakupiła od niego trzykrotnie dokumenty
pochodzące ze spuścizny po władysławie mickiewiczu, odziedziczonej
jeśli chodzi o domowe archiwum przez marię. sprawę gossa porusza
szczegółowo janusz odrowąż-pieniążek w swej książce "mickiewicziana
zbierane po świecie" iskry, warszawa 1998. zawarty w niej artykuł "w
kręgu mistyfikacji" ukazuje przybranego syna marii mickiewiczówny jako
człowieka głęboko nieuczciwego "w latach 1952 i 1953 do ówczesnego
muzeum mickiewicza i słowackiego w warszawie obecne muzeum literatury
przybył z paryża zapis testamentowy marii mickiewiczówny, ale jak się
później okazało, znacznie uszczuplony przez wykonawcę testamentu, jana
gossa, który się okazał nie tylko człowiekiem nieuczciwym, ale i
postacią spod ciemnej gwiazdy. ... jan goss nie wypełnił warunków
testamentu marii mickiewiczówny. część muzealiów i papierów zatrzymał
wbrew jej woli i potem sprzedał w paryżu. niektóre z nich
niszczył". jedynym, jakże bulwersującym w tym kontekście komentarzem,
niech będą słowa marii zawarte w jej testamencie "dziękuję bogu, że mi
dał na czas mojej starości podporę w osobie jana gossa, którego kocham
i uważam jako mojego przybranego syna. dziękuję mojemu przybranemu
synowi za przywiązanie i poświęcenie, którym mnie
otaczał. ... wszystko, co będę posiadała w chwili śmierci, zapisuję
państwu polskiemu z warunkiem, aby przez 5 pięć lat wypłacało
pobieraną przeze mnie pensję janowi gossowi. ... mój syn przybrany
wskaże ze zwykłą mu uczciwością i poczuciem obowiązku przedmioty,
portrety i popiersia, które mają wartość historyczną dla mojej drogiej
polski, a które chcę, aby były wystawiane w muzeum narodowym w
warszawie. po mej śmierci nikt nie będzie żądać rachunków od jana
gossa, ponieważ mam bezwzględne zaufanie do jego uczciwości. mój
apartament i meble, które nie mają wartości historycznej, będą
należały do jana gossa. ... błogosławiąc mego przybranego syna jana,
polecam mu, aby nigdy nie tracił z oczu swych obowiązków względem
polski"... Śladami maski kto ją sprzedał na aukcji? z całości
testamentu znajdującego się w muzeum literatury, udostępnionego mi
przez janusza odrowąża-pieniążka, wynika jasno, że maska pośmiertna
chopina była przeznaczona dla polski i że jak szereg innych cennych
przedmiotów została przywłaszczona sobie przez gossa. ale czy wynika
z tego, iż to on właśnie sprzedał ją na aukcji? z przytoczonej na
początku relacji eksperta drouot dowiadujemy się, że maria ofiarowała
maskę chopina "rodzinie obecnego jej właściciela". informacja ta
prowadzi nas na trudny trop, trudny, bo objęty tajemnicą
zawodową. rozumiemy, że "obecny właściciel" osoba, która wystawiła
maskę na aukcję nie otrzymał jej bezpośrednio od marii, a samo
określenie "rodziny", której maria mickiewiczówna miałaby ją
ofiarować, wykluczałoby a priori jakiekolwiek "pośrednictwo" gossa.
hipotezę taką należałoby udowodnić, mając na uwadze cel, który od
samego początku przyświeca moim poszukiwaniom, a mianowicie
zidentyfikowanie obecnego właściciela maski i próba pozyskania jej dla
polski. jedyną możliwą szansą powodzenia było odszukanie - po 17
latach - eksperta drouot, który opracował dokumentację i dzięki temu
miał bezpośredni kontakt z głównymi aktorami tej aukcji. wspomniany
już na początku profesor karol sterling, bez którego moje poszukiwania
nie miałyby miejsca, dzieląc się ze mną jednym ze swych odkryć,
porównał pracę historyka sztuki do pracy detektywa. myślę, iż ta
właśnie metoda, jak i przysłowiowy łut szczęścia, pozwoliły mi na
odnalezienie eksperta, który okazał się ponadto człowiekiem jak
najbardziej oddanym polskiej sprawie. od początku bowiem uważał, iż
jedynym godnym miejscem dla maski chopina jest polska. już w
pierwszej rozmowie uzyskałem od niego cenę, za którą maska została
sprzedana. suma poważna, jeśli weźmiemy pod uwagę realną wartość 250
000 franków sprzed siedemnastu lat, nie przekraczająca przecież
krajowych, a nawet emigracyjnych możliwości. druga, również bardzo
istotna informacja dotyczyła osoby, która maskę sprzedała. ograniczył
się tu ekspert do ogólnej charakterystyki, mówiąc, iż była to "kobieta
o azjatyckim typie urody, wdowa po pianiście". co z tego wynikało,
jaki był finał tego "azjatyckiego" tropu ku pośmiertnej masce
fryderyka chopina, dowiemy się dalej. dla intermedium zaś dodam, iż w
trakcie moich poszukiwań towarzyszyły mi stale szczęśliwe zbiegi
okoliczności. parafrazując tytuł słynnej książki jacques'a monod,
biologa noblisty, "le hasard et la necessite" "przypadek i
konieczność", skłonny jestem uwierzyć w konieczność przypadku... tak
też "w przypadkowej rozmowie" z basią i wojtkiem pszoniakami
dowiedziałem się, iż "przypadek" zrządził, że przyjaźnili się oni w
latach 8 z dominique perrin, dziennikarzem, który - powiedzmy już
nieprzypadkowo - pracował jako attache prasowy w wielkiej firmie
aukcyjnej ader - picard - tajan przy hotel drouot, tej właśnie, której
powierzono wystawienie maski chopina na licytację. nie pozostawało mi
nic innego, jak tylko odszukać pana perrin, co też uczyniłem. z
rozmowy z nim dowiedziałem się, iż, zważywszy na wyjątkową wartość
historyczną maski, firma aukcyjna postanowiła nadać tej sprzedaży jak
największy rozgłos. toteż na parę dni przed aukcją dominique perrin
uzyskuje zgodę właściciela słynnej firmy jubilerskiej chaumet,
znajdującej się pod numerem 12 przy placu vendome, tam właśnie, gdzie
zmarł chopin, na zorganizowanie konferencji prasowej wokół
eksponowanej w tym celu maski. na konferencję przybyli licznie
dziennikarze i "toutes les televisions" - "wszystkie telewizje" - jak
nie bez pewnej emfazy oświadczył mi pan perrin. jeśli nawet nie
wszystkie, to była tam obecna telewizja polska, dominique perrin
zawiadomił bowiem o tym wydarzeniu naszą ambasadę, jak i bibliotekę
polską w paryżu, towarzystwo im. fryderyka chopina i telewizję w
warszawie. maska eksponowana była w salonie na pierwszym piętrze
przed oknem, tak aby fotografowie i operatorzy mieli w tle imponującą
kolumnę vendome. dygresja pierwsza gdzie mieszkał chopin powiedzmy
sobie od razu, czego zresztą nie ukrywał pan perrin, że w tej
efektownej, mediatycznej scenerii nie troszczono się zbytnio o
historyczny rygor. i tak według marii gordon-smith i george'a r.
marka, w tłumaczonym na język polski "chopinie", mieszkanie
kompozytora nie znajdowało się we frontowej części kamienicy z
salonem, którego okna wychodzą na plac vendome, lecz, jak podają
autorzy, opierając się na badaniach francuskiego muzykologa henri
musielaka polaka z pochodzenia, usytuowane było "po wejściu bramą
wjazdową na wewnętrzne podwórze w lewym skrzydle na antresoli i
częściowo na parterze, oraz że składało się z siedmiu pokoi z oknami
na południe, co potwierdza list chopina do jego przyjaciela,
wiolonczelisty augusta franchomme'a, z 17 września 1849 roku, a więc
dokładnie na miesiąc przed śmiercią. w liście tym podaje, że lekarze
zadecydowali, iż ma wziąć mieszkanie od południa" podkr. moje -
a.w.. jakież więc było moje zdumienie, gdy stwierdziłem, że mieszkanie
"z oknami na południe", w którym zmarł fryderyk chopin, usytuowali
nasi autorzy w skrzydle zwróconym dokładnie na północ! miałem
wrażenie, iż otwiera się tu przede mną zaczarowany krąg o wirujących
stronach świata, kiedy niespodziewanie odkryłem zupełnie nowy trop
wiodący ku pokojom chopina... kiedy do przebywającego w stuttgarcie w
1831 roku kompozytora dociera wiadomość o upadku powstania
listopadowego, notuje on gorączkowo w swoim dzienniku "pisałem
poprzednie karty, nic nie wiedząc - że wróg w domu ... o boże jesteś
ty! - jesteś i nie mścisz się! - czy jeszcze ci nie dość zbrodni
moskiewskich - albo - alboś sam moskal!". ironia losu sprawiła, iż
dom, w którym umierał chopin na placu vendome w paryżu, należał
podówczas do ambasady "moskala"... Śladami maski anglicy, joanna
d'arc i francuski minister kultury z placu vendome powróćmy do hotel
drouot, gdzie 5 maja 1982 roku odbyła się sprzedaż aukcyjna
pośmiertnej maski chopina. z relacji eksperta, pana jean-pierre'a
duchiron, dowiedziałem się, że licytację wygrała polska,
reprezentowana przez ówczesnego dyrektora banku pekao sa w paryżu, i
że w ostatniej chwili francja, reprezentowana przez ówczesnego
ministra kultury jacques'a langa, skorzystała z prawa pierwokupu.
powiedziałem panu duchiron, iż uważam to za wielkie szczęście dla
polski i że mogłoby być o wiele gorzej, gdyby maska chopina znalazła
się w rękach prywatnych. wówczas pan duchiron opowiedział mi o
okolicznościach, które poprzedziły samą aukcję. jak tylko rozeszła się
w świecie aukcyjnym wieść o pojawieniu się dotychczas nikomu nieznanej
oryginalnej maski pośmiertnej chopina, zgłosiło się do jej
właścicielki dwóch dżentelmenów ze słynnego angielskiego domu
aukcyjnego christie's, zapewniając ją, że uzyska za nią bajońską i
nieosiągalną w paryżu sumę miliona franków, pod warunkiem, rzecz
jasna, że maska pójdzie na licytację w ich firmie w londynie. czysto
handlowy bluff, którym anglicy chcieli wyeliminować konkurencyjny
hotel drouot. przeciwstawił się temu stanowczo j.p. duchiron,
uprzedzając dżentelmenów z christie's, że jeśli nie ustąpią,
sprowokuje on ze strony francuskiej zastosowanie prawa pierwokupu.
spytałem go, czym się tu powodował, na co odpowiedział mi bez wahania
nie lubię anglików, nie zapominam, że spalili nam na stosie joannę
d'arc. niezbadane są wyroki boskie, powiedziałem oddanemu mi panu
duchiron, jeśli ceną za pozyskanie dla polski pośmiertnej maski
chopina miało być męczeństwo joanny d'arc... ta nieco ryzykowna
hipoteza nie zgorszyła mego rozmówcy, w którym, jak w każdym
francuzie, drzemie w głębi duszy wolteriański diabełek. dygresja
druga mickiewicz i chopin powróćmy jednak do punktu wyjścia,
przypominając, iż maska chopina, od adama mickiewicza aż do jego
wnuczki marii, była własnością rodziny. maria zmarła w roku 1952,
przechowując ją do końca u siebie, co oznacza, iż trzy pokolenia
mickiewiczów przez 103 lata chroniły jej sekretu. aukcja, na której
maska została sprzedana, odbyła się w roku 1982, czyli 133 lata po
śmierci chopina, a 30 lat po śmierci marii... pozostawiając
kabalistom interpretację tych liczb, odnalazłem w nich ezoteryczną i
przychylną mi wróżbę. klucząc tak z maską chopina wśród cieni adama,
władysława i marii, nie mogę się oprzeć pokusie przywołania choćby na
krótką chwilę żywego a godnego "komedii ludzkiej" obrazu chopina i
mickiewicza... poprowadzi nas tu władysław mickiewicz, cytujący w
swoich "pamiętnikach" opowieść antoniusza dessus, adwokata i
zaangażowanego w politykę publicystę, który po upadku rewolucji 1848
roku i następujących po niej represjach policyjnych ukrywał
zagrożonego aresztowaniem mickiewicza w swoim mieszkaniu na ulicy de
l'ancienne comedie. "antonin dessus - pisze władysław mickiewicz -
opowiadał mi następującą scenę gdy raz przyszedłem do adama
mickiewicza, zobaczyłem w salonie szopena. pański ojciec przedstawił
mnie, artysta oddał ukłon chłodny, prawie niewidoczny. miał on
wzięcie się i wysuszoną grzeczność ludzi wyższego towarzystwa. na
prośby matki chodzi tu rzecz jasna o celinę mickiewiczową usiadł
niebawem do fortepianu i grał z wielkim uczuciem. gdy skończył,
ojciec pański przegarnął włosy, westchnął głęboko i jął go karcić z
taką żywotnością, że sam nie wiedziałem, co mam czynić >jak to,
zamiast rozwijać w sobie ten dar poruszenia dusz, ty paradujesz na
faubourg saint-germain! mógłbyś porywać tłumy, a zadajesz sobie trud
łaskotania nerwów arystokratycznych!<. im więcej się unosił, tym
bardziej się szopen tulił, kurczył, nie wydając głosu. wreszcie
mickiewicz zamilkł, a szopen zaczął nieśmiało grać ludowe piosenki.
czoło poety napogodziło się znowu, a gdy artysta powstał, rozmawiali,
jakby nic między niemi nie było zaszło". trudno chyba o bardziej
wytrawny spektakl, w którym hierarchia i charaktery byłyby oddane z
równą ostrością. Śladami maski wszystko się wyjaśnia powróćmy do
naszych poszukiwań. czerpiąc ze wszystkich znanych mi dotąd źródeł,
wywnioskowałem, że brakującym dotąd ogniwem między marią
mickiewiczówną, jej przybranym synem janem gossem a aukcją w hotel
drouot mógł być jedynie zdzisław cyankiewicz, malarz i znany paryski
kolekcjoner, posiadacz cennych mickiewiczianów. zwróciłem się więc, i
nie po raz już pierwszy, do marka prokopa, archiwisty w bibliotece
polskiej w paryżu na wyspie Świętego ludwika, z pytaniem, czy widzi on
jakiś związek między gossem, maską chopina a cyankiewiczem. -
cyankiewicz?... miał żonę azjatkę - odpowiedział w sposób co najmniej
eliptyczny marek prokop. wszystko stało się dla mnie jasne!
przypomnę tu, iż kiedy po raz pierwszy prosiłem eksperta drouot o
opisanie mi osoby, która wystawiła maskę na licytację, powiedział mi,
że była to kobieta o azjatyckim ty-pie urody, wdowa po pianiście.
pomylił się tylko w jednym zdzisław cyankiewicz grał świetnie na
skrzypcach, pianistką zaś była jego żona ting-tien, chinka urodzona w
indonezji... po wstępnej rozmowie telefonicznej, pełen emocji udałem
się do pani ting-tien cyankiewiczowej, właścicielki pośmiertnej maski
chopina do 1982 roku. wiedziałem bowiem, iż po raz pierwszy ujawnią
się okoliczności, w jakich ten ukrywany przez trzy pokolenia
mickiewiczów wizerunek chopina z rąk marii przeszedł w cudze ręce.
ting-tien przyjęła mnie w niewielkim atelier malarskim z mezzanino
służącym jej za mieszkanie, gdzie z piątego piętra widoczny był w dole
kanał saint-martin z przerzuconymi nad nim metalowymi mostkami w
kształcie łuków i zarysowującymi się w dali progami śluz. Łącząca w
sobie arystokratyczną aurę swych chińskich przodków z paryską bohemą
ting-tien zaskakiwała w rozmowie niezwykłą wprost łatwością, z jaką
przenosiła się w swoich wspomnieniach po lądach, ludziach i językach.
a oto jej relacja będąc pianistką, uczennicą znanej w swoim czasie
lili kraus i jednocześnie malarką mającą w swym dorobku liczne
wystawy, poznaje w paryżu zdzisława cyankiewicza, za którego wychodzi
za mąż w połowie lat 5 po śmierci marii mickiewiczówny w 1952 roku,
zaprzyjaźniony z nią od dawna zdzisław cyankiewicz opiekuje się
żyjącym w skrajnym ubóstwie i opuszczeniu janem gossem. goss,
mieszkający w skromnym pokoiku na poddaszu, zwykł przychodzić do
państwa cyankiewiczów raz w tygodniu na tradycyjny niedzielny obiad.
pewnego dnia, kiedy goss nie zjawił się u nich na obiedzie,
zaniepokojony tym jego przyjaciel udał się do niego do domu, gdzie
zastał go w bardzo ciężkim stanie. goss nie miał już sił, aby
podnieść się z łóżka. w jakiś czas potem umarł... taki był oto koniec
ukochanego "syna" marii mickiewiczówny zwanej mariotką. według tego,
co opowiedziała mi pani cyankiewiczowa, jan goss ofiarował im maskę
chopina niedługo przed śmiercią w dowód wdzięczności za
opiekę. zdzisław cyankiewicz umiera tragicznie w 1981 roku, w rok
później jego żona decyduje się na sprzedanie maski. maska chopina i
stan wojenny i oto jesteśmy znowu w hotel drouot, od którego
rozpocząłem moją opowieść. od tamtego czasu upłynęło kolejnych
siedemnaście lat. siedemnaście lat niepamięci. dlaczego znowu
zapadła kurtyna na utrwalone przez clesingera śmiertelne oblicze
chopina? zwróciłem się po odpowiedź do najbardziej wiarygodnego tu
źródła w osobie pani hanny wróblewskiej-straus, kierownika i kustosza
muzeum chopina w towarzystwie im. fryderyka chopina w warszawie.
zawdzięczam jej uprzejmości udostępnienie mi bogatego materiału
prasowego związanego z aukcją, jak również fragmentów korespondencji,
którą prowadziła w celu uzyskania jak najściślejszych informacji
tyczących maski chopina. ograniczę się tu do przekazania
najważniejszych faktów. wiadomość o aukcji wywołała w polsce jak
najbardziej żywe i liczne echa w prasie. można je zreasumować,
mówiąc, iż entuzjazm dla sensacyjnego w sensie narodowym odkrycia
przeważał znacznie nad ironią pod adresem sensacyjnego falsyfikatu i
frajerów, którzy się dają na to nabrać. w tym ostatnim celował na
łamach "dziennika polskiego" bruno miecugow, którego "idealnie"
pasujące do tematu tytuły la wiech, "Ładny gips" czy "maska w maskę",
nie wymagają komentarza. po uzyskaniu środków na zakup maski od
ówczesnego ministra kultury, pana józefa tejchmy, hanna
wróblewska-straus miała się udać do paryża. stan wojenny uniemożliwił
tę podróż, co spowodowało, że polska reprezentowana była na aukcji
przez pana aleksandra kowalika, dyrektora banku pekao sa w paryżu, a
zakup maski storpedowany został przez francję, która w ostatniej
chwili skorzystała z prawa pierwokupu. informacje dotyczące aukcji,
przekazane mi przez panią wróblewską-straus pokrywają się więc w
całości z wersją eksperta drouot, pana duchiron, uzupełniając je
ważnymi tu dla nas okolicznościami. otóż w liście do zdzisława
cyankiewicza z lipca 1982 roku pani hanna wróblewska-straus, powołując
się na informacje uzyskane od profesora witolda rudzińskiego,
zapytuje, dlaczego projektowana przez zdzisław cyankiewicza w 1962
roku sprzedaż maski chopina towarzystwu nie została zrealizowana.
list ten pozostał bez odpowiedzi, zdzisław cyankiewicz nie żył już
bowiem od roku. jedynym śladem tego niespełnionego projektu jest
krótka wzmianka na ten temat w protokole rady naukowej towarzystwa z
26 maja 1962 r. dowiadujemy się ponadto, iż po roku 1985 towarzystwo
im. fryderyka chopina podjęło starania o pozyskanie maski, które
pozostały bez skutku. czas na konkluzję. moje trzymiesięczne
poszukiwania doprowadziły mnie do miejsca, w którym autentyczna maska
pośmiertna fryderyka chopina przechowywana jest w warunkach
odpowiadających najbardziej rygorystycznym wymogom konserwacji.
wiedziałem, iż stoję wreszcie u progu realizacji celu, jaki
przyświecał mi od samego początku sprowadzenia jej do polski. dziś
wszystko wskazuje, że ten cel bliski jest realizacji. miesiąc przed
śmiercią po raz ostatni odwiedza chopina norwid "on, w cieniu
głębokiego łóżka z firankami, na poduszkach oparty i okręcony szalem,
piękny był bardzo, tak jak zawsze, w najpowszedniejszego życia
poruszeniach mając coś skończonego, coś monumentalnie zarysowanego...
coś, co albo arystokracja ateńska za religię sobie uważać mogła była w
najpiękniejszej epoce cywilizacji greckiej". niech ten wizerunek
zawarty w "czarnych kwiatach" otoczy na zawsze żywą aurą pośmiertną
maskę fryderyka chopina. można przypuścić, iż zbulwersowanej śmiercią
brata ludwice, czuwającej przy jego łożu do końca, chciano
zaoszczędzić drastycznych detali związanych ze zdjęciem maski, a może
samego faktu jej istnienia. stąd ta o wiele późniejsza wiadomość
zawarta w liście adresowanym do niej już do polski przez jane
stirling. powyższy opis, stanowiący zarazem dowód autentyczności
wystawionej na aukcję maski chopina, opatrzony jest przez autora
dokumentacji i eksperta hotel drouot notą bibliograficzną. chodzi tu,
co warte jest zasygnalizowania, o tekst mieczysława idzikowskiego i
bronisława sydowa, wybitnego znawcy kompozytora, "les portraits de
frederic chopin". tekst ten opublikowany został w numerze specjalnym
"la revue musicale" nr 229, 1955 pod ogólnym tytułem "autour de
frederic chopin. sa correspondance. ses portraits" tłum. 3 jane
wilhelmina stirling 1804-59. "the first study of the life of chopin's
pupil and friend" first limited edition of 500 copies. copyright
audrey evelyn bone, 1960. 4 pragnę tu zaznaczyć, iż wszystko, co
dotyczy biblioteki polskiej w paryżu, siedziby polskiego towarzystwa
historyczno-literackiego, którego członkami byli chopin i mickiewicz,
zawdzięczam jakże cennej pomocy pana leszka talki, obecnego dyrektora
biblioteki i prezesa towarzystwa na odbywającej się w paryżu w grudniu
zeszłego roku sesji mickiewiczowskiej w college de france spotkałem
uczestniczącego w niej, a przybyłego z berna, jana zielińskiego,
pierwszego edytora "poezji zebranych" mojego ojca. umówiliśmy się na
dłuższą rozmowę w małej kawiarence u stóp kościoła la madeleine, do
którego przed 149 laty wprowadzono trumnę fryderyka chopina.
wszystkie moje myśli skupiały się wówczas na enigmatycznych losach
oryginalnej i nieznanej pośmiertnej maski kompozytora, o których
wspomniałem w naszej rozmowie. jan zieliński, pod wrażeniem mojej
opowieści, przypomniał ostatnie chwile karola szymanowskiego w
lozannie, jego ówczesną fascynację fotografią chopina. później, po
otrzymaniu przesłanej przeze mnie fotografii maski, napisał on do mnie
"maska chopina niesamowita. przypomina trochę pochyleniem słynną
topielicę z sekwany, o której tak pięknie mówi u rilkego malte". moje
skojarzenia idą tu ku realistycznym portretom późnego rzymu,
porażającym nas często swym tragicznym patosem. zacytuję fragment z
załączonego przez jana zielińskiego artykułu "ostatnie dnie k.
szymanowskiego" pióra leonii gradstein, opublikowanego w 1937 roku w
warszawskiej "muzyce" "kiedy pewnego dnia nadszedł numer warszawskiego
czasopisma >muzyka<, zawierający nieznaną fotografię dagerotyp chopina
z ostatnich lat jego życia, szymanowski po prostu nie mógł się oderwać
od tej wzruszającej podobizny szopena. całymi godzinami wpatrywał się
w zmęczone, wyczerpane cierpieniem oblicze wieszcza muzyki polskiej,
kazał mi nawet wyciąć tę reprodukcję i oprawić ją w ramkę, bo pragnął
ją ustawić na swym stoliku tuż obok obrazu matki boskiej
częstochowskiej, z którym się nigdy nie rozstawał. mówił dużo o
szopenie, którego rysy po raz pierwszy zobaczył na dagerotypie bez
żadnej szminki, w całej aureoli cierpienia i rozterki duchowej.
kiedyś powiedział do mnie smutnym głosem, że w jego własnym losie dużo
jest podobieństwa z losem szopena, gdyż jest chory, z dala od kraju,
cierpi i tęskni do swych bliskich". Świadectwo tym bardziej
wstrząsające, iż czytelnik ma dziś po raz pierwszy przed oczyma, obok
oblicza zmarłego chopina, jego ostatnią fotografię zrobioną niespełna
na rok przed śmiercią patrz obok. tę właśnie, którą miał przed oczyma
umierający z dala od kraju karol szymanowski. miłosz, brodski,
emigracja irena grudzińska-gross przypuszczam, że się pan niepokoi,
jak my wszyscy z naszej części europy, wychowani na mitach, że życie
pisarza kończy się, jeśli opuści on kraj rodzinny. ale to mit - witał
czesław miłosz josifa brodskiego, kiedy ten znalazł się na emigracji w
ameryce. artykuł ireny grudzińskiej-gross jest rok 1972, lipiec.
josif brodski, 32-letni wówczas poeta rosyjski, kilka miesięcy
wcześniej znalazł się na emigracji w stanach zjednoczonych. do ann
arbor w michigan, gdzie przed chwilą osiadł na stanowym uniwersytecie,
przychodzi do niego dwustronicowy list. czesław miłosz, bo on był
jego autorem, wita brodskiego w jego nowym życiu. list od emigranta
do emigranta i początek przyjaźni, która trwać miała aż do śmierci
brodskiego w 1996 r. przyjaźni w historii literatury polskiej dotąd
niespotykanej. miłosz lubi podkreślać, że to trzej poeci - on,
brodski i litwin tomas venclova - przezwyciężyli wielowiekowe podziały
między ich narodami. historia tego listu to właśnie jeden, całkiem
niemały krok ku temu przezwyciężeniu. nobliści brodski i miłosz
należą do grona najwybitniejszych postaci literackich xx stulecia.
brodski powtarzał często, że miłosz to "jeden z największych, a być
może największy poeta xx wieku", a miłosz napisał, że brodski to
"jedyny godny następca wielkich poetów rosyjskich srebrnego wieku,
achmatowej i mandelsztama". miłosz urodził się na litwie w 1911 r. -
brodski przyszedł na świat 29 lat później w leningradzie. gdy się
spotkali, miłosz przekroczył już sześćdziesiątkę, a na zachodzie
przebywał od 20 lat. nie był jednak jeszcze znany jako poeta, a sława
jego brała się z wydania "zniewolonego umysłu". w roku ich spotkania
był profesorem literatur słowiańskich na uniwersytecie kalifornijskim
w berkeley. zajmował się także tłumaczeniem poezji polskiej na
angielski, a jego własne wiersze, wydawane głównie przez paryską
"kulturę", z trudem docierały do polski. także brodski był w tym
czasie znany poza rosją raczej jako więzień polityczny niż poeta - w
1964 r. został skazany za "pasożytnictwo" i zesłany z rodzinnego
leningradu w okolice archangielska. dzielne kobiety - lidia czukowska
i fryda wigdorowa - robiły ukradkiem zapiski podczas jego procesu;
zapiski te zmobilizowały wiele osobistości - w rosji i na świecie - by
stanąć w obronie poety. został przedterminowo zwolniony z zesłania,
ale parę lat później władze zmusiły go do emigracji. zaproszony na
uniwersytet w ann arbor, udał się do kraju, w którym emigrantem był
miłosz. w rosji poezji miłosza nie znał, prawie tam nie dochodziła.
usłyszał o nim po raz pierwszy tuż przed wyjazdem od tomasa venclovy.
"gdzieś w 1971, 1972 r. odkryłem miłosza, co zrobiło na mnie ogromne
wrażenie" - powiedział 20 lat później w rozmowie z jerzym illgiem.
trudno byłoby mu wówczas przewidzieć, że zwiąże się z miłoszem tak
ważną przyjaźnią. to, że miłosz napisał list do brodskiego, nie było
przypadkiem. inicjatorem był tu, jak i w wielu innych ważnych dla
kultury tego regionu sprawach, redaktor - jerzy giedroyc. miłosz
wspomina zresztą w "piesku przydrożnym", że ma dar rozpoznawania ludzi
wysokiej klasy. gdy już po śmierci brodskiego spytałam go o ten list,
tak właśnie uzasadnił jego powstanie. "napisał pan do niego list
powitalny, tak jakby był pan w ameryce gospodarzem - powiedziałam. -
tak, napisałem ten list właśnie w poczuciu solidarności. to był taki
priwiet, spotkanie, w którym chciałem mu powiedzieć, że można
przepaść, ale jeśli nie przepadniesz, zrobisz się mocniejszy. rzecz
polega na tym, że wyczuwa się swoich. nigdy mi nie przyszło do głowy
zbliżyć się do jewtuszenki czy do wozniesienskiego. orientuję się
tak, jak mrówki orientują się czułkami. poeci wiedzą, którzy są ich
klasy" "gazeta Świąteczna", 5-6 września 1998. obaj poeci wspominali
ten list często, nabrał on dla nich wymiaru niemal symbolicznego.
miłosz określał go później w "roku myśliwego" jako "list pocieszający
pamiętaj, że tylko początki na wygnaniu są najtrudniejsze". wspomina,
że podyktował go po rosyjsku pani szebeko, rosjance, sekretarce
wydziału slawistyki uniwersytetu w berkeley. sam po rosyjsku nie
pisywał, a pani szebeko miała maszynę do pisania z rosyjską
czcionką. o brodskim wiedział sporo o jego procesie, zesłaniu,
emigracji. być może czytał także tłumaczenia jego wierszy na polski
albo angielski. sam poszukiwał wówczas tłumacza swych wierszy na
rosyjski, a brodski zarabiał w rosji przekładami z polskiego. stąd
list jest jednocześnie przywitaniem i propozycją współpracy. miłosz
poleca brodskiemu to, co zawsze było dla niego lekarstwem - dyscyplinę
pracy. list ten, napisze później miłosz także w "roku myśliwego",
"bogato oprocentował trwającą wiele lat przyjaźnią". przytaczam więc
tekst tego listu, który odnaleziony został po śmierci brodskiego w
jego papierach tłumaczenie moje, autoryzowane przez miłosza. 12 vii
1972, berkeley, kalifornia drogi brodski! dostałem pański adres od
redaktora paryskiej "kultury". z pewnością nie jest pan teraz w
stanie zabrać się do żadnej pracy, bo musi pan przyswoić sobie bardzo
wiele nowych wrażeń. to sprawa wewnętrznego rytmu i jego ścierania się
z rytmem życia, które pana otacza. no, ale skoro wydarzyło się to, co
się wydarzyło, o wiele lepiej, że przyjechał pan do ameryki, a nie
został w zachodniej europie, i to nie tylko z praktycznego punktu
widzenia. przypuszczam, że się pan bardzo niepokoi, tak jak my
wszyscy z naszej części europy, wychowani na mitach, że życie pisarza
kończy się, jeśli opuści on kraj rodzinny. ale to mit, zrozumiały w
krajach, w których cywilizacja pozostawała długo cywilizacją wiejską,
w której wielką rolę odgrywała "gleba". wszystko zależy od człowieka
i od jego wewnętrznego zdrowia. byłoby mi bardzo przyjemnie, gdyby
tłumaczył pan moje wiersze, ale najpierw musiałby pan zapoznać się z
nimi i zdecydować, czy one panu odpowiadają. wiem, że tłumaczył pan
gałczyńskiego - ale moja poezja jest wręcz całkowicie różna i stara
się nie mieć nic wspólnego z "pięknem" - jak u gałczyńskiego. mam
nadzieję, że się spotkamy i będziemy wieść długie rozmowy. na razie
nie wiem jeszcze, jakimi funduszami na odczyty rozporządzać będziemy
na jesieni, ale postaramy się coś w tej sprawie zrobić. co jeszcze
mogę powiedzieć? pierwsze miesiące wygnania są bardzo ciężkie. nie
należy brać ich za miarę tego, co później nastąpi. zobaczy pan, że z
czasem zmieni się perspektywa. Życzę panu, by jak najlepiej przeżył
te pierwsze miesiące. czesław miłosz ps przesyłam panu tom moich
wierszy. być może zainteresują pana wiersze lub cykle wierszy na
następujących stronach. miłosz był osobą "stamtąd" - z, jak pisał w
liście, "naszej części europy"; był emigrantem, który ciągle jeszcze
pisał wiersze, a więc osobą, która przezwyciężyła oddalenie od
rodzinnego kraju i języka. jego list dotknął największego niepokoju,
który dręczył rosyjskiego poetę. czy będzie mógł dalej tworzyć?
brodski odpisał z ann arbor już dwa tygodnie później. list ten, jeden
z dwóch znajdujących się w papierach miłosza w beinecke library w yale
university, przytoczę tylko we fragmentach, gdyż jego autor nie
chciał, by drukowano jego listy. wszystkie cytaty z brodskiego
przytaczam za zgodą wykonawców jego woli. najpierw brodski
przeprasza, że pisze po rosyjsku, bo "po polsku i po angielsku
wypadłoby gorzej". potem wyjaśnia miłoszowi, że tłumaczył nie tylko
gałczyńskiego, lecz także norwida, staffa, herberta, szymborską,
harasimowicza, kubiaka, i "zdaje się kogoś jeszcze, ale teraz już nie
pamiętam". "a teraz co do głównej sprawy" - "bardzo się cieszę z
propozycji tłumaczenia". następne dwa zdania dotyczą ograniczeń
czasowych, które uniemożliwią brodskiemu natychmiastowe przystąpienie
do tłumaczenia. dopiero na końcu listu brodski pisze "co się tyczy
pierwszej części pańskiego listu, mój list jest tak krótki właśnie
dlatego, że pan to napisał". zdanie ma trzy skreślenia i nie jest
najskładniejsze, ale brodski mówi tu miłoszowi właśnie zabrałem się do
pracy, nie wspominajmy więc o emigracji i cierpieniu. list kończy się
słowami "dziękuję panu. pański josif brodski". wspominając list
miłosza 12 lat później, brodski oddał jego treść w nieco niedokładny
sposób. w rozmowie z miłoszem walentyna połuchina cytuje jego
wypowiedź, w której twierdził, że list ten ostrzegał go, iż niewielu
pisarzy potrafi kontynuować swą pracę na wygnaniu. "jeśli to tobie
się wydarzy - cytował - będziesz znał swoją rangę". "pamiętam ten list
- prostował miłosz. - nie zacytował go w całości. mówiłem w nim o
pierwszym, najcięższym do zniesienia okresie wygnania, okresie, który
trzeba przetrzymać, po to by później wszystko było ci łatwiejsze. to
był także mój sposób na przywitanie się z nim i na wyrażenie mojego
poparcia". być może dziennikarz, który notował słowa brodskiego, źle
je zrozumiał, bo w innym wspomnieniu, z 1989 r. czyli 17 lat po
otrzymaniu listu od miłosza, brodski mówi "miłosz to jest po prostu
niesłychana obecność. mam szczęście znać go osobiście. po pierwsze,
przetłumaczyłem trochę jego wierszy. po drugie, pomógł mi niebywale.
przysłał mi krótki list akurat w chwili mojego przybycia do ameryki -
list, który natychmiast pomógł mi przemóc targające mną wtedy
wątpliwości. w tym liście pisał, pośród innych spraw na przykład o
tłumaczeniach, że rozumie, jak się martwię, czy mi się uda kontynuować
pisanie w obcym kraju. jeśli nie podołasz - pisał - jeśli spotka cię
zawód, nie ma w tym nic złego. widziałem wielu, którym się to
przytrafiło. to jest najzwyczajniej ludzkie, to najzupełniej
prawidłowe, jeśli człowiek pisze w granicach swoich czterech ścian, w
znajomym sobie kontekście. gdyby - pisał - tak ci się zdarzyło,
pokaże to twoją prawdziwą wartość, że jesteś dobrym pisarzem domowych
spraw. więc kiedy przeczytałem takie słowa, powiedziałem - nie! i za
to jestem mu strasznie wdzięczny" z rozmowy z grzegorzem musiałem
opublikowanej w "nagłosie", 1988. miłosz pamiętał bolesne początki
swej własnej emigracji, mógł więc sobie łatwo wyobrazić cierpienia
brodskiego. nie zapomniał o nich wiele lat później, gdy w swej
osobistej antologii poezji "wypisy z ksiąg użytecznych" 1994 napisał
"amerykański middle west był dla świeżo przybyłego imigranta,
rosyjskiego poety josifa brodskiego, ziemią jak najzupełniej
egzotyczną. wprowadzał tam młodych amerykanów w arkana poezji na
university of michigan w ann arbor". i załączył wiersz "w krainie
jezior", którego druga część jest jedną z nielicznych skarg brodskiego
na temat początków emigracji w pięknym tłumaczeniu stanisława
barańczaka wszystko, com pisał w te dni, nieodmiennie musiało kończyć
się na wielokropku. nie rozpinając ni guzika, sennie padałem w
pościel. i jeżeli w mroku odnajdywałem gwiazdę na suficie, gwiazda
umiała, w myśl reguł ciążenia, zbiec po policzku na poduszkę szybciej,
nim pomyślałem początek życzenia. wiersz ten był sam w sobie
przezwyciężaniem niemocy, z którą zmagał się nowy emigrant. zabrał
się on także do tłumaczenia wierszy miłosza. jego niepokorny duch nie
poddał się całkowicie woli starszego kolegi po piórze. brodski
przetłumaczył na rosyjski w ostatecznym rachunku sześć wierszy
miłosza. ale żadnego z tych, które miłosz sugerował. irena
grudzińska-gross - eseistka, historyk idei. studiowała romanistykę,
wyjechała z polski w 1968 r. obecnie mieszka w stanach zjednoczonych
o przekładach polskiej poezji 05-09-199 - zasadniczo poeci nienawidzą
siebie wzajemnie i jeden drugiego utopiłby w łyżce wody. więc
konfraternia poetów to może pojęcie podobne do pojęcia europy
Środkowo-wschodniej - trochę złożone. ale ja wierzę w konfraternię
poezji, bo do czegoś takiego należałem przed wojną w warszawie. może
dlatego starałem się robić propagandę polskim poetom, wszystkie
tłumaczenia robiłem z przyjaźni. irena grudzińska-gross rozmawia z
czesławem miłoszem. irena grudzińska-gross parę lat temu wydał pan
antologię poezji pt. "wypisy z ksiąg użytecznych". napisał pan we
wstępie "zawsze miałem poczucie czynnego udziału w gospodarstwie
polskiej poezji". wiem, że od razu po przyjeździe do stanów
zjednoczonych zajął się pan upowszechnianiem polskiej poezji i już w
1968 r. wydał pan tom tłumaczeń wierszy zbigniewa herberta. dlaczego
podjął się pan tej funkcji? czy to należy do "zawodu" poety? czesław
miłosz nie wiem. zacząłem tłumaczyć dość wcześnie, kiedy pierwszy raz
byłem w ameryce 1946 -- 50. pierwszym poetą, którego tłumaczyłem, był
różewicz. myślałem, że różewicza uda się wylansować w ameryce. mój
angielski był jednak wtedy bardzo słaby. trudno mi powiedzieć, na ile
dobre były te przekłady. tyle że wtedy nikt z amerykanów nie rozumiał
różewicza. nie rozumieli eksperymentalnej strony jego poezji, no i
cała ta tematyka wojenna... potem tłumaczyłem zbigniewa herberta, bo
mi się jego wiersze podobały. uważałem, że to ważny etap rozwoju
poezji polskiej i światowej. podobał mi się wtedy bardzo kawafis i
widziałem pokrewieństwo między kawafisem a herbertem. zresztą nie
wszystkie wiersze dają się tłumaczyć. na przykład józefa czechowicza
nie da się przetłumaczyć na żaden język. natomiast herbert tłumaczy
się dość dobrze ze względu na intelektualną, kaligraficzną strukturę
jego wierszy. nawet zbyt kaligraficzną, to jest jego słaba strona,
jest dość suchy, operuje kreską, a nie kolorem. a gdy wspomina pan w
"alfabecie" o "konfraterni poetów", kogo ma pan na myśli? - zasadniczo
poeci nienawidzą siebie wzajemnie i jeden drugiego utopiłby w łyżce
wody. więc konfraternia poetów to może pojęcie podobne do pojęcia
europy Środkowo-wschodniej - trochę złożone śmiech. ale ja byłem
wrażliwy na konfraternię poezji, bo do czegoś takiego należałem przed
wojną w warszawie. józio czechowicz uważał tę konfraternię za coś w
rodzaju loży masońskiej i rozdzielał w niej nazwy. siebie nazwał
cesarzem encyklopedii, a mnie bratem strasznym. bo w masonerii jest
"brat straszny", czyli taki, co prezyduje wtajemniczeniom, przez wodę
przeprowadza. miałem więc sympatię do tej idei. i starałem się robić
propagandę polskim poetom. wydałem po angielsku antologię "polska
poezja powojenna". bardzo się podobała i chyba miała wpływ na młodych
amerykańskich poetów. no i wydałem tom wierszy herberta. zaskakująca
jest pana książka o Świrszczyńskiej, również wydana po polsku i po
angielsku. to wyraz przyjaźni wobec poetki i wobec kobiety. składa
pan jej hołd, pana w tej książce w zasadzie nie ma. jak to się stało,
że napisał pan tę książkę? - byłem szczerze zainteresowany jej poezją,
bo jest bardzo silnie autobiograficzna. wyłania się z niej obraz
osoby, kobiety. nie wiem, czy gdyby autorką nie była kobieta,
napisałbym taką książkę. to jakiś stosunek erotyczny. nie za życia,
bo znaliśmy się bardzo mało. ona zresztą była takie chucherko, raczej
nieładna. potem się wyrobiła, nawet na rodzaj lwicy, kiedy ją
spotkałem w krakowie w 81 roku - wielka biała grzywa i taka rumiana,
czerstwa twarz. czarownica. cieszę się, że przed śmiercią dowiedziała
się, że ją tłumaczę. a było z tymi wierszami tak przetłumaczyłem ich
parę i przeczytałem moim przyjaciołom - richardowi i jodie lurie. im
to się bardzo podobało, zaczęli mnie namawiać, żebym dalej tłumaczył,
i tak się zrobił tom wierszy. te tłumaczenia, tak jak i wszystkie,
robiłem z przyjaźni, na tym przecież nie sposób zarobić. mnie się w
jej poezji podoba głębokie przeżywanie wszechświata, istnienia. to
jest poezja niemal manichejska, bardzo religijna, na sposób
agnostyczny, ale bardzo głęboki. trudno tu dostrzec tę nienawiść
wśród poetów. z zewnątrz widać, że poeci się nawzajem tłumaczą,
popierają, propagują, piszą sobie wstępy, dają nagrody. - czasem z
korespondencji można się czegoś dowiedzieć. teraz przygotowuję wydanie
korespondencji z iwaszkiewiczem. to idzie powoli, bo trzeba dużo
przypisów. iwaszkiewicz pisze o literackich sprawach, o tym, jak na
przykład jastrun nienawidził jego poezji, a tylko swoją uważał za
dobrą. albo przyboś. on tępił poetów, którzy nie byli jego uczniami,
nie pisali w jego poetyce. kiedy sprawował dyktaturę poetycką,
okrutnie traktował kolegów. to są chyba dość normalne zawiści. każdy
siebie uważa za jedynego wielkiego. jest taka opowieść, że poeci
podobni są do tłumu ludzi z balonikami. każdy ma swój balonik i każdy
puszcza ten balonik w powietrze i marzy o tym, by wszystkie inne
baloniki pękły, a tylko jego się ostał śmiech. antologia poezji
polskiej, tom herberta, wata czy Świrszczyńskiej to raczej przykłady
solidarności wobec braci-poetów. czy istnieje jakiś związek
przyjacielski, współpraca między poetami w stanach zjednoczonych? -
tak, istnieją sposoby wyrażania sympatii i solidarności tej
konfraterni, na przykład za pomocą nagród. w stanach zjednoczonych
jest pewnego rodzaju system, który utrzymuje poezję i poetów, są
uniwersytety, wydziały creative writing. one mają dobre strony, ale
też złe trudno w ogóle rozróżnić, co w nowoczesnej poezji jest bardzo
dobre, co średnie i co po prostu bardzo złe. przecież żyjemy w
świecie, w którym są tysiące tak zwanych artystów. to prawda, stany
to kraj masowej kultury, tych dinozaurów od spielberga, które latają
po całym świecie, ale jednocześnie to kraj, w którym każdy chce zostać
poetą. - i to jest bardzo dla mnie dobre, bo jak mam wieczór autorski,
przychodzi masa ludzi, chcą wiedzieć, jak pisać, żeby wypłynąć śmiech.
ten demokratyzm ma swoje plusy ameryka jest jedynym krajem, gdzie
wystarczy mieć rozgłos, żeby zostać profesorem. ja też nie miałem
kwalifikacji, mam tylko dyplom prawa, bez doktoratu. dzisiaj to już
trudne do pomyślenia. kiedy chciałem, żeby tomas venclova został moim
następcą w berkeley, nasz wydział odwalił go, bo nie miał doktoratu.
po przyjeździe josifa brodskiego do stanów zjednoczonych napisał pan
do niego list "powitalny", tak jakby był pan gospodarzem. - tak,
napisałem ten list właśnie w poczuciu solidarności. pamiętam
okoliczności, w jakich powstał. sekretarką wydziału slawistyki w
berkeley była rosjanka, pani szebeko. i miała maszynę do pisania z
rosyjskimi czcionkami. poszedłem do niej i podyktowałem jej ten list.
brodski mówił mi, że go pan w tym liście ostrzegał. - nie, właściwie
dodawałem mu otuchy. to był taki "priwiet", spotkanie, w którym
chciałem mu powiedzieć, że można przepaść, ale jeśli nie przepadniesz,
zrobisz się mocniejszy. skąd pan o nim wiedział? przecież nie znał go
pan osobiście? - wiedziałem o nim via polska. on miał w polsce
zwolenników, którzy go tłumaczyli. poza tym dowiedziałem się o
brodskim od venclovy, a może o venclovie od brodskiego. brodski,
zdaje się, przyjechał do stanów przed venclovą, ale ja przetłumaczyłem
wiersz venclovy "rozmowa w zimie" na długo, zanim on przyjechał do
stanów. nie umiem odtworzyć tej chronologii. to nie wyjaśnia,
dlaczego pan do niego napisał. przecież nie pisał pan do wszystkich
poetów, którzy zjeżdżali do ameryki. - nie, skąd. przyjechał na
przykład taki edward limonow. wiedziałem o nim od giedroycia, który
się nim interesował. to był taki chuligan, złodziejaszek. wydał
powieść "eto ja kediczka", rosyjski odpowiednik henry millera. ta
książka była pełna nienawiści do zachodu i do sołżenicyna. poznałem
go, zdaje się, w berkeley, a potem na zjeździe literatów w
budapeszcie, gdzie mówił o tym, jak piękny był socrealizm śmiech. "ja
bardzo lubię taką dobrą architekturę i takie dekoracje, takie złoto i
czerwień". już wtedy był całkowitym faszystą. napisał pan do
brodskiego, bo rozpoznał pan w nim pokrewną duszę, brata-poetę? - nie,
nie brata-poetę. po prostu venclova, brodski i ja stanowiliśmy pewnego
rodzaju ekipę. rzecz polega na tym, że wyczuwa się swoich. nigdy mi
nie przyszło do głowy zbliżyć się do jewtuszenki czy do
wozniesienskiego. orientuję się tak, jak mrówki orientują się
czułkami. poeci wiedzą, którzy są ich klasy. na tym rzecz polega.
dałem przykład limonowa, bo to dokładna odwrotność. nigdy w życiu by
mi nie przyszło do głowy pisać do limonowa. może pani w tym widzieć
niesłychaną arogancję poetów. to poznanie się na klasie brodskiego
było niezależne od języka, bo zetknął się pan najpierw z jego
wierszami w tłumaczeniu, prawda? - nie przypominam sobie. pamiętam
naszą pierwszą współpracę gorbaniewska przetłumaczyła mój "traktat
poetycki" na język rosyjski i prosiłem brodskiego, żeby rzucił na to
okiem. pan także przetłumaczył jego wiersz, ale tylko jeden, wczesny
wiersz "eneasz i dydona". ale z rosyjskiego w ogóle nie lubi pan
tłumaczyć. - brodski miał bardzo dobrych tłumaczy, nie chciałem
konkurować z barańczakiem czy z innymi. a dla mnie tłumaczenie z
rosyjskiego jest niezdrowe, jestem szalenie wrażliwy na jamb rosyjski,
jak bym zaczął tłumaczyć, to by mi szkodziło. w wierszach pisanych po
angielsku brodski starał się zachować tę rosyjską rytmiczność. - nie
bardzo to dobre. rytmiczność ginie po angielsku. w tym rejestrze nie
da się tego słuchać. byłem świadkiem wiele razy, jak brodski czytał
wiersze po angielsku. to nie wychodziło. on czytał po angielsku ze
śpiewem rosyjskim, a prawidła języka są zupełnie inne. pan także
zaczął zbliżać się do angielskiego. na początku tłumaczył pan zawsze
swoje wiersze z kimś, dla kogo angielski był językiem ojczystym.
potem napisał pan jeden jedyny wiersz po angielsku - "list do raja
rao". teraz często sam pan tłumaczy swoje wiersze. nie miał pan
pokusy, żeby pisać po angielsku? - nie. wiersze można pisać tylko w
języku swojego dzieciństwa. to, że brodski pisał wiersze po
angielsku, to był moim zdaniem błąd. on powinien był trzymać się
swojego języka. ale pod koniec życia on był, że tak powiem, bardzo
obojnacki. eseje jego są znakomite, proza jest bardzo dobra. ale
wiersze to jest inny rejestr. wolę jego inne wiersze. jego poezja
opiera się bardzo ściśle na metrze, to jest szalenie trudne do
tłumaczenia. wiersz metryczny rymowany nie ma tego samego waloru w
języku angielskim. to robi wrażenie przypomnienia minionej epoki,
nawet jeśli teraz jest powrót do rymu. on był bardzo arogancki i moim
zdaniem arogancja bardzo mu pomagała w stworzeniu i utrzymaniu
autorytetu śmiech. ale koledzy poeci po cichu sarkali na jego
tłumaczenia. dla szerszej publiczności był raczej znakomitym
eseistą. mnie się jego wiersze pisane po angielsku szalenie podobają,
odsłaniają dla mnie nowe możliwości tego języka. dzisiejszy język
poetycki ameryki jest przecież bardzo przemieszany i pojemny, ameryka
stała się międzynarodową ojczyzną poetów. ciekawe, dlaczego tak się
dzieje? - to duch wędruje w ten sposób. tak jak wędrował w
malarstwie, z włoch przeniósł się do holandii, a potem z holandii do
francji. tak mu się podobało. i to samo z poezją. poezja francuska
po prostu zagnała się w tak zwany kozi róg. oni mają bezgraniczną
pogardę dla tego, co się robi w poezji w ameryce. dla nich poezja to
wyciskanie esencji, tak jak u mallarmego. ale jak zaczęli wyciskać,
stali się niezdolni do powiedzenia czegokolwiek o świecie. samymi
esencjami nie można żyć. mówił pan często, że nie dostałby pan nobla,
gdyby pan został we francji. - bo we francji w tej chwili poezja nie
istnieje na rynku. jak wygląda przyznawanie literackiej nagrody
nobla? jaki wpływ mają nobliści na wybór przyszłych laureatów? -
akademia szwedzka zwraca się do szeregu ludzi z prośbą o nominacje
kandydatów. to nie są tylko nobliści, ale profesorowie literatury w
różnych krajach, związki pisarzy, pen cluby. dużo ludzi dostaje takie
zaproszenia. a znalezienie się na liście kandydatów jeszcze o niczym
nie przesądza, bo to, co się dzieje później, to właściwie gra w
ruletkę. od niedawna zaczęto pisać w życiorysach pisarza, że to
kandydat przedstawiony do nagrody nobla. byłem niedawno w irlandii na
obiedzie z poetą walijskim, dobry poeta, i w jego danych
biograficznych było "przedstawiony do nagrody nobla". przez kogo
przedstawiony? nie wydaje mi się, bym miał wpływ na to, kto po mnie
dostał nagrodę nobla. przez dłuższy czas w ogóle nie dostawałem
żadnych takich listów i nie wiedziałem, że mogę przedstawić własnego
kandydata. ale moja żona carol miała wpływ na jedną nagrodę - na
nobla dla toni morrison. siedziała kiedyś cały wieczór z kimś, kto
rządzi wszystkim w akademii, i kładła mu do głowy, jak znakomitą
powieścią jest "beloved" "umiłowana". tak że kontakt osobisty może
być bardzo użyteczny śmiech. czy w tym, że dostał pan nobla, pomogli
panu inni poeci? - nie mam pojęcia. fakt, że moja poezja była już
wtedy dostępna w języku angielskim, miał zasadnicze znaczenie. poza
tym dostałem najpierw w 1978 r. "małego" nobla, czyli nagrodę
neustadt. to najpewniejsza droga. i to była naturalnie nagroda
przyznana przez poetów. nie pamiętam, kto tam był, ale wiem, że był
brodski, może herbert. a więc tak, pomogli mi poeci. pisząc o swoim
pobycie we francji, wspomina pan z wdzięcznością camusa. kto inny
pomógł panu w tym okresie? - byli tacy, którzy odnosili się do mnie
jak najgorzej, ten klan "les temps modernes", sartre itd. i dlatego
trzeba oddać sprawiedliwość tym, którzy byli życzliwi. dominique
audry była mi bardzo pomocna. ona była w jury le prix europeen i
zaklasyfikowała moją powieść "la prise du pouvoir", czyli francuskie
tłumaczenie "zdobycia władzy", jako wybór francji. ci, którzy później
przyjeżdżali, mieli łatwiejszą sytuację, aż im zazdrościłem. i czasem
starałem się pomóc. na przykład aleksander wat. kładłem do głowy
silvie, że powinien go zatrudnić w wydawnictwie jako lektora
literatury polskiej. umberto silva to był przedziwny jegomość,
wydawca włoski rezydujący w genui, postać prosto z dostojewskiego.
niechętnie płacił autorom. zaprosić autora na obiad, wydać ileś tam
milionów lirów, postawić się, to tak, ale zapłacić malutkie
honorarium, nie było mowy śmiech. jednak wata żywił przez parę lat.
potem przyczyniłem się do tego, że wat przyjechał do stanów. ale nie
ja sam, bo wat oczarował na seminarium sowietologicznym w oxfordzie
gleba struvego i katarzynę feuer, naszą koleżankę z berkeley. ta
sprawa miała aspekty komiczne. myśmy wtedy byli na rocznym urlopie,
to była jesień 63 roku, roku, w którym zabito kennedy'ego. wat się
przygotowywał na podbój ameryki. no i ja mówię aleksandrze, my
wracamy, poczekaj parę tygodni, to razem pojedziemy, ja ci tam
wszystko ułatwię na miejscu. nie, wat poleciał pierwszy, że on sam,
wszystko sam. a później posądzał mnie, że go odsuwam, bo jestem
zazdrosny o posadę. przecież ja miałem tenure, czyli stały etat. więc
to było dość śmieszne. poeci są bardzo dziecinni. myślę nawet, że im
lepszy poeta, tym bardziej dziecinny. wracając do "księgi wypisów
użytecznych", zastanawiam się, czy tak przecież długi pobyt w ameryce
zmienił pana stosunek do poezji? - mnie się wydaje, że stosunek do
poezji ciągle się zmienia. ale - i to jest właściwie bardzo ciekawa
sprawa - mieszkając tak długo za granicą, nie miałem nigdy żadnych
wątpliwości językowych. zostałem widocznie w młodości tak dobrze
nasycony językiem polskim, że można o mnie powiedzieć to samo, co o
kobiecie o bardzo krótkich nóżkach "jaka siedziała, taka poszła"
śmiech. mówiąc poważniej, z ameryki wyniosłem upoważnienie do pisania
w wielu stylach, nie tylko w stylu xx wieku. prawdopodobnie
przyczynił się do tego auden, poeta nie amerykański, lecz angielski.
wspomniał pan "brata strasznego" i masonerię. z "alfabetu" widać, że
masoneria była bardzo ważna w pana młodości, że interesują pana tego
rodzaju związki. - tak, masoneria była bardzo obecna w wilnie.
miałem sympatię do ludzi o pewnym pokroju umysłu, o których
wiedziałem, lub nie, że są masonami. oświadczam się często z tymi
moimi sympatiami dlatego, że masoneria w wilnie była elementem
łagodzącym tarcia narodowościowe. pisze pan w "alfabecie", że
przyjechał pan do stanów z masońskim listem polecającym. - miałem
list od stanisława stempowskiego, który, jak wiadomo, był wielkim
mistrzem loży. powiedział mi ja panu dam list do jednego dostojnika
masońskiego w waszyngtonie, ten list może się panu przydać. nie
pamiętam, co się dalej z tym listem stało. zdaje się, że nie chciałem
go wręczyć, żeby nie uwikłać się w jakieś podwójne gry, może go na
koniec wysłałem pocztą, nie pamiętam. on dał panu ten list, mimo że
nie był pan masonem... - on mnie używał wyłącznie jako messengera,
posłańca. ten list donosił o sytuacji w polsce z punktu widzenia
masonerii. nie wiem, czy tam coś było o mnie. poeci mają swoją
własną masonerię. na liście członków masonerii polskiej, opublikowanej
przez profesora ludwika hassa, nie ma poetów. są politycy, na
przykład prawie cała sanacja. i ani jednego poety. mimo że jest pan
niesłychanym indywidualistą, całe życie należy pan do różnych
nieformalnych grup przyjacielskich. to nie są partie ani organizacje,
ale związki męskich przyjaźni, rozpoczęte jeszcze w liceum. być może
wzorem była tu masoneria wileńska czy związki przyjacielskie wokół
mickiewicza. - tak, bardzo ważna jest wartość koleżeństwa.
przyjaźnie poetyckie są bardzo potrzebne młodym poetom. nie są pewni
siebie, czytają wzajemnie sobie wiersze. klasycznym przykładem jest
konfraternia petersburskich poetów, "chór anielski" wokół anny
achmatowej, do którego należał josif brodski. cała historia josifa w
petersburgu to historia tych właśnie związków przyjacielskich, bardzo
potrzebnych. i tak samo dla mnie grupa Żagarów i cała młodość w
wilnie na tym polegała. to jest pewna prawidłowość. jak się poeta
robi starszy, trochę mniej takich związków przyjacielskich potrzebuje,
drogi się bardzo rozchodzą. młodzi są bardzo do siebie podobni, bo idą
jednym stadem. jak napisał o nas stanisław mackiewicz wali to jak
stado dzików przez chrust śmiech. ale później te dziki się
rozdzielają i każdy ma swoje królestwo. /irena grudzińska-gross irena
grudzińska-gross - eseistka. studiowała romanistykę, wyjechała z
polski w 1968 roku, obecnie mieszka w stanach zjednoczonych;
doktoryzowała się na columbia university w nowym jorku, obecnie
wykłada na new york university. opublikowała m.in. "piętno rewolucji
- custine, tocqueville i wyobraźnia romantyczna" 27-06-01 2013/
porzucone królestwo feliks w. kres "porzucone królestwo" jest kolejną
powieścią cyklu "księgi całości" prezentującą mechanizmy polityki i
władzy w całkowicie utopijnym świecie szerer. to najmroczniejsza ze
wszystkich książek kresa. gorzka, okrutna opowieść o zawiedzionych
marzeniach, niespełnionych miłościach i straconych złudzeniach.
powieść wydało wydawnictwo mag. prolog trwała jeszcze wiosna w całej
pełni, ale na agarach, zwanych czasem wyspami na końcu świata, nic na
to nie wskazywało; można by przysiąc, że nastała jesień, pora burz.
nie pamiętano tak długiego okresu złej pogody o tej porze roku.
dzikie sztormy przewalały się po bezmiarach. pośród mroku, pod
zaciągniętym chmurami niebem, zwieńczone pianą bałwany tłukły łbami
wysoki klif. gdy mężczyźni wypłynęli w morze po swą walkę, zdobycz i
chwałę, gdy zniknęły maszty okrętów kobiety znowu czekały. gdy
mężczyźni daleko na morzu w pocie czoła żagle stawiali, ich kobiety
stawały na klifie. kobiety tylko czekały. gdy mężczyźni uczepieni
wantów nowe lądy witali z daleka ich kobiety nie zmagały się z linami.
kobiety musiały tylko czekać. gdy strzaskane sztormami żaglowce na
dnie oceanu spoczywały na klifie żony żeglarzy wciąż czekały, czekały,
czekały... ileż takich smutnych pieśni powstało we wszystkich
zakątkach szereru, do których dociera słona morska bryza... nadciągał
wieczór, pogłębiając ciemności. jej wysokość księżna alida pani na
agarach czekała na męża, który powiódł w morze wojenną
eskadrę. księżna nie ufała bezmiarom i nie kochała ich, choć wiernie
strzegły granic jej włości. stojąc na urwisku, odgadywała spojrzeniem
zatopiony horyzont, rozmawiając z dwiema innymi kobietami. Żaglowce
już od tygodnia powinny cumować w porcie. sylwetka ogromnego
mężczyzny niewyraźną plamą odcięła się od pochmurnego nieba.
towarzyszące księżnej kobiety były prostymi mieszczkami, które tylko
tutaj i tylko przez chwilę mogły być jej równe - bo tak samo czekały
na swych mężczyzn. lecz ujrzawszy nadchodzącego, pokłoniły się swojej
pani i uciekły, odprawione lekkim skinieniem. niewysoka władczyni
agarów uniosła rękę, ujęła olbrzyma pod ramię i zabawnie oparła głowę
o jego łokieć. - jak nie wróci, wezmę sobie ciebie - powiedziała
smutno i figlarnie zarazem. - chcesz być księciem wyspy, królu gór?
wiatr potargał jej jasne włosy. od dwóch dni nie miał siły wichru,
ale spienione fale pod urwiskiem chyba o tym nie wiedziały. czarne
morze gotowało się niczym trucizna w wielkim kotle. chciało by się
zebrać piany jak burzyny z powierzchni wywaru. - w ogóle nie umiem
pływać. - a co umiesz? mm? - nic, co przydałoby się tutaj komukolwiek
- olbrzym w ogóle nie znał się na żartach, albo miał podły nastrój, w
każdym razie nie podjął przekomarzań. - pora na mnie, wasza
wysokość. zadarła głowę, próbując w gęstniejącym mroku wyczytać coś z
twarzy mężczyzny. - chcesz... wracać? - czekam tylko na powrót
raladana. i pierwszy statek, który popłynie z aheli dokądkolwiek,
byle wysadził mnie w dartanie. - myślałam, że znalazłeś wreszcie swój
dom. ojca, przyjaciół... to ten kot! - powiedziała z niechęcią. - on
cię namówił, prawda? - ten kot, wasza książęca wysokość, jest moim
bratem od dwudziestu paru lat. miał pasujący do sylwetki, głęboki i
silny głos. mówił wyraźnie, niespiesznie. bardzo lubiła go
słuchać. - niepotrzebnie dałam ci ten list od niego. a kiedy mówisz
"wasza książęca wysokość" to od razu wiem, że nie warto z tobą
rozmawiać. no... - zmitygowała się - czasem, co prawda, chcesz mi
tylko podokuczać. hej, dzielny strażniku! - zawołała głośniej,
zwracając się ku kępie ostrych nadmorskich traw. wysoki i potężny
mężczyzna, którego nie dało się nazwać olbrzymem tylko w obecności
towarzysza księżnej, podniósł się z ziemi. uzbrojony po zęby, od
wielu lat był jej przybocznym gwardzistą. skinął głową i poszedł
pierwszy. mała kawalkada ruszyła ku nieodległym murom twierdzy
nadbrzeżnej. - grevie, czy jeśli wyjednam zgodę twojej pani, zechcesz
posiłować się dziś ze mną? nikt tutaj nie potrafi wyłoić mi skóry tak
jak ty. - wasza godność chwali mnie na wyrost - odparł sługa
oglądając się przez ramię. - jeszcze nie wyleczyłem moich pękniętych
żeber. - a ja wyłamanego barku. - zaraz obaj będziecie pęknięci i
wyłamani - zagroziła księżna, omijając większą od innych kępę traw. -
nie, glorm, nie wyjednasz na nic zgody, nie będziesz tłukł się z moim
przybocznym, bo masz dzisiaj siedzieć ze mną i bawić mnie najlepiej,
jak umiesz. jestem wdową po żeglarzu i mam być pocieszana. -
słomianą wdową, jak dotąd... nie wygaduj takich rzeczy nad morzem. -
a co, ty też jesteś przesądny? wszystkich was... pomoczyło. -
księżna, nie mogąc czasem znaleźć odpowiedniego słowa, miała zwyczaj
posługiwania się pierwszym lepszym, które przyszło jej do głowy;
jakkolwiek bywało to zabawne, świadczyło o czymś nader nieśmiesznym, a
mianowicie o tym, że z jej wysokością lepiej tego dnia nie
zadzierać. - niestety masz rację, wojowniku. nie jestem jeszcze
wdową, wciąż jestem żoną solonego śledzia, który nawet w małżeńskim
łożu porusza się tak, jakby pływał. grev, bardziej przyjaciel niż
sługa jej wysokości, wiedział jednak, kiedy powinien przyśpieszyć
kroku i nie słuchać, co wygadywała. bujna przeszłość księżnej
dochodziła niekiedy do głosu i można było doszukać się w jej słowach
zarówno cynizmu tajnej wywiadowczyni trybunału, jak też jadu
intrygantki i bezdusznego chłodu skrytobójczyni, albo rozwiązłości
ladacznicy. była każdą z tych osób. a ponadto najbardziej niewierną
ze wszystkich żon, jakie nosiła ziemia. najbardziej niewierną - i
najbardziej kochającą ze wszystkich. za swego męża-żeglarza dałaby
się ugotować żywcem. u schyłku minionego lata nie zdążył wrócić na
agary, co oznaczało, że spóźni się trzy miesiące - o ile w ogóle
żyje... nikt nie pływał jesienią po bezmiarach. lecz księżna każdego
dnia stawała na urwistym brzegu, czekając. nie istniała dla niej zła
pogoda, nie bała się deszczu ani wichru. i była pierwszą, która
ujrzała pośród skłębionych fal czarną sylwetę okrętu. na pokładzie
dzielnego żaglowca najlepsi żeglarze świata, pod wodzą swego kapitana,
przedarli się przez sztormy i wrócili do swych domów, dokonując
niebywałego wyczynu... kobiety nie musiały już czekać. w murze
twierdzy nadbrzeżnej widniały małe żelazne drzwi, a w niewielkiej
wnęce czuwał wartownik. na widok nadchodzących załomotał w blachę
pięścią, dał się poznać przez niewielkie okienko i wrócił na swoje
miejsce. huknęły odmykane zasuwy. księżna i towarzyszący jej
mężczyźni znaleźli się w wąskim korytarzyku. poprzedzani przez
żołnierza z pochodnią, wkrótce wyszli na niewielki dziedziniec.
rozrzucone szerokim półkręgiem umocnienia nie tworzyły warowni w
ścisłym znaczeniu tego słowa, były to raczej połączone ze sobą
samodzielne zespoły forteczne, osłaniające port przed atakiem z lądu i
morza. wąski kanał portowy przegrodzono potężnym łańcuchem,
spinającym niskie, lecz bardzo obszerne baszty. nazwano je bastejami;
nowe słowo, używane tylko na agarach, wydawało się jednak odpowiednie
dla budowli nie mających odpowiednika nigdzie w całym szererze. owe
dziwne baszty pomyślane zostały jako platformy dla dział dużego
wagomiaru. małe agarskie księstwo zawdzięczało swą siłę nie tylko
świetnej flocie wojennej i licznym okrętom kaperskim. próbując
ochronić swą niezależność, postawiło na nowe rodzaje broni, nie
doceniane przez wojska wiecznego cesarstwa. w szererze od dawna nie
budowano twierdz, prochowe działa zaś stawiano tylko na pokładach
okrętów. rozbójnicze księstwo, zasilające swą szkatułę dochodami z
handlu łupami wojennymi, nie miało dość ludzi, by stworzyć liczną
armię, ale miało pieniądze... i szukało swojej szansy w nowinkach. -
te basteje nie wystarczą - rzekł glorm, spoglądając na rysującą się w
mroku krępą sylwetę budowli. - cesarstwo wciąż jest potężne. - srogi
z ciebie rębajło, ale żaden polityk - nieomal pogardliwie oceniła
księżna. - nie ma już żadnego cesarstwa. wkroczyli do fortecznego
budynku mieszkalnego, w którym mieściła się jedna z trzech rezydencji
księżnej. - nie ma już żadnego cesarstwa - powtórzyła alida, idąc po
schodach na piętro. - armekt i dartan obronią się przed każdym
atakiem, ale nie są zdolne do prowadzenia zaczepnej wojny morskiej, a
cóż dopiero zamorskiej. już dziś, gdybym chciała, mogłabym zepchnąć
oba te mocarstwa na ląd... ale nie chcę, bo wożą wodą różne
pożyteczne rzeczy, których nie ma sensu kupować ani wytwarzać na
agarach. nie do końca było to prawdą. wydanie kontynentowi totalnej
wojny morskiej bez wątpienia zaowocowałoby zmieceniem z wód szereru
dartańskich i armektańskich żaglowców... a po kilku latach
potrzebnych do odbudowy floty bezprzykładny odwet. wycięcie bolesnego
wrzodu, jakim były agary, mogło być z różnych przyczyn odwlekane -
lecz walka z gangreną nie. jakkolwiek rozbieżne były interesy armektu
i dartanu, utrata mórz musiała doprowadzić do zawarcia przymierza.
kontynentalne państwa nie mogły zaakceptować uwięzienia w lądowych
granicach. inna sprawa, że agarskie księstwo rosło w siłę i to, co
nie mogło udać się teraz, być może było możliwe za lat piętnaście albo
dwadzieścia. księżna alida lubiła czasem po męsku napiąć muskuły, ale
w gruncie rzeczy wiedziała, na co stać jej państewko. - za
dwadzieścia lat - dorzuciła - pępek świata będzie tutaj, w aheli. nie
mówię, że stolica jakiegoś imperium... tylko miasto, z którym liczyć
się będą musiały wszystkie inne miasta szereru, łącznie z rollayną i
kirlanem, o doronie nie wspominając. mijając kopcące przy
strzelniczych okienkach łuczywa, dotarli na szczyt schodów. dalej
były pokoje księżnej, a bardziej na prawo - gościnne. drzwi strzegli
wartownicy z włóczniami. - chodź do mnie. no, nie będę cię uwodzić!
- prychnęła. - zresztą, czy ty w ogóle wiesz, co to uwodzenie? albo
chociaż co to kobieta? - nie za bardzo - przyznał. - nigdy mnie
specjalnie nie pociągały... ale mężczyźni też nie - dorzucił szybko,
widząc jej uniesione brwi i mogłaby przysiąc, że zarumienił się lekko.
- nigdy nie miałem głowy... do tych spraw. wzruszyła ramionami. -
gdyby więcej było takich na świecie, już dawno umarłabym z głodu.
wszystko, co mam, wydobyłam z worków huśtających się między męskimi
nogami. nie bez powodu mówią na to "klejnoty". obojętna szczerość, z
jaką zawsze wspominała o swej przeszłości, nieodmiennie wprawiała go w
zakłopotanie. dobiegał pięćdziesiątki, widział w życiu niejedno, ale
dopiero na dalekich agarach nauczył się rumienić przy kobiecie. jak
chłopiec. w twierdzy księżna miała tylko dwa pokoje. zatrzymali się w
dziennym, bardzo wygodnie, a nawet bogato urządzonym. służba podała
wino i suszone owoce, zabierając zarazem płaszcze księżnej i jej
gościa. uwolniona z obszernej peleryny blondynka w ogóle nie
wyglądała na władczynię. niska i okrąglutka, raczej ładna niż piękna,
przeważnie nosiła warkocz przerzucony na pierś. była w wieku...
nieokreślonym, co się zowie - równie dobrze mogła mieć trzydzieści
jeden, jak i czterdzieści siedem lat, a ile miała naprawdę, nie
wiedział chyba nawet jej mąż. taka nieodgadniona, nie zmieniająca się
przez dziesięciolecia powierzchowność była zresztą czymś zwyczajnym u
armektanek, wcześnie dojrzewających, bardzo długo młodych i
starzejących się nieomal z dnia na dzień, a księżna miała w żyłach
połowę armektańskiej krwi. gustowała w jasnych sukniach, niebieskich
lub zielonych zielone pasowały do jej oczu, często z białymi
dodatkami. teraz także miała na sobie dość prostą, choć gustownie
skrojoną, szafirową sukienkę, ale rozpuszczone włosy potargane zostały
przez wiatr i wyglądała na księżnę mniej, niż kiedykolwiek. jej gość
i przyjaciel przeciwnie, wyglądał na tego, kim był. czerstwa i
ogorzała twarz, okolona krótko przystrzyżoną jasną brodą, poznaczona
była w dwóch miejscach nieszpecącymi bliznami. z krótkim mieczem
przewieszonym przez plecy, w futrzanym kaftanie i grubej męskiej
spódnicy, okrywającej cholewy butów, olbrzym wyglądał na twardego
wojownika, łatwo zyskującego posłuch u podobnych mu ludzi. tak też
było w istocie. historia życia tego człowieka, nie mniej barwna od
historii życia księżnej, zawierała się w niezliczonych grombelardzkich
legendach o basergorze-kragdobie, królu ciężkich gór i górskich
rozbójników. ten sam człowiek, później, szukał spokoju i odpoczynku w
bogatym "złotym" dartanie. zamiast tego, znalazł nową wojnę,
największą jaka miała miejsce od stuleci. uciekł od niej aż na
dalekie agary. wojna dobiegła końca, albo może raczej odeszła z
dartanu i szukała pożywienia gdzie indziej. starzejący się wojownik
wiedział, gdzie. na agarach czuło się jej daleki, ale wyraźny już
oddech. - chcesz wracać - księżna nawiązała do rozmowy rozpoczętej na
urwistym brzegu. - rzecz jasna. może to jakieś przekleństwo?
gdziekolwiek pojadę, armektańska pani arilora ciągnie za mną, brzęcząc
zbrojami i mieczami. już widzę, że nie ucieknę. - tutaj nie ma wojny.
- ale będzie. nie zaprzeczyła. - skoro nie mogę uciec, to będę jej
służył. ale na własnych warunkach i na wybranym przez siebie polu
bitwy. wielu wiernych przyjaciół próbowało mi wyperswadować ucieczkę
z ciężkich gór. zrobiłem po swojemu, a teraz idę odszukać tych
przyjaciół i poprosić, żeby wracali ze mną. - zgodzą się? co było w
tym liście od twojego kociego druha? - nie wiem, alido, czy się
zgodzą. rbit pisze, że umówił się z delenem. to mój były gwardzista
i... no, ktoś do specjalnych zadań. - morderca i skrytobójca -
księżna bardzo lubiła nazywać rzeczy po imieniu. - no, właściwie tak.
delen ożenił się i... jest gruby. - basergor-kragdob miał niski,
przyjemnie brzmiący śmiech. - grubszy ode mnie? - od... ciebie? nie
jesteś gruba. urodziłaś dwoje dzieci i jesteś... no... - gruba. i co
ten twój gwardzista? - przez całe życie wyglądał jak chłopiec.
zawadiaka, mistrz miecza, świetny dowódca, uwielbiany przez
podkomendnych. dzisiaj jest gruby i ma dwie córeczki, dla których
zrywa agrest koło domu, bo dzieciaki mogą pokłuć sobie łapki.
inni... raner, drugi mój gwardzista, nie żyje. jego siostra arma,
moja najlepsza wywiadowczyni, rządzi grombelardzkim trybunałem.
będzie dobrze, jeśli nie znajdę w niej wroga, bo
sojuszniczkę... wątpię. tewena, druga moja wywiadowczyni, mieszka
gdzieś w armekcie. nie wiem, co porabia, nie wiem nawet, czy zdołam
ją odnaleźć, chociaż polegam na rbicie. sam rbit zmienił się
najmniej, to przecież kot. ostatnich kilka lat po prostu przespał,
czekając, aż zacznie dziać się coś ciekawego. mieszkaliśmy w
największym i ponoć najpiękniejszym mieście szereru, a on przez cały
ten czas nie wylazł ze swojej komnatki, wyobrażasz sobie? dla niego w
całym dartanie nie było nic godnego uwagi. spał i dumał na zmianę,
gapiąc się w okno, przez które widać było jakiś dach i kawałek ulicy.
gdyby nie odczuwał naturalnych potrzeb, służba musiałaby oczyszczać go
z kurzu. gdy wybuchła wojna z armektem, uznał że to jeszcze
nudniejsze niż pokój i odtąd leżał tyłem do okna. dla kota nie
istnieją żadne sprawy poza jego własnymi. uśmiechnęła się z
niedowierzaniem i pokręciła głową. - nigdy nie widziałam kota. wiem,
jak wyglądają, ale nie widziałam. - rzecz jasna. i nie zobaczysz,
jeśli całe życie spędzisz na wyspach. zresztą, nawet na kontynencie
są miejsca, gdzie koty nie bywają. pytałem kiedyś rbita i próbował mi
to wyjaśnić, ale znudziło mu się, zanim dobrze zaczął. myślałem, że
się zastanawia, a on zasnął, nadal więc nie wiem, dlaczego koty gdzieś
nie bywają. na wyspach nie, bo to za morzem. - jestem pewna, że
napatrzę się jeszcze na koty - powiedziała znacząco. - nie zamierzam
siedzieć na tej wyspie do śmierci. mężczyzna odpiął pas z mieczem i
położył na stojącym obok stole. - wziąłem sobie do serca zadanie
chronienia waszej wysokości - powiedział z humorem - ale siedzieć z
tym po ludzku nie można, w każdym razie nie na krześle z oparciem...
na kamieniu, pod skalną ścianą, to co innego - spoważniał i jakby
posmutniał. - przecież brakuje ci tych twoich gór - zauważyła. -
pewnie zawsze ci brakowało... dlaczego je zostawiłeś? nie wyobrażam
sobie, żeby raladan zostawił swoją słoną wodę. - uśmiechnęła się na
samą myśl, tak było to zabawne. - czego szukałeś w dartanie? - teraz
już nie wiem. grombelard to, na dobrą sprawę, tylko wielka kupa
gołych skał, moczona deszczem i owiewana wiatrem. cztery miasta, bo
londu nie liczę... zbudowałem tam własne królestwo, niezależne, a
nawet niewidoczne dla imperium, miałem swoich urzędników, poborców
podatkowych, szpiegów i żołnierzy. miałem to wszystko, co ty masz
tutaj, na agarach. ale ty ze swoimi żaglowcami możesz dokądś
popłynąć, możesz snuć plany o rozszerzeniu swojego władztwa. a ja
osiągnąłem wszystko i nie mogłem ruszyć ze swoimi górami na podbój
reszty szereru... nie chciałem przemienić się w jedną z
grombelardzkich skał, trwającą dla samego trwania. no to, ruszyłem
szukać szczęścia - westchnął. - była kobieta w moim życiu, może jedyna
naprawdę ważna... ale już ci o niej opowiadałem. - tamenath mi
opowiadał. jeśli chodzi o ciebie, to pierwszy raz opowiadasz mi o
czymkolwiek - sprostowała z sarkazmem, ale nie mijając się z prawdą;
król gór nie był człowiekiem wylewnym. - ta kobieta to Łowczyni, tak?
dała ci kosza. - kiedy nie. zapytała tylko, czy pojadę do dartanu.
bo ona stamtąd dopiero co wróciła. wolała zostać jedną z mokrych
grombelardzkich skał. może widziała, że po prostu jest taką skałą, i
że ja jestem taką skałą... miejsce skały jest w górach, alido. nawet,
jeśli ma tam trwać dla samego trwania. ostatecznie, może i
wysiedziałbym w dartanie, albo zresztą gdziekolwiek, byle dano mi
święty spokój. dalej bawiłbym się na arenach rollayny, wbijając
dartańczykom turniejowe hełmy na oczy i wyginając blachy napierśników
w śmieszne kształty. ale nie. dokądkolwiek ruszę, zaraz idzie za mną
wojna. cudza wojna... ale o tym też już mówiłem. - machnął ręką. -
starzeję się. - nie jesteś jeszcze stary. - rzecz jasna. ty zaś nie
jesteś gruba, moja piękna księżno, jedno i drugie jest prawdą. ale...
coś tu jednak mamy na rzeczy. - bezczelnie, nietaktownie... i
słusznie - powiedziała po chwili namysłu. - zostań ze mną na noc, no!
- zażądała kapryśnie, jak dziecko. - wiesz tak samo jak ja, że
raladan pogodził się już... a zresztą, nie musi się dowiedzieć. aż
mnie wszystko boli, tak cię chcę! - o nie, co to, to nie - oznajmił
szczerze zaniepokojony, wstając i biorąc swój miecz. - odczuwam dziś
potrzebę mówienia, ale inne... nad innymi potrzebami panuję. są
rzeczy, których mężczyzna nie robi przyjacielowi. - nawet jeśli ten
przyjaciel pozwala? - nic mnie nie obchodzą wasze dziwaczne obyczaje
małżeńskie - uciął. - wasza wysokość, czy mogę już iść? - a wynocha! -
zawołała ze złością. - nawet prosto do portu, powołaj się na mój
rozkaz, a przygotują ci zaraz żaglowiec do podróży! już cię nie ma na
moich agarach! machnął ręką i wyszedł. księżna czasem lubiła mówić do
siebie. - przesadziłaś - rzekła po jakimś czasie. - ale on też o tym
wie. a zresztą to nie po raz pierwszy, stara dziwko. milczała. -
gruba dziwko - poprawiła się po długiej chwili. księżna nie była
jedyną kobietą na agarach, której bał się jego godność j.i.glorm. nie
była nawet tą, której bał się najbardziej. księżniczka riolata
ridareta nie popłynęła tym razem na wyprawę ze swym przybranym ojcem.
grombelardzki król gór był głęboko przekonany, że jeśli w wyspiarskim
księstwie dojdzie do jakiejś katastrofy, to za sprawą tej... tego
czegoś. foka. na wyspach powiedzieć o kobiecie "foka" znaczyło to
samo, co gdzie indziej "krowa". Ślepa foka ridi - jak z właściwym
sobie wdziękiem przezwali ją agarscy żeglarze - dowodziła kiedyś
wszystkimi wojskami na wyspach, ale rychło okazała się niezdolna do
sprostania zadaniu. zostawiono jej tylko flotę wojenną, którą
natychmiast zaniedbała. nie mając pojęcia o żegludze, awanturowała
się po morzach, aż straciła flagowy żaglowiec najlepszej agarskiej
eskadry. od tej pory dowodziła tylko jednym okrętem, istnym
przytułkiem wyrzutków z całej floty, chyba, że porzucała go na parę
tygodni, zajmując się czymś innym. surowy małżonek jej wysokości
alidy pozwalał przybranej córce na wszystko; glorm powątpiewał, czy
raladan skarciłby księżniczkę po wysadzeniu przez nią w powietrze
strzegących portu bastei. alida przybranej córki nie znosiła, a już
zwłaszcza od czasu, gdy urodziła mężowi dwoje własnych dzieci które,
dla odmiany, raladan nawet lubił - ale tylko tyle. grombelardzki
góral, ilekroć pomyślał o rządzącej pirackim księstwem rodzinie, czuł,
jak cierpnie mu skóra. to była istna szajka nieobliczalnych
pomyleńców, z których jedni nie znosili drugich, kochali za to innych,
wbrew wszelkim dającym się pojąć regułom. a już księżniczka ridi była
bezsporną owych pomyleńców królową. potrafiącą spalić w mieście dom
dla uciechy, a zarazem bezwzględnie wymagającą od książęcych
urzędników dbałości o wszystkie dzieci na agarach; gotowa była karać
gardłem na wieść, że jakiś gówniarz w rybackiej wiosce przez cały
dzień biegał głodny i nikt się tym problemem wagi państwowej nie
zajął. glorm nie miał wątpliwości, że całkiem po prostu, księżniczce
brakowało piątej klepki. ulubioną jej rozrywką było zachodzenie w
ciążę z kim popadło; wiecznie łaziła z brzuchem i zawsze, ku swej
uciesze, poroniła, żłopiąc straszne napary z ziół, które wprawdzie
pomagały spędzić płód, ale mogły nawet zabić niedoszłą mamuśkę,
skręcającą się w okropnych konwulsjach. zachwycona działaniem
napojów, potrafiła urządzić z tego widowisko dla załogi swojego
żaglowca. niestety nie zdechła w męczarniach, ku rozczarowaniu części
widzów. glorm obawiał się zapędów księżnej alidy, szczerze szanował i
cenił choć nie rozumiał raladana, jak zarazy unikał księżniczki
ridarety - i był kolejnym pomyleńcem na agarach, bo po przyjacielsku
kochał pierwszą dwójkę, piękną ridi zaś... przyjął do wiadomości i
zgadzał się z faktem jej istnienia, co było nie lada wyczynem.
ponadto, prawdziwie nie znosząc dzieci, okazał się najwspanialszym
wujem-stryjem dla maluchów ich książęcych wysokości. księżniczka
czyhała nań w pałacu. książęcy pałac w aheli w przeszłości gmach
trybunału imperialnego nie był szczególnie okazałą budowlą, zapewniał
jednak znacznie lepsze wygody, niż nadmorska twierdza. glorm zajmował
w pałacu kilka niedużych komnat. odbył dość długi wieczorny spacer
ulicami aheli - dość długi, by zapomnieć o sprzeczce z księżną alidą -
i przeraził się, ujrzawszy w prywatnych pokojach piękną kapryśnicę,
wystrojoną w brązową suknię, haftowaną całymi milami złotych nici.
niebezpiecznie znudzone dziewczę bawiło się swoimi trzema warkoczami
gdy kręciło się na pięcie, sięgające do połowy pleców powrozy
zataczały obszerne kręgi. historia tej dziewczyny była może
najdziwniejszą historią szereru. okaleczona, jednooka córka
największego pirata w dziejach którego glorm poznał kiedyś osobiście,
zamordowana przez cesarskich żołnierzy, przywrócona została do życia
za pomocą niepojętych sił szerni, lecz straciła w zamian część swego
człowieczeństwa. była teraz zarówno kobietą, jak i rubinem córki
błyskawic, geerkoto, złośliwym porzuconym przedmiotem, który swą mocą
zastąpił jej utracone życie. nie starzała się, stale piękniała, a gdy
było to już niemożliwe, moc rubinu szukała ujścia na wiele innych
sposobów. humory i kaprysy ridarety bardziej były wybuchami mocy
riolaty, bo takie imię nosił legendarny ciemny klejnot. było to
zresztą imię przeklęte, a raczej - mające moc formuły i nie należało
go wymawiać. piękna ridi nauczyła się częściowo panować nad mocami
rubinu; niektóre jej zdolności były groźne, inne tylko zabawne, ale
tak czy owak niepojęte i niedostępne zwyczajnym śmiertelnikom.
rozmawiając z księżniczką, glorm zawsze starannie odsuwał od siebie
myśli o tym, kto... lub co właściwie stoi przed nim. umysł tego nie
obejmował. najwygodniej mu było widzieć tylko nieobliczalną młodą
kobietę. ujrzawszy wchodzącego, jednooka piękność wydała okrzyk
radości, odruchowo dotknęła opaski na twarzy, jakby chciała sprawdzić,
czy się nie zsunęła, po czym ruszyła ku mężczyźnie. - twój ojciec,
wasza godność, powiedział, że płyniecie do grombelardu! - rzekła,
lekko zdyszana po zabawie z warkoczami. - płynę z wami! glorm
zmarszczył brwi. - rzecz jasna. tylko ciebie, wasza wysokość, brakuje
mi w ciężkich górach. księżnę alidę traktował trochę jak młodszą
siostrę, ale ridaretę zawsze trzymał na dystans. parę miesięcy
wcześniej osadził ją łagodnie już przy pierwszej próbie nawiązania
przyjacielskiej zażyłości... i nie żałował tego. - zdaje się, że
wiesz więcej ode mnie, wasza wysokość - dorzucił. - płynę do dartanu,
nie do grombelardu. sam. mój czcigodny ojciec wybierał się do londu,
ale w jakichś własnych sprawach. mówisz, że zamierza płynąć teraz?
chyba nie dosłyszała, albo raczej nie wszystko dosłyszała. - ale z
dartanu wybierasz się do grombelardu? - owszem, pani. sam. - sam, ale
w towarzystwie przyjaciół? glorm spochmurniał jeszcze bardziej, z
niechęcią myśląc o długim języku czcigodnego rodzica. starzec miał
mnóstwo zalet... ale miał i wady. - czy mam prawo do własnych spraw,
księżniczko? - wasza godność - powiedziała beztrosko, znów puszczając
pytanie mimo uszu - wiesz przecież, że mają tu ze mną same kłopoty.
nudzę się i bywam nieznośna... chyba. co innego na wojennej wyprawie.
jeśli będę miała co robić... - nie wyruszam na żadną wojenną
wyprawę. czy to mój ojciec naopowiadał ci bajek, pani? - przecież
wybierasz się do grombelardu? - ale nie na wojnę - skłamał gładko. -
sam przyznawałeś, że w górach nigdy nie było spokoju. - rzecz
jasna. jednak, jeśli nawet dochodziło do bitew, to bardzo rzadko,
pani, zmuszony byłem w nich uczestniczyć. czy opowiadałem o czymś
takim? - jednak byłeś tam, wasza godność, królem wszystkich
przebiegaczy gór, bo tak się tam zwiecie, prawda? małomówny zazwyczaj
mężczyzna stanął tego wieczoru przed nie lada wyzwaniem. to już druga
kobieta brała go na spytki. - i co z tego, pani? - zapytał
zniecierpliwiony. - byłem właśnie ich królem, nie jakimś rębajłą. to
tylko tutaj panuje dziwny obyczaj, że władca agarów sam dowodzi byle
eskadrą, agarska zaś księżniczka okrętem... więcej namachałem się
mieczami na dartańskich arenach, niż przez całe życie w ciężkich
górach. za młodu musiałem wyrąbać sobie posłuch, ale potem rzadko już
sięgałem po swe miecze. walczyli dla mnie inni. i nie dowodziłem
osobiście wszystkimi zbrojnymi oddziałami. czy pozwolisz mi wreszcie
usiąść w moim własnym pokoju, wasza wysokość? - tak, pozwalam -
rzekła, zbyt przejęta by zauważyć strofujący sarkazm w pytaniu;
olbrzym rzeczywiście nie mógł usiąść bez pozwolenia utytułowanej
kobiety, która wszakże była gościem w jego prywatnych komnatach. -
ale teraz? chyba znowu będziesz musiał wyrąbać sobie posłuch? - być
może - mężczyzna po raz kolejny tego dnia odpiął miecz i położył go na
stole. usiadł i przetarł twarz dłońmi. - być może, księżniczko, będę
musiał to zrobić. ale może wystarczy, jeśli przemówię komuś do
rozsądku. nie zabiorę ze sobą chodzącego geerkoto, który jednym
spojrzeniem podpali mojego rozmówcę. dla kaprysu, albo niechcący.
przygryzła usta. - będę słuchała cię we wszystkim, wasza godność. -
rzecz jasna, wasza wysokość. więc zacznijmy od zaraz wyperswaduj sobie
tę podróż. - oprócz oka, czego mi brakuje? - zapytała z narastającą
złością, rozkładając ręce, jakby chciała się pokazać w całej
okazałości. z męskiego punktu widzenia wszystkiego miała w nadmiarze.
ale w ciężkich górach zwiastowało to tylko kłopoty. zresztą, nie o to
przecież chodziło. - czego? dwóch rzeczy rozsądku i sumienia. przy
czym rozsądek, pani, winien być zdrowy. sumienie jakiekolwiek,
niechby chore. nie zadała sobie najmniejszego trudu, by zrozumieć, o
co mu chodzi. zaczęło do niej docierać to tylko, że nic nie wskóra.
- będę robiła wszystko, wasza godność! będę... mogła zaraz przysiąc,
że będzie gotowała mu zupy na biwakach w górach i nosiła torbę z
prowiantem, widział to zupełnie wyraźnie. - wasza wysokość,
natychmiast przestań! - powiedział stanowczo, poirytowany. - nie
jestem raladanem, byś ciosała mi kołki na głowie! - wasza godność, nie
zamkniesz przede mną grombelardu! jeśli nie pojadę z tobą, to wyruszę
z twoim ojcem! - powiedziała gniewnie, cofając się o dwa kroki - tego
też mi zabronisz? może lepiej weź mnie ze sobą. wstał ciężko i
odszedł kilka kroków od opuszczonego krzesła. - mam dość tej rozmowy,
pani - oznajmił po krótkiej chwili, odwracając się ku niej. -
naprawdę dość. chcesz towarzyszyć mojemu ojcu? proszę bardzo. ze mną
w każdym razie nie pojedziesz. i mało tego pilnuj się, żeby nie wejść
mi w oczy podczas jakiegoś, przypadkowego ma się rozumieć, spotkania.
ta wyspa to istny jarmark, gdzie każdy wygaduje co mu przyjdzie do
głowy - skonstatował. - jestem śmiertelnie znużony tym wszystkim.
milcz, księżniczko, i słuchaj, co do ciebie mówię. - zrobił słaby ruch
dłonią, który jednak wystarczył, by zamknęła usta. - wybieram się do
grombelardu nie po to, żeby z wyciem biegać po górach na czele zgrai
przebierańców. jestem na to za stary, a zresztą nigdy nie byłem aż
tak młody, by kierować trupą cudaków. tutaj, na agarach, możesz robić
co ci się podoba. ale grombelard jest mój. znów otworzyła usta, ale
po raz drugi uciszył ją gestem. - jest mój. wiesz, czego tam szukam
najbardziej? spokoju. tak, właśnie tam, w istnej jaskini zbójców,
zamierzam odnaleźć mój spokój. nie znalazłem go w dartanie, gdzie
podobna do ciebie pannica umyśliła sobie zostać królową, nie znalazłem
go też na agarach, gdzie prostytutka jest księżną, wilk morski
księciem, a kobieta-rubin następczynią tronu. uciekłem z dartanu i
uciekam z agarów. z grombelardu uciekać już nie będę. skończyłem. co
nie znaczy, że zamierzam teraz cię wysłuchać. oto drzwi, wasza
wysokość. wybierająca się do grombelardu wojowniczka łatwo wybaczy mi
tę szorstkość. cokolwiek było uśpione w tym człowieku, potrafiło się
obudzić. do agarskiej księżniczki nikt w ten sposób nie mówił. ale
grombelardzki basergor-kragdob - co znaczyło przecież władca ciężkich
gór - nie był byle "kimś". nie potrafiła odnaleźć w sobie gniewu,
złości... a nawet nie czuła się upokorzona. tylko przywołana do
porządku. ten niespiesznie i spokojnie mówiący mężczyzna miał prawo
odzywać się w ten sposób i było zupełnie jasne, że niewielu jest na
świecie ludzi, którzy mogą zignorować jego rozkaz. miał władczą siłę,
jakiej nie podejrzewała w rycerzu-obieżyświacie, choćby nawet był
synem mędrca szerni. znała go od wielu miesięcy, a przecież nie
wiedziała, kim jest. rozumiała, że silniejszym od innych hersztem
zbójców. a był królem jednej z wielkich krain szereru. -
przepraszam, wasza godność - powiedziała cicho. - tak, to twoje
królestwo i panują tam twoje prawa. a ja... rzeczywiście, jestem
tylko cudakiem. wyszła z komnaty tak przygaszona i smutna, że przez
chwilę było mu żal. wczesnym rankiem zbudził go ojciec. - raladan
wrócił. dopiero dwa okręty przycumowały u nabrzeża, a już całe agary
wiedzą o niebywałym zwycięstwie. zdaje się, że puścili na dno silną
eskadrę dartańską i porwali konwojowane statki. przyprowadzili pryzy.
grombelardzki wojownik przetarł powieki. Łysy jak kolano, jednoręki
starzec w ogóle nie przypominał syna z rysów twarzy - ale za to
pozwolił mu odziedziczyć wzrost. Łoże, na którym przysiadł, zdawało
się trzeszczeć pod ciężarem dwóch wielkoludów. tamenath - bo tak
brzmiało imię sędziwego olbrzyma - był niegdyś matematykiem szerni,
uczonym próbującym opisać fenomen pasm za pomocą liczb. lecz
sprzeniewierzył się prawom badanej przez siebie potęgi i pozostała mu
tylko nabyta przez całe życie wiedza. nie był już mędrcem-przyjętym,
został odtrącony przez pasma. lecz w zamian odnalazł syna, którego
musiał porzucić przed laty właśnie z powodu swych badań nad szernią. -
jeśli tak dalej pójdzie - dorzucił - kontynent będzie zmuszony wydać
wojnę agarom. glorm przeciągnął się zdrowo i wzruszył ramionami. - a
myślisz, ojcze, że na co tutaj liczą? już teraz na wszystkich
południowych morzach niepodzielnie panują agarscy piraci. garra
przynależy do imperium tylko na słowo honoru, już prawie nie może
handlować z kontynentem. trudno kierować całe flotylle do osłony
kupieckich konwojów. bo silna eskadra, jak słyszę, to już dzisiaj za
mało? tamenath potwierdził. - ale nie o tym chciałem rozmawiać -
rzekł po chwili. - raladan wrócił i już dzisiaj będzie jasne, czy
potrzebne mu w aheli wszystkie małe żaglowce. - wiadomo, że nie. -
wiadomo, nie wiadomo... to raladan rządzi flotą i nie chciałem żądać
statku od alidy. przyjaciołom, synu, trzeba okazywać szacunek. -
starzec, jak każdy ojciec, potrafił z głupia frant palnąć jakąś
mądrość życiową. - teraz poproszę raladana o statek i popłynę
prościutko do londu. - więc rzeczywiście chcesz tam płynąć już teraz?
i jak tu nie wierzyć plotkom... - słyszałeś jakieś plotki? -
słyszałem brednie i księżycowe plany. tamenath uśmiechnął się
domyślnie. - lond jest teraz stolicą grombelardu i ktoś powinien tam
się rozejrzeć. - rozejrzę się, kiedy przyjdzie na to pora. czy
naprawdę musisz tam płynąć właśnie teraz? może za pół roku, albo rok?
nie próbuj mi pomagać. już o tym rozmawialiśmy. - jestem za stary,
żeby czekać pół roku. nie muszę ci pomagać. mam własne sprawy. ale
możliwe, że załatwiając je, dowiem się niejednego. na pewno nie
chcesz, żebym podzielił się z tobą uzyskaną wiedzą? może warto umówić
się gdzieś na spotkanie? - dobrze, jeszcze o tym porozmawiamy. ale
czy koniecznie w tej chwili, ojcze? to wszystko może trochę poczekać,
jest ranek. - nie wiem, czy potem trafi nam się okazja do rozmowy w
cztery oczy. zabieram ze sobą księżniczkę. - co zabierasz? -
księżniczkę riolatę ridaretę. - tamenath wiedział, co oznacza
złowrogie imię i mógł je wymieniać bezkarnie. - zaraz, zaraz... więc
przyszła z tym do ciebie? - owszem. przyszła. - i zabierasz ją?
ojcze, co zjadłeś wczoraj wieczorem? albo może raczej co i ile
wypiłeś? - będzie mi potrzebna - uciął starzec. - zresztą, upatrzyłem
ją sobie na synową, w związku z czym zapragnąłem lepiej
poznać. podparty na łokciu, wciąż leżący w pościeli
pięćdziesięcioletni rozbójnik zyskał pewność, że ojcu sędziwy wiek
rzucił się na rozum. czasem tak bywało, podobno. albo rzeczywiście
wlał do brzucha straszliwe miejscowe piwo, co nikomu nie mogło ujść
płazem. - rzecz jasna - powiedział. - ojcze, mają tu kiszoną kapustę,
po wypiciu soku ustępuje część dolegliwości. - nie wygaduj głupstw.
ta dziewczyna jest w tobie na zabój zakochana. glorm stracił resztki
cierpliwości. - którędy do morza? - zapytał z nieukrywaną złością,
odrzucając okrycie i siadając. - na wszystkie pasma szerni, mam dość,
uciekam z tej wyspy natychmiast, choćby wpław. tu jest złe powietrze,
niedobre powietrze... nigdy tu nie było normalnie, a już od
wczoraj... co za banda pomyleńców, nie mam pojęcia, co się tutaj
dzieje! - panuj nad językiem, chłopcze. - "chłopiec" ma bez mała pół
setki wiosen, o czym pragnie przypomnieć rodzicowi. ja już pomijam,
że chcesz mi wtrynić dziecko za żonę... - to nie ma nic do rzeczy. -
nie, no gdzież tam, zupełnie nic do rzeczy. pomijam. ale to dziecko
jest po pierwsze nieśmiertelne, po drugie jest przedmiotem, a po
trzecie jest chore na umyśle, jak, nie przymierzając, jego niedoszły
teść. boję się tego czegoś jak śmierci w męczarniach. moja męskość,
ostatnio i tak nader kapryśna, niewątpliwie sprosta w noc poślubną
powabowi tej... tej rzeczy, o ile wcześniej nie sfajdam się ze
strachu na podłogę w małżeńskiej sypialni, bo to może mnie nieco,
powiedzmy, skonfundować... - proszę, bywasz czasem elokwentny, synu.
i kto tu jest chory na umyśle? - rzecz jasna, wiadomo kto. ja. - to
"dziecko" ma trzydzieści parę lat - oznajmił tamenath z dziwną
surowością. - wygląda na dwadzieścia cztery, a zachowuje się, jakby
miało szesnaście... to "dziecko" prawie nie pamięta, kim było kiedyś,
rubin zatarł w nim większość wspomnień i ridareta gotowa teraz słuchać
o własnych swoich dziejach tak, jakby jej opowiadano zajmującą
historię o kimś obcym. właściwie wszystkie jej doświadczenia dotyczą
okresu spędzonego tutaj, na agarach. czyli zaledwie kilku lat. to,
co było wcześniej, jest jak sen i pozostaje bez większego wpływu na
to, jaką jest dzisiaj. ta istota to prędzej... dziwne zjawisko, niż
człowiek - o czym ty mówisz, ojcze, albo raczej po co to mówisz? znam
księżniczkę od roku, dobrze wiem, kim jest i jaka jest. - no to nie
pozwalaj kpić z siebie, kiedy mówię, że dam ci ją za żonę, albo kpij
razem ze mną... masz poważną wadę, a mianowicie wszystko, co dotyczy
twojej osoby, bierzesz ze śmiertelną powagą. jutro, a może pojutrze
już mnie tutaj nie będzie, dlatego umyśliłem sobie dać ci na
pożegnanie jeszcze jedną lekcję. przemyśl ją. dawno temu, gdy w
grombelardzie spotykałeś to tu, to tam jednorękiego starca,
przyjmowałeś jego nauki, choć nie wiedziałeś, czemu je zawdzięczasz.
aż starzec przyszedł raz jeszcze i powiedział to, co wreszcie mógł
powiedzieć, że jest twoim ojcem. od tego czasu nie słuchasz go w
ogóle, choć jest raczej mądrzejszy, niż głupszy od tego tam,
nieznajomego sprzed ćwierćwiecza. glorm westchnął. alida i ridareta
musiały nieomal zmuszać go do mówienia - ale żyło kilka istot na
świecie, wobec których bywał wcale rozmowny i stary rodzic do nich
należał. teraz jednak... był wczesny ranek. - dajmy temu spokój.
może już po prostu za późno, bym nauczył się czegoś, ojcze?
dwudziestoletni chłopak chłonął każdą wiedzę, ale dzisiaj... to nie o
to chodzi, kim jesteś, nieznajomym czy ojcem. chodzi o mnie. już nie
mam dwudziestu lat, jak wtedy. zobaczyłem swoje, przeżyłem niejedno i
chyba jestem za stary na nauki. - i komu to mówisz? mam sto
czternaście lat, synu, a szerer oglądam od blisko trzystu lat. i
ciągle jeszcze się uczę. - byłeś przyjętym. szerń dała ci więcej, niż
innym. - wiesz, co mi dała? - tamenath nierzadko bywał rubaszny, a
kiedy indziej po prostu dosadny. - to, co gotów jesteś pozostawić na
podłodze w swojej małżeńskiej sypialni. - masz sto czternaście lat,
tak? zdaje mi się, że ludzie żyją zwykle jakieś pół wieku krócej.
czy naprawdę szerń nic ci nie dała? tamenath najwyraźniej nie
usłyszał. dobrali się z ridaretą. - księżniczkę zabieram, bo potrafię
nad nią zapanować, a nawet wykorzystać jej zdolności - oznajmił. -
może myślący rubin córki błyskawic nie jest potrzebny wojownikowi, ale
bardzo przyda się komuś takiemu, jak ja. uczonemu. - uczonemu.
dobrze, niech się przydaje. uczonemu. - co znowu? czy nie jestem
uczonym? do tego nie trzeba być mędrcem szerni. - jesteś, jesteś
uczonym... czy na pewno w swej uczoności potrafisz dokładnie
policzyć, kiedy jej wysokość upije się i wyskoczy przez okno, zajdzie
w ciążę z flotą grombelardzką, albo osobiście zatłucze żebraczkę, co
ukradła jabłko ze straganu? czasem zdaje mi się, ojcze, że z nas
dwóch to ja mam więcej zdrowego rozsądku, choć może nie znam się na
żartach. czy to nie ty, parę lat temu, próbowałeś zasilić swoje stare
życie siłami rubinu takiego jak ten, który siedzi w ridarecie?
mniejsza o roztropność zamiaru, ale co z tego wyszło? - nie wiadomo -
lekko powiedział tamenath. - dalej żyję i nie jestem geerkoto. ale
nie umarłem, a już dawno nadszedł mój czas. bo nadszedł w samej
rzeczy, właściwie powinienem już być trupem. właściwie bez mała nim
jestem. - niech ci będzie, czcigodny trupie. przyjąłem do
wiadomości, że ktoś taki jak ty świetnie się czuje w towarzystwie
wariatki, która jest przedmiotem, a jeszcze bardziej zjawiskiem, czy
tak? nigdy nie wiem, czego spodziewać się po tobie. czasem... czuję
się czasem tak, jakbym to ja miał syna. ale nie zabronię ci
podróżowania w towarzystwie pięknej foki ridi, tylko trzymaj ją krótko
i z daleka ode mnie. grunt, że nie próbujesz mnie swatać. starzec
uśmiechnął się pod nosem. - zajmij się czymś poważniejszym, podobno
rozlatuje się szerń? - ciągnął glorm, okrywając się starannie z
powrotem i zamykając oczy. - no widzisz, jakie to ważne. masz swoje
własne sprawy i nie obchodzą mnie one, a nawet więcej chcę trzymać się
od nich z daleka. ale ponieważ i ja mam swoje plany to... nie
pogniewaj się, ojcze... - jeszcze raz uniósł powieki - właściwie
wcale nie chcę spotykać się z tobą w grombelardzie, nawet jeśli
będziesz miał ciekawe wieści z londu. spotkajmy się dopiero wówczas,
gdy każdy z nas dopnie swego. - zgadzam się. jednak żaden z nas nie
jedzie do grombelardu dla zabawy. gdyby któryś potrzebował pomocy
drugiego? przecież to może być sprawa życia i śmierci - w głosie
starca zabrzmiała pełna powaga. - jesteś pewien swych sił? ja już
nie... jeśli napytam sobie biedy, do kogo mam się zwrócić? przez
krótką chwilę panowała cisza. - słusznie, ojcze, tylko głupiec uważa,
że sam sobie poradzi z całym światem. każdemu czasem są potrzebni
przyjaciele... dobrze, pomyślę, gdzie i w jaki sposób możemy sobie
przekazać wiadomość. starzec poklepał syna po ramieniu, uśmiechnął się
i poszedł. rozdział i pyszny i dziwaczny zarazem, biały dom dartański,
trochę piętrzył się, a trochę rozpościerał na pagórku między trzema
zagajnikami. zrazu parterowy, przebudowany został - i zepsuty -
zgodnie z modą narzuconą przez wielkie rody rollayny, "złotej" stolicy
dartanu. strzeliste pałacyki, wznoszone tam, gdzie biło serce
królestwa, były świadectwem pozycji właścicieli. rozłożyste, a
zarazem lekkie rezydencje, rozrzucone po całym kraju, zawzięcie
próbowano upodobnić do ciasnych domostw, stłoczonych w obrębie murów
stolicy. udało się znakomicie, bo dartańska architektura już się po
tym nie pozbierała... kilkaset lat liczący dom na pagórku był smutnym
świadectwem zgubnego wpływu mody na sztukę. nieźle utrzymana, choć
nieutwardzona droga, wiodła prosto do stóp pagórka, a potem łagodnym
łukiem przecinała zbocze. na znacznej długości wysypano ją białym
żwirem, niedostępnym w tych okolicach. właściciel domu musiał być
człowiekiem zamożnym. zaświadczała o tym nie tylko owa droga. dom
był zadbany, a na rozległej łące, nieopodal, pasło się ładne stadko
koni. Świeciło słońce, a zarazem padał przelotny wiosenny deszcz.
hałasując co sił w płucach, z pastwiska uciekała gromadka dzieciaków w
różnym wieku; poganiany przez najstarszą, dziesięcioletnią może
pannicę drobiazg, szukał schronienia przed deszczem na skraju
zagajnika. jakaś wielka peleryna, rozpięta na sęczkach i patykach,
posłużyła do budowy schronienia, lecz nie sprostała zadaniu... któryś
ze stłoczonych pod nią malców niechcący kopnął kijek i "namiot"
zawalił się, pochłaniając w swych fałdach rozwrzeszczaną od nowa
gromadkę. deszcz wprawdzie przeminął równie szybko, jak się pojawił,
ale przejęte dzieciaki nieprędko to dostrzegły. od nowa wznoszono
schronienie. dziesięciolatka surowo napominała niezgrabiasza, który
bronił się, aż na koniec, walcząc ze wzbierającymi łzami, ugięty pod
brzemieniem popełnionej zbrodni, obraził się i ruszył w głąb "kniei".
ale po kilkudziesięciu krokach przystanął, wrzasnął wniebogłosy i
pędem ruszył z powrotem. idąca w ślad za krnąbrnym malcem rozgniewana
dziesięciolatka przystanęła tak samo i niepewnie przygryzła dolną
wargę, widząc mężczyznę w dziwnym, zielono-brunatnym stroju. człowiek
ten zmierzał chyba ku pastwisku; zapewne zszedł z pagórka i uznał, iż
omijanie kępy drzew mija się z celem, podążył więc na przełaj.
natknąwszy się na malca, a potem jego niewiele starszą opiekunkę,
uśmiechnął się niewyraźnie i uczynił gest, który miał mieć chyba
uspokajającą wymowę. popatrzył bystro. nie bardzo potrafił rozmawiać
z dziećmi, ale był spostrzegawczy. - witam waszą młodą godność -
powiedział. - jestem gościem twojej matki, panienko. nakazała mi iść
na pastwisko, gdzie mam wybrać dla siebie konia... czy nie
zabłądziłem? "jej młoda godność" podobna była do matki jak mała
kropla wody do większej. w brzydkiej buzi przyciągały spojrzenie
mocno zarysowane usta kapryśnicy i bardzo pasujące do nich, gniewne
brwi. - nie - powiedziała. - to ty przyjechałeś wczoraj z... z
daleka? - tak, ale była już noc i dlatego się nie poznaliśmy.
zresztą, nie jestem nikim ważnym, tylko zwykłym posłańcem, panienko.
- pani - poprawiła. - ale nie musisz mnie tytułować, wasza
godność. mama mówi, że wszyscy dorośli, którzy są wolni, na razie
powinni mi mówić po imieniu. a ty jesteś wolny, panie? mężczyzna
potwierdził, powściągając uśmiech. - mam na imię tewena, tak jak moja
mama. - witaj, teweno. jestem neyet. za plecami młodej teweny
ustawiła się już cała gromadka niefortunnych budowniczych namiotu.
dzieciarnia z ciekawością wytrzeszczała oczy na obcego. coś
naszeptywano. - czy możecie mnie zaprowadzić do pachołków pilnujących
koni? - mężczyzna był już zmęczony rozmową. - muszę wybrać konia dla
siebie, jeśli chcecie, to możecie mi pomóc... znacie się na koniach?
tewena wydęła lekko usta, jakby pytanie było co najmniej niestosowne.
- mam kucyka, mogę pokazać. mój brat nauczył mnie o koniach
wszystkiego. znasz panie mojego brata? - nie... zrozumiałem, że nie
ma go teraz tutaj? - nie, bo pojechał do semeny, doglądać spraw -
wytłumaczyła. - możemy iść na pastwisko. dzieciarnia już gnała ku
skrajowi zagajnika. mężczyzna ruszył także, mając po prawicy poważną
młodą damę. poprawiła brązowe włosy dokładnie takim ruchem, jaki
dostrzegł wcześniej u jej matki i tak samo popatrzyła z boku,
przechylając głowę, jakby szukała zaczepki. - jakie nowiny
przywiozłeś, panie? - nowiny? - posłańcy zawsze przywożą mamie nowiny.
jak jesteś posłańcem, to na pewno przywiozłeś nowiny. neyet po raz
drugi powściągnął uśmiech. - przywiozłem tylko list. nie wiem, co w
nim było. pewnie jakieś nowiny, tak jak mówisz, ale nie znam ich,
tewo. - teweno. tewo mogą mówić tylko moi przyjaciele i rodzina. -
nie jesteśmy przyjaciółmi? - nie, bo za krótko się znamy. jesteśmy
znajomymi. mężczyzna pokręcił głową. - dzieci dużo mówią o swoich
rodzicach - mruknął, bardziej do siebie, niźli do towarzyszki. -
wcale nie mówię dużo o rodzicach. - tak... nie to miałem na myśli. -
a co? - Że można lepiej poznać rodziców rozmawiając z ich dziećmi. -
mhm - powiedziała i zamyśliła się na chwilę, marszcząc brwi. - ale to
znaczy, że wcale nie powinnam z tobą rozmawiać, panie. mama mi nie
mówiła, że chce być lepiej przez ciebie poznana. w żyłach tego
dziecka płynęła najczystsza, niczym niezmącona krew jego matki. mała
tewena, bystra i nie tracąca rezonu w wieku lat dziesięciu, już
wkrótce mogła być groźną intrygantką, sprzedająca swe usługi
królowej... albo komuś, kto odpowiednio zapłacił. neyet pomyślał, że
raptem za kilka lat może tutaj oddawać listy nie w ręce starzejącej
się matki, lecz dziedziczącej wszystkie jej zalety a może
wady?... córki. na przełaj przez łakę, poprzedzany przez dzieciarnię,
która zdążyła już dobiec do koni i wrócić, maszerował niestary
pachołek. dostrzegłszy parę na skraju zagajnika, przyspieszył,
zmierzając na spotkanie. - jej godność uprzedziła nas, że przyjdziesz
po konia, panie - mówił już z daleka. - jakiego wierzchowca ci
trzeba? odległość zmalała. sługa skłonił się lekko przed gościem
swojej chlebodawczyni. posłaniec odpowiedział skinieniem. - nie chcę
nadużyć uprzejmości... ma to być prezent dla mojego zleceniodawcy.
jej godność powiedziała, żebym wybrał zwierzę, które na pewno mu się
spodoba, ale naprawdę nie wiem... - mam rozkaz wydać wierzchowca,
którego wybierzesz, wasza godność. - trzymacie tutaj, widzę,
farnety... myślałem, że tę krzyżówkę hodują tylko w sey aye. to
bardzo rzadkie konie. - ale wcale nie takie drogie, bo dobre tylko do
jazdy po lesie. sey aye rzadko handluje końmi, ale jeśli już, to nie
dla pieniędzy i te koniki to najtańsze sztuki, jakie ma jej godność -
pachołek był człowiekiem obytym i niegłupim, mającym pojęcie nie tylko
o powierzonych koniach. - zupełnie do niczego nieprzydatne, pani
trzyma je tylko jako ciekawostkę. chcesz farneta, wasza godność? mamy
tu śliczną kobyłkę. jest i wałach, ale to osioł, nie koń... głupi i
uparty. a kobyłka jak żywy ogień. - zobaczmy. wciąż otoczeni
wianuszkiem dzieciarni, podążyli ku miejscu, gdzie czekał drugi
pachołek. słudzy jej godności teweny zamienili kilka słów. wkrótce
przywiedzione zostały dwa wierzchowce. neyet wprawnym spojrzeniem
ocenił sylwetki, linie grzbietów i nóg, po czym obszedł zwierzęta
dokoła, szukając wad postawy. znalazł, ale niewielkie i, o ile
pamiętał, właściwie typowe dla tej rasy. u klaczy odkrył dwa małe
pipaki. raczej nie były bolesne, ale trochę ujmowały urody zadnim
nogom. - co, złośnica? - potrafi czasem kopnąć - przyznał pachoł. oba
koniki miały dobrze związane lędźwie, klacz była nieco przebudowana,
ale w stopniu akurat takim, by poczytać to za zaletę, nie wadę. także
łabędzie szyje u wierzchowców nie przeznaczonych do galopad, raczej
ułatwiały ich zebranie, niźli mogły utrudnić oddech. córa
właścicielki tabunu najwyraźniej wolałaby odgrywać trochę większą rolę
przy wyborze konia, niźli jej przypadła w udziale. posłaniec
dostrzegł narastające niezadowolenie dziewczynki i przypomniał sobie o
propozycji, którą sam niedawno złożył. - doradź mi, teweno -
poprosił. - ten wałach wygląda jednak na sporo silniejszego. pachołek
chciał coś powiedzieć, lecz posłaniec mrugnął doń znacząco i sługa
zrozumiał. - młoda pani bardzo dobrze zna się na koniach - rzekł,
zaskarbiając sobie u dziesięciolatki cały worek względów. - na pewno
warto posłuchać jej rady, wasza godność. dziewczynka zbliżyła się do
klaczy i łagodnie nakryła jej chrapy, drugą dłonią gładząc po
szczupaczym nosie. - do czego potrzebny będzie ten koń, panie? -
zapytała z całą powagą. - pod siodło, czy tylko do zabawy, tak jak u
nas? i kto go będzie dosiadał? - mężczyzna, mojego wzrostu, trochę
tęższy. ale nie za dobry jeździec. - a gdzie? - pytała dalej,
przytrzymując i rozchylając pysk jednego, potem zaś drugiego
zwierzęcia, by mógł dokonać oględzin. - hm... może w górach. używają
tam mułów albo kevów, bardzo wytrzymałych koników górskich, jednak
wcale niewiele większych od farnetów, a chyba mniej zwrotnych.
naprawdę nie wiem, czy te konie, podobno bardzo dobre w lesie, mogą
sprawdzić się w górach - neyet pochylił się do kopyt wierzchowców -
mogą - orzekła z wielką pewnością siebie. - właśnie dlatego, że są
lekkie i zwrotne. - to jeszcze nie wszystko. widziałaś kiedyś góry,
teweno? - tak. bardzo dawno. nie jeździłam konno, bo byłam za mała,
ale trochę pamiętam, jak tam jest. weź buczka, panie. szyszka jest
nerwowa i za słaba dla dużego jeźdźca. buczek nie jest mądry i trochę
uparty, ale łatwy w prowadzeniu, a szyszka ma w głowie psie figle.
góry to nie dla niej, spłoszy się i może dojść do nieszczęścia -
zakończyła stanowczo. mężczyźni wymienili spojrzenia. - może
obejrzyj inne konie, wasza godność - zaproponował pachoł. - nie, wezmę
tego wałacha. buczek, tak? - neyet powątpiewał, by konik rzeczywiście
trafił w góry, jako upominek zaś nie miał żadnych wad. - myślę, że
będzie dobry. - wasza godność zabierze go już teraz? - nie, później.
kiedy będę odjeżdżał. - będziesz, panie, odjeżdżał już dzisiaj? -
zapytała tewena. - tak, panien... teweno. - to przyjdę tutaj z tobą,
żeby pożegnać się z buczkiem. zapytam mamę, czy nie mógłbyś wziąć
jeszcze szyszki. będzie im smutno bez siebie. - to może lepiej wezmę
innego konia? wzruszyła ramionami i odgarnęła włosy. jej godność
n.tewena, czterdziestoletnia, brzydka jak noc kobieta o sylwetce
chłopca, odgarnęła włosy i wzruszyła ramionami. spoglądając przez
okno, coraz mocniej wyginała usta. słońce znowu gasło, przysłonięte
białą chmurą. cienie drzew i budynków roztapiały się powoli, wreszcie
znikły zupełnie. - co napisałeś? - zapytała przez ramię. stojący przy
pulpicie mężczyzna pozwolił sobie na lekki grymas, mając pewność, że
jej godność nie widzi. - "powinieneś wrócić, jesteś mi potrzebny" -
nie tyle przeczytał, co powiedział z pamięci. - od początku -
zarządziła. pisarz odłożył kartę tam, gdzie spoczywało już kilka
innych, wziął czystą, skreślił nagłówki i czekał, gotów przyjąć
zakład, że znów skończy się na jednym lub dwóch zdaniach. - pisz
"dostałam list od jego godności delena"... czy delen tytułuje się
godnością? - zapytała pisarza przez ramię, jak poprzednio. - ukradł
sobie jakieś imię rodowe? pisarz nie miał o tym zielonego pojęcia. -
nie wiem, wasza godność. - sama napiszę ten list. zostaw przybory i
idź już. mężczyzna poszedł ku drzwiom, skłonił się lekko do pleców
swojej pani, po czym cicho wyszedł. skromna suknia o bardzo
armektańskim kroju - rozcięta mocno z boku, a więc w środkowym
dartanie zgoła nieprzyzwoita, godna co najwyżej kosztownej ladacznicy
- zamiatała falbaną posadzkę, w rytm kroków i obrotów poirytowanej
właścicielki. jej godność tewena tłukła się po ciasnej komnatce jak
zwierz, wystawiony w klatce na jarmarku. przestała chodzić, zupełnie
nagle, i znów zapatrzyła się w niebo za oknem. przyzwyczajona była do
rozstrzygania wszelkich spraw bez niczyjej pomocy. rozmawiała sama ze
sobą, tocząc w myślach zażarte spory. tewena-intrygantka przemawiała
spokojnie, patrząc w okno, ważąc racje. tewena-łowczyni przygód
dochodziła do głosu miotając się po komnatce. niemal zawsze wygrywała
ta pierwsza, zimna kapryśnica o wygiętych w dół kącikach ust. zimna,
bo kaprysy teweny nie były zwykłymi kaprysami. płynęły z
wyrachowania. chmura powoli odsłaniała słońce. cienie rodziły się od
nowa. tewena stanęła przy pulpicie i przeczytała nagłówki. jego
godność neza.iwin w semenie synu! można tak było w
nieskończoność. napisała szybko, bez namysłu natychmiast wracaj do
domu, potrzebuję cię. wyjeżdżam na jakiś czas, raczej nie na długo,
ale musisz zająć się domem, a zwłaszcza swoimi siostrami. tewena nie
potrzebuje niczyjej opieki, ale weyna gotowa wyjść za mąż w ciągu tych
paru dni, gdy nie będzie ciebie, ani mnie. przyjeżdżaj jak
najszybciej, nie mogę czekać. całuję cię neza.tewena, twoja matka
odłożyła list i natychmiast wzięła drugą kartę. zastanawiała się
krótko. napisała jego godność delen w dobrach własnych drogi
przyjacielu! przyjadę wkrótce, musimy się rozmówić. czy przemyślałeś,
co robisz? rbit jest kotem i nie musi niczego rzucać, bo nic nie ma.
wyglądaj mnie każdego dnia. do zobaczenia. n.tewa własnoręcznie
zwinęła i zapieczętowała oba listy. za oknem słońce bawiło się z
chmurami w chowanego. pani domu rozpoczęła kolejną ze swych
bezgłośnych sprzeczek. po pewnym czasie okazało się, że - jak zwykle
- o wiele więcej ma do powiedzenia nieruchomo stojąca intrygantka.
Łowczyni przygód czasem tylko, i krótko, spacerowała po pokoju.
jeszcze jedna czysta karta znalazła się na pulpicie. tym razem list
był długi. w porównaniu z dwoma poprzednimi - bardzo, bardzo długi...
jej dostojność arma pierwsza namiestniczka sędziego trybunału
imperialnego w londzie armo! jakkolwiek zabawne wydają ci się twoje
sny, nie żartuj sobie z nich więcej, bo pokazują samą prawdę. trzymam
właśnie w ręku list od delena, poślę go razem z moim. przeczytaj i
wyrzuć, nie muszę dodawać, że ani delen, ani tym bardziej rbit, nie
powinni się dowiedzieć, iż poznałaś jego treść. cokolwiek zrobią nasi
trzej wojownicy, a nawet to, czy przyłączę się do nich, nie ma
większego znaczenia. naprawdę ważne jest tylko to, co ty postanowisz.
nie wyobrażam sobie, byś rzuciła wszystko i wyruszyła w góry. nie mam
pojęcia, co mogłabyś tam znaleźć. chcę wiedzieć, czy pozwolisz naszym
przyjaciołom awanturować się po górach, czy zabronisz im tego. nie
położę głowy pod topór. wiem jak teraz wygląda grombelard i nie mam
żadnych złudzeń. ale kocham tych pięćdziesięcioletnich chłopców,
poderwanych do czynu przez wyleniałego kocura. pójdę z nimi, bo może
w ten sposób uda mi się ustrzec ich przed najgorszym. ale pójdę tylko
wtedy, gdy otrzymam twoje zapewnienie o życzliwej neutralności. ani
mi w głowie wikłać się w wojnę z namiestniczką trybunału. zaczynając
grę z takiej pozycji - bo jakiej? starej baby na koniu, z toporem? -
nie jestem dla ciebie żadną przeciwniczką. wszystko, co stanowiło o
mojej sile, od dawna już nie istnieje, nie mam w grombelardzie żadnych
znajomości, szpiegów, donosicieli, zapomniałam już, jak zbiera się
poufne wieści, gdy przeciwnie, ty masz więcej, niż miałaś kiedykolwiek
dotąd. przemyśl wszystko dokładnie, ale spiesz się. lada tydzień
spotkam się z delenem, a potem z rbitem, prawdopodobnie w rollaynie.
w każdym razie list skieruj tutaj, do mojego domu, a zostanie mi
niezwłocznie odesłany tam, gdzie będę. nie muszę chyba dodawać, że w
twoim posłańcu nikt nie może odgadnąć kuriera trybunału. to już mój
kłopot, jak odbiorę twoje pisma, żeby nikt o nich nie wiedział. glorm
i delen to zresztą żadne zmartwienie, ale rbita ciągle się boję i może
nie będzie od rzeczy, żebyś i ty sobie przypomniała, że trzeba się go
bać. niczego nie lekceważ, a już zwłaszcza nie lekceważ rbita, koniec
końców to nie glorm rządził grombelardem, tak tylko mu się zdawało.
wspominam o tym nie dlatego, że sądzę, iż zgłupiałaś. boję się po
prostu, jak wpłynęła na twoją ostrość widzenia pozycja namiestniczki,
która od lat nie ma w ciężkich górach żadnego godnego uwagi
przeciwnika. jest coś jeszcze, czego nie przeczytasz z listu delena.
rozmawiając z jego posłańcem dowiedziałam się oczywiście zupełnie
przypadkiem kilku ciekawych rzeczy. to drobiazgi, na opisywanie
których szkoda czasu, ale może znalazłabym go trochę... jednak
najpierw muszę wiedzieć, jaka jest twoja decyzja. co zamierzasz,
armo? napisz mi. pozdrawiam. n.tewa przez okno widać było chudą
dziewczynkę, prowadzącą ku domowi zebrane z całego majątku dzieciaki.
poważna młoda dama tłumaczyła coś posłańcowi jego godności delena.
iwin przyjechał tak szybko, jak było to możliwe, ale nie tak prędko,
jak życzyła sobie jego matka. dwudziestodwuletni, postawny młody
mężczyzna był jedynym człowiekiem na świecie, któremu jej godność
tewena ufała bez zastrzeżeń. podobnie jak młodsza z dwóch sióstr,
odziedziczył po matce zarówno rozliczne talenty, jak i rysy twarzy -
tylko wąskie usta otrzymał po ojcu, obieżyświacie, który bawił teraz
nie wiadomo gdzie może już dawno nie żył?. tewena, od dwóch dni
wyglądająca przybycia syna, nie robiła mu żadnych wymówek; okazało się
zaraz, że słusznie, albowiem jej posłaniec nie zastał młodego pana w
semenie i zmitrężył sporo czasu, szukając go tu i tam. iwin w stolicy
okręgu doglądał interesów, posłuszny zaś starej zasadzie, iż "pańskie
oko konia tuczy", skorzystał z okazji, by odwiedzić dwie należące do
matki wioski. otrzymawszy wreszcie list, co rychlej przybył razem z
posłańcem, nie zaglądając już nawet do miasta - z całą pewnością więc
nie zasłużył sobie na wyrzuty. iwin przywitał się z siostrami,
odświeżył po podróży i dopiero wtedy stanął - a właściwie zasiadł -
przed obliczem rodzicielki, która poprosiła go o towarzystwo przy
posiłku. pani domu zwykła jadać sama; jeśli zapraszała kogoś do
stołu, to najczęściej po to, by - odwrotnie, niż było przyjęte w
dartanie - poruszyć jakieś ważne sprawy. jedząc, młody pan zapoznał
się z listem od jego godności delena którego jeszcze w grombelardzie
zwykł nazywać wujkiem i dowiedział się, co było w listach wysłanych
przez matkę w odpowiedzi. potem zamyślił się. już nie jadł. nie
przeszkadzała mu. - to jakieś szaleństwo - rzekł wreszcie. - chcesz
wziąć w tym udział? - nie chcę. - ciotka arma... - iwin urwał i
uśmiechnął się; dziecięcy nawyk zakorzeniony był mocniej, niż
sądził. - jej dostojność arma wysmaga im siedzenia rózgami. jeśli
tylko uzna, że to dobry pomysł. - całkiem możliwe, że uzna. - ale
zdaje mi się... nie wiem, byłem jeszcze dzieckiem, albo prawie
dzieckiem... ale zdaje mi się, że pani arma... - urwał, szukając
odpowiednich słów. - zdaje ci się, że arma miała chętkę na glorma. -
no...tak. inaczej to chciałem wyrazić. - miała. dawno temu. ale on
nigdy nie miał chętki na nią, to po pierwsze - wyjaśniła, odgryzając
mały kawałek pieczystego. - a po drugie i ważniejsze, władcy gór
uciekli z grombelardu, chociaż zawsze była temu przeciwna i nie
wrócili nawet wtedy, gdy ich o to prosiła. kraj, który kochała,
zawalił się w gruzy. straciła pod tymi gruzami brata. zostało tylko
tyle, ile zdołała ocalić bez niczyjej pomocy. a teraz, po latach, ci
wierni towarzysze i wypróbowani przyjaciele powiadają wracamy, chcemy
odzyskać nasze królestwo. tym królestwem rządzi teraz ona. odchylił
się na oparcie krzesła i znów myślał, marszcząc czoło i brwi. -
księżna przedstawicielka cesarza nigdy nie ukrywała, że siedzi w
grombelardzie, bo musi - kontynuowała tewena. - a już odkąd stało się
jasne, że stary cesarz lada miesiąc abdykuje na jej rzecz, w ogóle
zaniedbała sprawy prowincji. jedyną osobą, której naprawdę zależy na
grombelardzie, jest namiestniczka trybunału w londzie. czyli w
mieście na końcu świata, do którego można dostać się właściwie tylko
drogą morską, bo z drugiej strony szlak wiedzie przez całe ciężkie
góry. pełen wyrzutków śmietnik, nie kontrolowany przez nikogo. -
może więc nie byłoby takie złe, gdyby ktoś zaczął go kontrolować? -
może. nie podejmę decyzji za armę. - ale kragdob i kobal... może to
tylko moje naiwne wyobrażenia o bohaterach, zrodzone jeszcze w
dzieciństwie, ale jednak... chyba ich nie można lekceważyć? -
lekceważyć? niemądry. wątpię, żeby potrafili wskrzesić przeszłość,
niemniej gdyby nie było army, mogliby narobić w grombelardzie dość
huku, żeby zawaliły się całe ciężkie góry. ale arma to nie byle kto.
zna ich obu na wylot i ma w ręku wszystko, czego im brakuje. - czego
właściwie chcesz szukać w ciężkich górach? nie pogniewaj się, tewo -
dorosły syn, zgodnie z armektańskim obyczajem, zwracał się do matki po
imieniu - ale... czy nie jesteś już za stara na takie fanaberie?
uśmiechnęła się. - byłam za stara już dziesięć lat temu. chciałam
wyjechać z grombelardu jeszcze zanim glormowi przyszedł taki pomysł do
głowy. ile można knuć i węszyć w takim badorze, albo innym
grombelardzkim mieście? - o? nie lubisz knuć i węszyć, teweno? -
ironia? niezasłużona. mogę robić jeszcze więcej, zresztą wiesz, że
robię. ale mogę tutaj, w dartanie, albo w armekcie. dlatego rozumiem
armę, która zawsze była i sprytniejsza, i mądrzejsza... i w ogóle
lepsza ode mnie. Ładniejsza, co sprawiało, że mogła wykradać różne
sekrety nie tylko za pomocą złota. ale już, nieważne. w każdym
razie, rozumiem armę, która zdobyła i chce utrzymać jedyne stanowisko
w szererze, mogące dać jej pełną satysfakcję. stanowisko na miarę jej
zalet i to w kraju, który zawsze kochała. - twój syn jest bardzo
zadowolony, że nie wykradałaś żadnych sekretów w taki sposób, jak pani
arma... ale już, nieważne - powtórzył słowo w słowo za matką. -
powiesz mi wreszcie, dlaczego chcesz tam jechać? - nie chcę, już
mówiłam. - ale jedziesz. - tak, bo to są moi przyjaciele. bo
mieszkam w domu, który mogłam kupić tylko dzięki temu, że związałam
się z nimi kiedyś. bo rządziłam grombelardem razem z nimi, dawałam im
wiedzę, dzięki której zyskiwali posłuszeństwo wszystkich mieszkańców
tego kraju. bo byłam w grombelardzie kimś, a teraz jestem nikim.
tajną wywiadowczynią armektańskiego trybunału w dartanie. marnym,
płatnym szpiclem w służbie dalekiego monarchy. - nie sądziłem, że aż
tak cię to boli. - nie bolało. zabolało niedawno. ktoś powiedział mi
"chodź z nami, jesteś nam potrzebna, bez ciebie będzie ciężko, a może
nie uda się wcale". z kirlanu nigdy niczego podobnego nie słyszałam i
nie usłyszę. kirlan przysyła mi tylko parę niepotrzebnych sztuk złota
za wieści, bez których trybunał na pewno mógłby się obyć. skrzywił się
nieznacznie, ale pokiwał głową. dobrze znał swoją matkę. nie
powiedziała nic, co mogłoby go zaskoczyć. - mogę zrozumieć powody.
ale ciągle nie wiem, co właściwie zamierzasz? jeśli arma nie wypowie
wojny, no, to jeszcze pół biedy. wesprzesz starych przyjaciół, uda
się wam, albo nie. ale jeśli wypowie? będziesz walczyć z
namiestniczką armą? kimś, kto ma ludzi, władzę, cały czas siedzi w
grombelardzie, a przede wszystkim, jak sama mówisz, zna ciebie, glorma
i rbita na wylot? nie widzę żadnych szans. - nie wiem, co
zrobię. jeśli arma powie "nie", może zrezygnuję, może zdołam namówić
glorma, żeby zrezygnował. może zrezygnuje delen. rbit nie wróci w
góry sam, bo gdyby miał to zrobić, zrobiłby już dawno. a może zawrę
tajny sojusz z armą i spiętrzymy im na drodze takie trudności, że
uznają się za pokonanych... jeszcze zanim arma zmuszona im będzie
zrobić krzywdę? nie wiem, iwinie, co zrobię. wiem tylko, że wolno mi
zająć się swoimi sprawami, bo mam syna, któremu mogę powierzyć pieczę
nad rodziną i domem, a więc tym, co najważniejsze. - najważniejsi są
twoi przyjaciele, jak widzę... no właśnie, mniejsza o mnie, ale masz
jeszcze dwie córki, o ile dobrze pamiętam? - nie położę głowy za
glorma, jeśli o to pytasz. gdy gra pójdzie o taką stawkę, wycofam
się. mam dla kogo żyć. i, w gruncie rzeczy, mam pomysł na życie.
przecież nawet, jeśli ich zamiary się powiodą, to ja z nimi w
grombelardzie nie zostanę. - wycofasz się z gry tylko wtedy, jeśli
będziesz mogła. wiesz lepiej niż ktokolwiek inny, jakie to może być
trudne. uśmiechnęła się znad pucharka. - no, w tym cały urok tej
przygody... zaufaj mi. - a co robię? jestem tutaj. ufam. pokręcił
głową. - wieczna awanturnica - dorzucił z ciepłą przyganą. -
przyjaciele przyjaciółmi, ale to przecież nie wszystko. odmłodniałaś
o dziesięć lat... matko. nie umiem potępić tego, co oddało ci tych
dziesięć lat. przed laty w badorze, jej godność n.tewena kierowała
kancelarią rady miejskiej, co dawało jej dostęp do wielu różnych
spraw. nie nosiła wtedy kosztownych sukni, raczej skromne szaty,
odpowiednie do piastowanego stanowiska. teraz, przymierzając kilka
strojów podróżnych, widziała wyraźnie, że jej nader wątła uroda tylko
na tym zyskuje. ciasny kok, przeszyty drewnianą szpilką albo wysoko
upięty warkocz lepiej pasowały do twarzy, niż ciemnobrązowa fala
włosów, odgrodzona od czoła delikatnym diademem. brzydka kobieta w
prostym stroju wyglądała o wiele lepiej, niż brzydka kobieta w stroju
pięknym. przynajmniej taka kobieta, jak ona. przyboczna niewolnica i
krzepki pachołek czekali na majdanie, przytrzymując za uzdy cztery
konie. wszystko było gotowe do drogi... tylko pani domu wciąż
siedziała w swoich pokojach, roztrząsając najmniej ważną ze wszystkich
spraw na świecie, a mianowicie tę, jaki strój włożyć do podróży
wygodną suknię o obszernej spódnicy, czy raczej męski ubiór do konnej
jazdy? wybrała suknię, tak jak było ustalone wcześniej. w dartanie
kobieta jadąca w męskim siodle i do tego w męskim stroju, zbytnio
zwracała uwagę. kobiecym siodłem tewena w duchu pogardzała... ale
postanowiła na razie go używać. w ostatnim z przechodnich pokoi młody
gospodarz czekał na swą matkę, zabawiając rozmową siostry. mała
tewena nie wyglądała na szczególnie zatroskaną, za to piętnastoletnia
weyna była śmiertelnie obrażona. dorastająca panna, odwrotnie niż jej
rodzeństwo, w ogóle nie była podobna do matki, ani z rysów twarzy, ani
pod żadnym innym względem. Średnio ładna - choć na tle matki i
siostry prawie piękna - odziedziczyła po ojcu zawadiacki uśmiech,
raczej prędki niż obrotny język, zamiłowanie do hulanek powściągane
przez surową rodzicielkę i lekkomyślność graniczącą wręcz z
głupotą... wiecznie skłócona ze wszystkimi, była jednocześnie tak
bardzo od nich zależna, że nie mogła wyobrazić sobie domu bez matki.
tewena wyjeżdżała czasem na dwa lub trzy dni, ale teraz miało jej nie
być co najmniej przez kilka tygodni. weyna obraziła się na wszystkich
usłyszawszy pierwszą wzmiankę o tym. plotka stała się faktem - i
życie przestało mieć sens. kilka tygodni pod opieką i rozkazami
głupiego starszego brata? matka przynajmniej rozumiała niektóre jej
kłopoty i potrzeby, ale iwin? był straszny, straszny jak... no, jak
starszy brat. cała trójka wstała na widok pani domu. - piszcie do
mnie o wszystkim, co uznacie za ważne - powiedziała tewena, trochę
bardziej szorstko, niż chciała. - znajdę czas na przeczytanie
wszystkich listów i na pewno odpiszę. tewo. dziewczynka podbiegła do
matki i mocno objęła ją w pasie. tewena złożyła pocałunek na jej
czole, przytuliła i odsunęła lekko. - weyno. młoda kobieta, zwykle
wystrojona jak na bal, tego ranka miała na sobie nocną koszulę, uznała
bowiem, że śmierć może ją zabrać w jakimkolwiek stroju. nic już nie
miało znaczenia. z ociąganiem zbliżyła się do matki, ostentacyjnie
wydęła usta... i rozpłakała się, gdy tylko poczuła ciepłą dłoń na
policzku. pożegnanie trwało dłużej. dziesięciolatka, za plecami
starszej siostry, popatrzyła na brata, który także zerknął z ukosa.
spoglądająca nad głową obejmującej ją córki tewena dostrzegła tę
rozmowę spojrzeń i pomimo wzruszenia z trudem zapanowała nad
uśmiechem. - iwinie, zaopiekuj się siostrą - powiedziała, delikatnie
uwalniając się z ramion piętnastolatki. młody człowiek podszedł i
opiekuńczo objął dziewczynę. ale zaraz przyklęknął, całując matkę w
wyciągniętą dłoń. - mój mężczyzna - rzekła z nieskrywaną dumą. - wrócę
szybciej, niż się spodziewacie, a przynajmniej mam taką
nadzieję... iwinie, zechcesz mi pomóc w dosiadaniu konia. dzielnie
panując nad sobą, nie obejrzała się już na córki. prowadzona przez
syna, wyszła na dziedziniec przed domem i została lekko posadzona w
siodle. zaśmiała się, czując siłę młodych męskich ramion. ale zaraz
potem przez krótką, bardzo krótką chwilę miała w sercu coś w rodzaju
kłębka zimnej ciemności, bo przyszłość, choć nie wydawała się groźna,
była jednak nieodgadniona. jej godność tewena, przed laty
wywiadowczyni króla rozbójników, dobrze wiedziała, jak kruche jest
ludzkie życie. mogło przecież zdarzyć się i tak, że po raz ostatni
patrzyła na swój dom i swoje dzieci. nikt, kto wyrusza w podróż,
nigdy nie może mieć pewności, że wróci. w oczach syna dostrzegła
blady cień owej zimnej, skrytej w sercu ciemności. oboje myśleli o
tym samym. pokręciła lekko głową i uśmiechnęła się. odpowiedział
podobnie. - ufam ci - rzekł i to było ostatnie, co usłyszała od
niego. wiedziała, co miał na myśli. droga wiodła ku semenie, a potem
dalej, do okręgu seneletty. zakończona przed rokiem wojna nie dotarła
do środkowego dartanu, ale już w miejskim okręgu seneletty stoczono
kilka większych i mniejszych bitew. jednak, od jakiegoś czasu, kraj
był zupełnie bezpieczny; młoda królowa zaprowadziła w swym władztwie
rządy silnej ręki. przyboczna niewolnica i uzbrojony pachołek to
teraz była eskorta aż nadto wystarczająca na drogach, po których
jeszcze niedawno zbrojne bandy przepędzały tłumy powiązanych,
uprowadzonych z wiosek chłopów, z zamiarem sprzedania ich w pierwszej
z brzegu niewolniczej hodowli. teraz, zamiast zbirów i zbiegłych z
szeregu żołdaków, spotykało się na gościńcach dobrze uzbrojone patrole
królewskiej straży krajowej. wyruszający w podróż z większym bagażem
podróżny, jeśli nie miał własnego pocztu, mógł nawet, za umiarkowaną
opłatą, poprosić w najbliższym mieście obwodowym o asystę dwóch albo
trzech żołnierzy. dartan szybko zapominał o krwawej wojnie, w której
pokonał wieczne cesarstwo. lecz tewena nie miała złudzeń. szerer był
zbyt mały dla dwóch mocarstw i dwóch ambitnych władczyń. stary cesarz
zakończył wojnę i doprowadził do zawarcia pokoju na nieupokarzających
warunkach, ale nie mogło to przysłonić faktu, że przekazywał swej
jedynej córce zaledwie strzępy potężnego niegdyś imperium. traktat
pokojowy nie satysfakcjonował zresztą żadnej ze stron. młoda
dartańska królowa na pewno mierzyła wyżej, niż rządzenie, po
zwycięskiej wojnie, zwasalizowanym, choć formalnie niepodległym,
królestwem; lecz i mająca wkrótce zasiąść na tronie cesarzówna werena
z całą pewnością snuła plany odbudowy świetności imperium, zwanego
wiecznym cesarstwem. w takich oto czasach grombelard, najdziksza z
krain szereru, miał doczekać się powrotu swego dawnego władcy, którego
skryte w mroku bezprawia królestwo było kiedyś prawdziwą
potęgą... jadąc, tewena z wielką przyjemnością rozglądała się po
okolicy. złoty dartan. wszystko tutaj nazywano "złotym". była złota
rollayna, były złote wzgórza... ale to dlatego, że najbogatsza kraina
szereru stale mieniła się złotymi kolorami. zamożność i przepych,
tak, ale skąpane w żółtych promieniach dartańskiego słońca,
obwiedzione żółtymi plażami nadmorskimi... Żółte zboża, kiepskie, ale
piękne piaszczyste drogi, jesienią zaś złote liście klonów, spryskane
królewską czerwienią. najurodziwszy kraj, jaki można sobie
wyobrazić. był ranek, słońce dopiero rozpoczęło swą wspinaczkę po
niebie, upał nie doskwierał, przeciwnie - lekki wiatr wywoływał
dreszczyk. w wyższych trawach zalegała jeszcze rosa. tewena poczuła
naraz, że żyje. już zdążyła zatęsknić za swymi dziećmi i domem, lecz
zarazem czuła się wolna, jak jeszcze nigdy dotąd. w grombelardzie,
kiedyś, służyła komuś i jakiejś sprawie, nie było tam miejsca na
wolność. potem urządzała swoje życie w armekcie, a następnie w
dartanie - przewidywalne, spokojne, gładko toczące się życie. i oto
nagle jechała na spotkanie ze starym przyjacielem, z którym przez
ostatnich kilka lat wymieniła trzy czy cztery listy... poczuła, że
chce zobaczyć tę kpiarską, wiecznie uśmiechniętą gębę zawadiaki, że
chce usiąść i snuć plany najbardziej szalonych przedsięwzięć. była
wolna, mogła... cokolwiek. pełną piersią zaczerpnęła tchu. -
pokłusujmy - rzekła, zwracając się do swojej przybocznej. prowadzący
juczne zwierzę pachołek mocniej chwycił wodze i gdy prowadzące kobiety
puściły wierzchowce kłusem, poszedł za ich przykładem. biały żwir
kryjący drogę dawno już pozostał za plecami i teraz kopyta czterech
koni wznieciły na gościńcu kłęby kurzu. o zbigniewie herbercie
opowiada jego żona, katarzyna herbert 30-01-200 chciałabym mężowi
pomnik postawić. ale ja nie jestem pani mandelsztam. ja jestem pani
herbert. więc robię to, jak umiem. tylko że cokolwiek bym zrobiła, z
herbertem będzie kłopot. bo to był człowiek niesłychanie złożony.
jak oddzielić tego wspaniałego człowieka - jego intelektualną
biografię, jego twórczość, jego wspaniałe emocje - od chorobowej nici,
która oplotła całe jego życie? - mówi katarzyna herbert katarzyna
herbert od czego chce pan zacząć? jacek Żakowski sam nie wiem. nie
jestem pewien, czy w ogóle powinniśmy rozmawiać. boję się tej rozmowy.
- dlaczego? bo bardzo bym nie chciał sprawić pani przykrości ani
wydrukować niczego, co sprawiłoby przykrość pani mężowi, którego
podziwiam. - panie jacku, ja też się tej rozmowy boję. ale ona musi
się wreszcie odbyć. nie można jej dalej odkładać. różne rzeczy trzeba
poprostować, powyjaśniać, powiedzieć. bo ludzie nie rozumieją. i to
ciąży na mnie. ludzie cenią herberta za to, co napisał, ale mają też
pretensje o to, co czasem mówił, zwłaszcza pod koniec życia. to
trzeba uporządkować. trzeba zrozumieć, kim był zbigniew herbert. a
kim był? - tego właśnie się bałam. czego? - czy ja to umiem
powiedzieć? ja jestem tylko żoną. kto, jeżeli nie pani? my -
czytelnicy, wyznawcy, miłośnicy, krytycy - kłócimy się o herberta i
będziemy się o niego kłócili jeszcze przez kilka pokoleń. wojna o
herberta już trwa i będzie się toczyła, być może bez końca. tak jak
wciąż toczy się wojna o norwida, o mickiewicza, o słowackiego. każdy
odłam polskiej opinii chce mieć go dla siebie. ale tylko pani może
powiedzieć, kim on był naprawdę. - to jest pytanie, z którym się sama
borykam. bo zbyszek miał bardzo różne okresy. zmieniał się. czasem
bardzo się zmieniał. czasem stawał się całkiem nie do poznania. ale
miał coś trwałego, co innych fascynowało. - myślę, że to była przede
wszystkim pewność. jaka pewność? - pewność misji, którą poeta ma
pełnić. ta pewność, którą opisał w "przesłaniu pana cogito". a poza
tym wrażliwość. wyniósł z dzieciństwa coś, co towarzyszyło mu przez
całe jego życie. wrażliwość na los pokrzywdzonych, którą mu wpoiła
jego ukochana ormiańska babka maria z bałabanów herbertowa. to o niej
jest wiersz otwierający tom "epilog burzy" "moja przenajświętsza
babcia/...// siedzę na jej kolanach/ a ona mi opowiada/ wszechświat/
od piątku/ do niedzieli// zasłuchany/ wiem wszystko - / - co od niej
...". wpoiła mu wrażliwość na biednych, głodnych, bezdomnych. to
babcia z nim chodziła do ludzi gnieżdżących się w norach, suterenach,
piwnicach. zawsze miała grono takich podopiecznych. a zbyszek był z
nią wyjątkowo związany. mówił mi wiele razy, że jedyną kobietą, którą
w życiu kochał, była jego babcia. Żonie to mówił? - to był zbyszek.
miał prawo. ja w jego życiu tyle nie znaczyłam. pan myśli, że
powinien kłamać? jeżeli pani się na to godziła... - wie pan, on nie
był może łatwy. może był konfliktowy. istniały takie sfery życia czy
duchowości, w których miał poczucie absolutnej, fundamentalnej racji.
pisał, że jego wyobraźnia "... to kawałek deski/ a za cały instrument/
mam drewniany patyk// uderzam w deskę/ a ona mi odpowiada/ tak - tak/
nie - nie ...". ale też potrafił zmienić zdanie - nawet w sprawach
ważnych - kiedy ktoś go przekonał. nie miał poczucia, że posiadł
wyłączną prawdę, ale miał własną drogę, którą szedł całe życie.
zawsze? - zawsze, od kiedy go znałam. zawsze był pewny, wrażliwy i
samotny. przecież miał przyjaciół. - można mieć kochanki, żonę,
tysiące admiratorów, nawet oddanych przyjaciół i wciąż być samotnym.
taki właśnie był zbyszek. kiedy go poznałam w 1956 roku, miał 33
lata. kisiel załatwił mu wtedy posadę dyrektora administracyjnego
związku kompozytorów polskich, a ja pracowałam w powstającym dopiero
stowarzyszeniu polskich artystów muzyków, z którym kompozytorzy
podzielili się lokum. wszystkie panie w związku kompozytorów były o
herberta zazdrosne. był piękny? - no, piękny wtedy nie był. sam
zresztą się sobie nie bardzo podobał. w listach narzekał, że nie
wygląda wystarczająco poważnie, że ma za grube nogi, że jest zanadto
krępy. chociaż pamiętam, że był bardzo szczupły. wyprzystojniał
dobrze po czterdziestce. wtedy aleksander janta-połczyński 1908-74,
pisarz - red. świetnie zauważył, że zbyszek przypomina delfina. miał
w sobie coś takiego. w inteligentnej twarzy, długiej szyi, pięknych
niebieskich oczach. ale najważniejszy był wdzięk. zawsze miał masę
wdzięku. tym wdziękiem wszystkich ujmował. to mu pomogło przetrwać na
administracyjnej posadzie, do której kompletnie się nie nadawał. nie
miał organizacyjnych talentów? - przede wszystkim musiał się stawiać w
pracy chyba o 8 rano. a on pracował w nocy. i żył przede wszystkim w
nocy. zresztą wtedy obchodziło go tylko pisanie. "struna światła"
była już chyba złożona w wydawnictwie. noce spędzał, pisząc albo
gadając z różnymi przyjaciółmi. przyjaźnił się z tyrmandem, najderem,
później z grochowiakiem, iredyńskim, kisielem, zawieyskim. te
przyjaźnie były bardzo różne, ale bardzo serdeczne. dwie rzeczy się
dla niego naprawdę liczyły - poezja i polska. podrywał panią na
wdzięk, na politykę czy na swoje wiersze? - raczej na poezję. chociaż
na swoje wiersze nigdy mnie nie podrywał. chodziliśmy do fukiera,
gdzie było węgierskie wino, i tam mi mówił wiersze. ale nigdy własne.
to były wiersze miłosza, czechowicza, gałczyńskiego, wierzyńskiego.
uczył mnie poezji. uwodził mnie cudzymi wierszami. a swoich wierszy
pani nie recytował? - nigdy. nawet kiedy go o to prosiłam, mówił, że
nie zna swoich wierszy na pamięć. i to była prawda. nie wyciągał z
kieszeni zapisanych karteczek? - później, kiedy już zaczęłam
przepisywać jego rękopisy, zdarzało się, że czytał mi wiersz, który
świeżo napisał. potrzebował lustra. bo zbyszek był straszliwie
wstydliwy. bardzo się wstydził, że to, co napisał, może być niedobre.
nie doceniał siebie? - był przekonany o ważności swojego pisarstwa,
ale jednocześnie był niepewny siebie. szczególnie w gorszych okresach
zarzucał sobie, że wszystkich okłamuje, że bałamuci, że wszystko, co
pisze, jest funta kłaków warte, że bzdury, że wydumane. dopiero jak
inni go utwierdzili, że stworzył coś ważnego, to się uspokajał. ale
przecież nie on jeden. chyba wielu wybitnych autorów przeżywa takie
męki. niech pan przeczyta wiersz otwierający zbiorek "to" miłosza.
tam przecież jest to samo. pytał, jak się pani podobają jego nowe
wiersze? - raczej mi się przyglądał. chciał sprawdzić reakcję, ale nie
oczekiwał recenzji. nie rozmawialiście nawet o tych wierszach, które
pani czytał? - czasami nie rozumiałam tego, co napisał. wtedy mu
mówiłam, że czegoś nie rozumiem. czasem brał moje uwagi na serio.
poprawiał, rozjaśniał. ale nie podrywał mnie na poezję i nigdy nie
pisał do mnie żadnych miłosnych wierszy. wiersze pisał dla swojej
pierwszej miłości, kiedy miał dwadzieścia lat. dla mnie nie. czytała
pani te wiersze? - czytałam. to jest poezja młodzieńcza. sztubacka,
ale wzruszająca. - być może. ale herbert nie chciał tych wierszy
drukować. listów też nie chciał drukować. a teraz nagle to wszystko
wybucha. różni ludzie wyciągają z szuflad jego prywatne listy i
uważają, że mają prawo ogłaszać je światu. a to były prywatne listy
do prywatnych osób. to nie jest w porządku. to gorsze niż
powtarzanie prywatnej rozmowy. zbyszek był dyskretny. bardzo dbał o
swoją intymność. ale pani zgadza się na drukowanie listów. - są
bardzo różne listy. w "zeszytach literackich", w "więzi", w książce
magdy czajkowskiej "kochane zwierzątka..." są listy, które pewnie sam
by się zgodził drukować, tak jak kiedyś sam wydrukował list do
barańczaka. one pomagają zrozumieć, jak tworzył, co myślał, co
przeżywał, w jakich warunkach powstawały jego eseje. "listy do muzy"
też sporo mówią o życiu ich autora. - w tych listach widać przede
wszystkim jego trudną samotność. jego rodzina nie akceptowała drogi,
którą wybrał. jego ojciec bał się, że zbyszek nie będzie w stanie się
utrzymać. skończył studia - jedne, potem drugie - a zajął się czymś
tak niepoważnym i niedochodowym jak literatura. i coś było na rzeczy.
w "listach do muzy" i do henryka elzenberga widać, że utrzymywał się z
trudem. muza nieraz mu pomagała i nawet elzenberg, sam już w
tarapatach, też go wspomagał drobną kwotą "na przezimowanie". -
tyrmand mu pomagał, kisiel, kilku innych przyjaciół. wtedy to może
rzeczywiście była jeszcze kwestia ryzykownej kariery literackiej,
którą sobie wybrał, i świadomego sprzeciwu wobec stalinizmu. gdyby
nie wystąpił ze związku literatów polskich, toby nie głodował. ale
zbyszek zawsze był bez pieniędzy. bo jak tylko coś dostał, od razu
wydawał. kiedy już zaczął jeździć za granicę, gdzie dostawał
stypendia, a potem honoraria i spore nagrody, wszystko natychmiast
wydawał. kiedy go poznałam, niby miał sporą pensję, ale też ciągle był
bez pieniędzy. a czym panią ujął? - bo ja wiem... kiedy go
zobaczyłam, najpierw trochę mnie śmieszył. czym? - przede wszystkim
figurą. był średniego wzrostu, a miał zabawnie wygięty kręgosłup,
który tworzył dziwne wypukłości z tyłu i z przodu. miał tylko 33
lata, ale już nosił dość wyraźny brzuszek. a do tego miał bardzo
odstające uszy. przez ten kręgosłup potem cierpiał. ale mnie pociągał
- wyglądem, tym jak do mnie mówił, jaki był opiekuńczy. zaczęło się
od tego, że dostałam zastrzału w palcu. bardzo mnie to bolało, ale
chodziłam do biura. a zbyszek szalenie mi współczuł i zawiózł mnie do
jakiegoś swojego znajomego chirurga, który mi zoperował ten palec.
oczarował mnie tak, jak oczarowywał różne inne kobiety. ktoś inny też
się mną wtedy interesował. zbyszek mi wytłumaczył, że to nie jest
dobry kandydat, "bo jako muzyk na pewno nie będzie miał poważnych
zamiarów". a on miał "poważne zamiary"? - dla niego trwały związek
nie wchodził w rachubę. przecież on nie mógł założyć rodziny.
rozmawiali państwo o przyszłości? - o miłości tak, ale o przyszłości
nie. ale spotykaliśmy się. stopniowo wciągał mnie w świat swoich
przyjaciół. a potem przyszedł rok 1958, kiedy razem z mrożkiem i
flaszenem dostali stypendia do francji. a pani została? - ja nie
dostałam paszportu. i czekała pani? - czekałam dwa lata. ale to było
trudne. korespondowaliśmy, przysyłał piękne listy, ale ja nie
wiedziałam... dziś myślę, że chciał raczej nasz związek rozluźnić,
niż go przypieczętować. chciał pisać. nie chciał się z nikim tak
naprawdę wiązać. wrócił w 1960 roku. i po powrocie sam mi w końcu
powiedział, że jeżeli jakakolwiek kobieta zagrodzi mu drogę do pisania
wierszy, to on z niej zrezygnuje. to było pożegnanie? - gdyby to
wszystko było takie proste. bo przecież jednocześnie starał się mnie
zatrzymać. powtarzał, że nie chce mnie stracić. taka ambiwalencja.
ale znów się spotykaliśmy. a potem, w 1961 roku, z kolei ja
wyjechałam. i znów korespondowaliście? - korespondowaliśmy, ale
jeszcze bardziej wydawało mi się, że to już jest koniec naszej dziwnej
przyjaźni, zaurocze-nia, miłości. ale znów pani czekała? - czekałam,
panie jacku. ale nie wiedziałam na co. bardzo go kochałam. czułam,
że to jest na wieczność. osiem lat mieszkałam sama w paryżu,
pracowałam, chodziłam na sorbonę. to były trudne lata. nie widzieli
się państwo osiem lat? - czasem się spotykaliśmy, bo zbyszek trzy razy
był w tym czasie w paryżu. to były ciężkie lata. nie mogliśmy się
rozstać i nie mogliśmy być razem. i jak sobie pani wtedy wyobrażała
swoje dalsze życie? jest rok 1961, 63, 65 - pani ma 30, 32, 34 lata.
w tym wieku każdy chce już sobie jakoś ułożyć życie. - a ja ciągle
sobie nie mogłam ułożyć. pracowałam w rozmaitych warunkach, byle jak
mieszkałam, korespondowałam ze zbyszkiem. nie chciałam wracać do
polski. bałam się peerelu. nie tyle polityki, co tej potwornej
szarzyzny. poza tym fascynowała mnie francja. dwa razy objechałam ją
dookoła autostopem. miałam znajomych, nawet miałam jakieś przelotne
sympatie, ale to wszystko było tymczasowe, nietrwałe. bo jak się
zjawiał zbyszek, wszystko się kończyło. zaczynało się inne życie.
nocne życie, wspólne wycieczki, niekończące się zwiedzanie. latem
1964 dostał maleńkie stypendium od fundacji forda i pojechaliśmy razem
do włoch. najpierw spędziliśmy miesiąc w rzymie, a potem wybraliśmy
się na sycylię. z sycylii ja wróciłam do paryża, a zbyszek pojechał do
grecji. a dlaczego pani nie pojechała do grecji? - bo pracowałam.
poza tym nie miałam pieniędzy na dalsze podróże, a zbyszkowi ledwo
wystarczało na jego własne potrzeby. zawsze żył jak student. kiedy
zwiedzał, nic go nie obchodziło. nie było ważne, czy je, czy się
wysypia. podróżowanie z herbertem było po prostu zabójcze. ja byłam
głodna, a jemu wciąż szkoda było czasu na jedzenie. zawsze miał
wytyczoną dokładną trasę zwiedzania i nie chciał się ani na chwilę
zatrzymać. ale zwiedzanie z nim było wspaniałym przeżyciem. na
wszystko patrzył wzrokiem, którego nie widziałam nigdy u nikogo.
uczył patrzenia na sztukę. bo tego się trzeba nauczyć. we florenckiej
galerii uffizi po kilka razy wracał ze mną do tych samych obrazów.
któregoś dnia byłam tak zmęczona, że po południu postanowiłam sama
wrócić do hotelu. on też miał za chwilę wrócić. zrobiła się noc, a
jego ciągle nie ma. byłam przekonana, że dał się zamknąć w uffizi i
że będzie tam siedział przed obrazami do rana. to było do niego
podobne. wreszcie wrócił nad ranem. najpierw siedział w galerii do
samego końca, a potem włóczył się gdzieś po mieście. to były wielkie
chwile. ale trwały krótko. "... ciernie i róże/ róże i ciernie/
szukamy szczęścia". tak wtedy pisał. takie było wtedy nasze dziwne
życie. a nie myślała pani, żeby wrócić do polski, razem zamieszkać? -
to nie było możliwe. ale w 1968... - to się zaczęło wcześniej, kiedy
przyjechał do paryża w 196 wtedy pierwszy raz poważnie
zachorował. dostał wtedy w niemczech nagrodę lenaua. w jakimś polskim
leksykonie napisali później, że to była nagroda lenina. zbyszka to
bardzo bawiło. nie prostował. mówił "niech się mnie trochę boją". w
każdym razie napisał wtedy do mnie, że chce przyjechać i żebym mu
znalazła jakieś ciche mieszkanie, gdzie będzie mógł
pracować. wynajęłam mu chambre de bonne, czyli pokoik dla służby w
antony pod paryżem, vis-a-vis aleksandra wata. zaczęło się bardzo
dobrze, bo niesłychanie przypadli sobie do gustu. często odwiedzał
wata, lubili ze sobą rozmawiać. a potem, w 1967 roku, zaczęło się
nieszczęście, które ciągnęło się za zbyszkiem już przez całe życie. z
początku nie rozumiał, co się właściwie z nim dzieje. ja też o tej
chorobie prawie nic nie wiedziałam. a to była potworna choroba.
tracił wolę życia. zaczęły się lęki. najpierw próbował je zapić. to
coraz mniej pomagało. lęki się nasilały. stawał się agresywny.
wobec świata i także wobec siebie. nie mógł tego wytrzymać. nie
chciał już dłużej żyć. trzeba się było nim opiekować. nie można go
było zostawić samego. bał się samotności. zaczął powtarzać "kiedy
wyzdrowieję, to ty mnie opuścisz". musiałam obiecywać, że już go nie
zostawię. nie wiedziałam, co robić. nie rozumiałam, co się z tym
człowiekiem dzieje. nie wiedziałam, co się z nim dalej stanie. to
nie był najgorszy atak w jego życiu. ale w jakimś sensie był dla nas
najstraszniejszy. bo był zaskoczeniem. kompletnym zaskoczeniem. nie
było na to lekarstwa? - najpierw trzeba było zrozumieć, co się dzieje.
wreszcie andre frenaud, francuski poeta i przyjaciel zbyszka, polecił
nam lekarza, który w kilka tygodni go z tego wyciągnął. a potem
gwałtownie przyszła faza zupełnie przeciwna. tak miało być już
zawsze. bo kiedy mijała depresja, nastawał czas euforii. wtedy
zbyszek był zawsze w cudownym humorze. Śmiał się niemal bez przerwy.
nie było całej powagi ani grozy życia. wszystkim dokoła udzielała się
jego lekkość. tylko kiedy się upił, robił się agresywny. potrafił
wtedy urządzać w towarzystwie piekielne awantury. ale nazajutrz
przepraszał, dawał kwiaty, żałował. zresztą wykorzystywał ten czas
głównie na podróże. Żył wtedy bardzo intensywnie. zawierał masę
różnych znajomości. podejmował różne przedsięwzięcia. to trwało parę
miesięcy. a potem przychodził czas skupienia, pracy, pisania.
procentowała wielka masa łapczywie gromadzonych doświadczeń. wtedy
powstawały jego najwspanialsze utwory. ale z wiekiem - niestety -
okresy depresji bardzo się przedłużały. to było prawdziwe piekło, z
którego wydobywał się w sposób bohaterski, ale z coraz większym
trudem. i coraz rzadziej mógł tworzyć, bo pisanie nie było możliwe
ani w depresji, ani w stanach podwyższonego nastroju. kiedy energia
go rozsadzała, nie spał, nie jadł, nie mógł usiedzieć w miejscu. jak
mam o tym mówić? myśli pan, że w ogóle można takie cierpienie opisać?
nie wiem. może w jakimś stopniu. ale czy można zrozumieć, co czuje
człowiek, który już wie, jaką ma chorobę, i nawet w najlepszym
okresie, kiedy pozornie nic mu nie dolega, wie, że ten ból znowu w nim
wybuchnie, że znów przestanie być sobą - przynajmniej takim sobą,
jakiego akceptował? a on był naprawdę wspaniałym dziełem pana boga.
to, co napisał, jest tak jasne, świadome, jakby jego choroba w ogóle
nie istniała. kiedy minęła pierwsza depresja i zbyszek wrócił do
zdrowia, od razu wyjechał. najpierw do holandii. zaczął zbierać
materiały do "martwej natury z wędzidłem". potem pojechał do
frank-furtu, gdzie był jego wydawca. z frank-furtu ruszył w wielką
podróż po niemczech. ukazało się wtedy niemieckie wydanie jego
wierszy, które przełożył karl dedecius, i wydawnictwo zorganizowało
serię wieczorów autorskich. na wieczorach zarobił jakieś niezłe
pieniądze. i w czasie tej podróży podjął decyzję, żeby się ożenić. w
liście do państwa czajkowskich, jego londyńskich przyjaciół, pisał, że
"wychodzi za mąż". - bo nie potrafił o tym mówić ani myśleć poważnie.
chyba ciągle jeszcze nie bardzo umiał sobie wyobrazić, że będzie miał
żonę. niby miał już 44 lata, ale stabilizacja wydawała się tak
przeciwna jego naturze, całemu stylowi życia, że była właściwie
niewyobrażalna. zaskoczył tym panią? - kompletnie. od dwunastu lat
byliśmy przecież ze sobą pół na pół. i nagle taka decyzja. właściwie
nie wiem, skąd mu się to wzięło. z miłości. przecież panią kochał. -
dla herberta to nie był wystarczający argument, żeby się z kimś
wiązać. a teraz, mając już 44 lata, tę decyzję podjął. myślę, że to
była dość skomplikowana sprawa. z jednej strony wiedział chyba, że
nasz związek trzeba przypieczętować lub skończyć. z drugiej czuł się
zagrożony chorobą. chyba chciał sobie stworzyć jakiegoś rodzaju azyl,
miejsce, gdzie będzie mógł normalnie pracować, pisać, rozłożyć cały
warsztat. myślę, że chciał mieć miejsce, gdzie ktoś się nim zawsze
zaopiekuje. miejsce, gdzie jest rodzina, przynajmniej kobieta. wie
pan, jak jest kobieta w domu, to ugotuje, upierze, porobi zakupy...
dlaczego się pan śmieje? bo tak kiedyś o pani napisał "moja troskliwa
żona". a teraz się okazuje, że pani sama tak o sobie myślała. - to
jest proza życia, której potrzebował. wtedy zbyszek nie potrzebował
muzy. potrzebował kogoś, kto będzie się nim zajmował, kto mu na co
dzień pomoże. chociaż okropnie się złościł, kiedy za długo zajmowałam
się kuchnią albo czymkolwiek innym niż jego korespon-dencja czy
przepisywanie. tego potrzebował na co dzień. i ja doskonale zdawałam
sobie sprawę, że to był główny motyw jego decyzji, żeby
przypieczętować ten związek. nie czuła pani, że on panią kochał? -
gdyby nie kochał, toby się nie ożenił. przecież miał inne baby. sto
razy mi mówił, że mnie kocha, ale miał różne inne związki. one
mijały. ale herbert nie był typem człowieka, którego można zamknąć czy
jakkolwiek uwięzić. a ja wciąż byłam dość niedojrzałą emocjonalnie
osobą, może nie dorastałam intelektualnie do tego poziomu, który miały
inne fascynacje zbyszka. nie wiem, co zdecydowało. może stałość
moich uczuć do niego, w którą chyba wierzył? to jest bardzo trudne.
bo on nie był jakimś przeciętnym mężczyzną. jak się pani oświadczył? -
nie pamiętam. jak jechał do holandii, nic nie było wiadomo. w
niemczech miał jakiś dość poważny romans. a potem go przerwał i nagle
wrócił do paryża już z postanowieniem, że się pobierzemy. więc w
marcu 1968 wzięliśmy ślub w paryżu. bardzo nas śmieszyło, że udzielał
go konsul nazwiskiem mickiewicz. potem z moją siostrą, czajkowskimi i
jankiem lebensteinem poszliśmy do bardzo starej restauracji prokopa.
cieszyła się pani? - nie rozumiałam, o co właściwie chodzi, ale go
kochałam. wie pan, marynia czapska, siostra józefa czapskiego, która
była kobietą mądrą i bardzo doświadczoną, strasznie nad tym biadała.
mówiła "co ty wyprawiasz, czy wiesz, co sobie robisz, to jest
kompletny bezsens, przecież on jest co chwilę z kim innym". bo
zbyszek ciągle miał wielkie powodzenie u kobiet. marynia mnie
nastraszyła, ale powiedziałam sobie trudno, raz kozie śmierć. więc
była pani szczęśliwa? - wiedziałam, co robię. ale marynia miała sporo
racji. zaraz po ślubie pojechaliśmy na rok do berlina. zbyszek
dostał tam roczne stypendium, które akademia berlińska dawała
zagranicznym pisarzom. starczało na wynajęcie przyzwoitego mieszkania
i całkiem niezłe życie. zbyszek czuł się dobrze. zaczął dużo
pisać. ale ja chciałam z tego berlina uciekać. nie mogłam się w tym
życiu odnaleźć. już prawie się rozstaliśmy. dlaczego? - no właśnie
dlatego, że za zbyszkiem wciąż ciągnęły się niepozałatwiane historie.
"anioł" z wiednia, o którym pisał czajkowskim? - były różne anioły.
muza? - to była stara historia. widziała pani wiersze do muzy, zanim
się ukazały w książce? - widziałam ich kserokopie. zbyszek pod koniec
życia włożył je w obwolutę z jakiegoś starego zeszytu i napisał na
niej "nigdy nie publikować". taka była jego wola. chciał zachować
intymność swojej pierwszej miłości. to wszystko ma teraz adwokat,
któremu zleciłam powstrzymanie wydawania tych wierszy. dlaczego pan
tak patrzy? to są młodzieńcze próby, jeszcze niedojrzałe. pan myśli,
że nie należy się liczyć z wolą zmarłego autora? nie wiem. te wiersze
już wyszły na światło dzienne. - a ja uważam, że mam obowiązek
wyegzekwować wolę zbyszka, kiedy on nie może sam walczyć o swoje
prawa. czy pan uważa, że takiemu poecie jak on przynosi zaszczyt
drukowanie intymnych juweniliów w dwa lata po śmierci? teraz się
ukazuje sporo różnych okolicznościowych rymowanek zbigniewa herberta.
- to były jego zabawy. a co innego młodzieńcze uniesienia miłosne.
dla niego to była bardzo intymna sprawa. a znała pani muzę? - nigdy
jej nie spotkałam. wiedziała pani, że herbert prawie do końca z nią
korespondował? - panie jacku, doskonale wiedziałam, że w jego życiu
muza była bardzo ważną osobą. to była nie tylko miłość. ona także go
utwierdzała w jego życiowych wyborach, zanim zaczęło je potwierdzać
uznanie innych poetów, krytyków, czytelników. jak się z tych listów
odejmie początek i koniec, widać, że to są jakby wewnętrzne dialogi.
dlatego są ważne. - są ważne. zbyszek wtedy bardzo potrzebował
jakiegoś powiernika. i muza była tym powiernikiem. przecież on jej
opisywał filozoficzne problemy, które go rozsadzały. to jest - poza
wątkiem miłosnym - pamiętnik intelektualny. jak listy kierkegaarda do
jego ukochanych. muza była lustrem. i była zbyszkowi potrzebna. to
ona przepisała na maszynie całą "strunę światła" - pierwszy tom jego
wierszy. przez kilka lat bardzo mu pomagała. ale potem, kiedy się
dla niego rozwiodła i sprawa zaczęła wyglądać poważnie, zbyszek poczuł
się zagrożony. miał dwadzieścia kilka lat, chciał pisać, ledwie mógł
się utrzymać. co on mógł zrobić z kobietą mającą dwoje dzieci? nie
był gotów do takiego związku. a kiedy się poznaliśmy i powiedział
jej, że muszą się rozstać, ona przeżyła okropne załamanie. pod koniec
życia pisał w jednym z "trzech erotyków" "myślę teraz/ haniebnie
rzadko/ o mojej pierwszej wielkiej opuszczonej/ ... co ona tka/ na
zwęglonych krosnach// dla mnie jest/ jak pusty peron". więc miłość
bezpowrotnie minęła. ale korespondencja trwała. - bo zbyszek zawsze
miał z tego powodu wielkie poczucie winy. to w nim ciągle tkwiło.
dlatego pisał do niej listy, wysyłał pocztówki. strasznie przeżyła
rozstanie. i chyba nie ona jedna. takie korespondencje zbyszek
utrzymywał też z innymi znajomymi paniami, z którymi coś go kiedyś
łączyło. bardzo nie chciał kogokolwiek skrzywdzić. a w gruncie rzeczy
krzywdził. bo każdy mężczyzna porzucający kobietę ją krzywdzi. i tak
było ze zbyszkiem. a wplątywał się, bo... zresztą, po co ja mam panu
to wszystko tłumaczyć? to pan jest mężczyzną. zbyszek pod tym względem
nie odbiegał od normy. nie musi mi pani wszystkiego tłumaczyć. wiem,
że to jest trudna rozmowa, dla pani i dla mnie. i słucham z podziwem,
jak pani potrafi o tym opowiadać. - bo ja o tym wszystkim myślałam
całe życie. miałam w życiu tylko jedną rolę - żeby go
zrozumieć. najpierw się buntowałam, próbowałam walczyć. dlatego ten
związek był dla mnie tak trudny. a potem uświadomiłam sobie, że ja go
powinnam zrozumieć. nic więcej. trzeba było lat, żebym do tego
dojrzała. ale to nie było łatwe. ani dla mnie, ani chyba dla niego.
z tymi aniołami też sobie na początku nie mogłam poradzić. i jak pani
sobie z nimi poradziła? - w końcu moja siostra mi powiedziała "kupiłaś
sobie ciasne buty i musisz je teraz rozchodzić". ale to nie była tylko
kwestia ciasnych butów. te związki powstawały w okresach jego
ekspansji. wtedy zbyszek kipiał. wszystkie buty były dla niego za
ciasne. cały świat stawał się za mały. wszystko go uwierało. to był
trwający latami nieopisany dramat dla mnie i także dla niego. bo
kiedy ekspansja mijała, strasznie z tego powodu cierpiał, czuł się
winny, starał się wszystko naprawić. Żadnemu z nas nie było z tym
łatwo. w każdym razie ten pierwszy berliński kryzys skończył się
wyjazdem zbyszka do ameryki na tournee zorganizowane przez poetry
center. znów miał wieczory autorskie, przez dwa miesiące jeździł z
miasta do miasta. i znów przyszedł okres wysokiego nastroju.
przywiózł z tej pierwszej amerykańskiej tury nowe znajomości i
propozycję wykładów w los angeles. to było ważne, bo pojawiła się
szansa materialnej stabilizacji. przynajmniej na tyle, żeby kupić w
polsce mieszkanie, w którym moglibyśmy osiąść. ale może ważniejsze
było to, że w czasie tej podróży stracił przyjaźń człowieka, który
zawsze był dla niego ważny. czesława miłosza? - to była bardzo
przykra sprzeczka, ale potem została rozdmuchana do jakichś
niebotycznych rozmiarów. pani zdaniem to była tylko sprzeczka? - to
była awantura. ale żeby tę sytuację zrozumieć, trzeba było znać
trochę osobowość zbyszka i także czesława, który w towarzystwie
uwielbia prowokować. to raczej było zderzenie dwóch trudnych
charakterów czy dwóch konwencji rozmowy niż prawdziwych racji. pan
sobie wyobraża, że miłosz chciałby rzeczywiście przyłączyć polskę do
rosji? przecież to jawny absurd. tak zbigniew herbert opisał tę
sytua-cję w latach 9 opowiadał to pani, kiedy z ameryki wrócił do
berlina? - opowiadał ze sporym wzburzeniem. zbyszek mieszkał wtedy u
miłoszów w domu. czesław go zaprosił. oni byli sobie naprawdę bardzo
bliscy. to było coś więcej niż znajomość albo nawet przyjaźń. zbyszek
w jakiś sposób kochał miłosza i jestem przekonana, że czesław -
chociaż dziś może by się tego wyparł - darzył zbyszka prawdziwym
uczuciem. a przy tym zbyszek był jednym z niewielu ludzi, których
tolerowała żona czesława janka, bardzo dbająca o to, żeby różni polscy
literaci czesława nie nachodzili. a zbyszek był u miłoszów zawsze
mile widziany. no to co się stało? - mnie tam wtedy nie było. mogę
tylko powtórzyć to, co opowiadał mi zbyszek. poszli we trójkę na
kolację do państwa carpenterów, którzy między innymi tłumaczyli
herberta. tam bardzo mocno pili. i oczywiście rozmawiali o polsce.
bo wtedy ciągle się rozmawiało o polsce. wreszcie, kiedy już byli
mocno pijani, miłosz zaczął te swoje prowokacje o przyłączeniu polski.
myślę, że dla żartu drażnił się ze zbyszkiem. ubóstwiał żartować, a
wiedział, że zbyszek jest w takich sprawach bardzo pryncypialny.
nieskończenie poważnie przeżywał cały dramat polski od wybuchu wojny.
wszystko, co jakkolwiek godziło w jego uczucia do kraju, w jego oczach
przybierało specjalne rozmiary. i wtedy nastąpił wybuch. zbyszek
eksplodował. nie wiem, co czesławowi powiedział, ale kiedy od
carpenterów wyszli, janka nie chciała już więcej zbyszka u siebie
gościć. zrobił wtedy jakieś straszne faux pas. chyba dokładnie żaden
z nich tego nie pamiętał, bo byli pijani. ale zadra została i po
latach zaczęto z niej robić polityczny użytek. myśli pani, że
rzeczywiście chodziło tylko o żarty przy wódce? - oczywiście, nie
tylko. czesław był z innego pokolenia. kiedy wybuchła wojna, zbyszek
był piętnastoletnim chłopcem. mało jeszcze z tamtego świata
rozumiał. a czesław ówczesną polskę przeżywał świadomie i także
boleśnie. endecy, antysemityzm, autorytaryzm endecji - to wszystko go
bolało. kompletnie inaczej pamiętali przedwojenną polskę. zbyszek do
niej tęsknił i ją idealizował, a czesław się raczej jej wstydził. to
napięcie zawsze między nimi było. ojciec zbyszka był legionistą, miał
socjalistyczne poglądy. ponieważ był dyrektorem banku, często miał do
czynienia z upadającymi majątkami ziemian czy arystokratów. oburzał
się na to, co tam się wyprawiało z ludźmi. ale niewątpliwie nad tym
oburzeniem czy wręcz zawstydzeniem górowały patriotyczne emocje.
zbyszek był wychowany w bardzo patriotycznym duchu. ojciec wsadził go
nawet do szkoły kadetów. ale oczywiście zbyszek nie mógł się u
kadetów utrzymać. to była ostatnia sytuacja, do której mógł
pasować. poeta u kadetów - to nie mogło się udać. i się nie udało. w
każdym razie z takiej perspektywy zbyszek obserwował przedwojenną
polskę. a czesław już publikował, funkcjonował w lewicowym środowisku
Żagarów. a za tym szedł inny emocjonalny stosunek do podziału lewica
- prawica. dla czesława prawica to byli endecy z laskami bijący
żydowskich studentów, a lewica to byli socjaliści, którzy napadanych
bronili. dla zbyszka lewica to byli sowieci okupujący polskę, a
prawica to byli ludzie antykomunistycznego, patriotycznego podziemia.
to jest wersja bardzo uproszczona, ale takie napięcie zawsze między
nimi istniało. tyle że ponad tym nie wypowiadanym napięciem była
jakaś szczególna więź emocjonalno-intelektualna, która ich łączyła.
do feralnej kolacji u państwa carpenterów. - myślę, że dłużej. ten
wybuch chyba nie wszystko jeszcze zniszczył. już po powrocie z tej
pierwszej podróży do stanów zbyszek pisał do czesława "będę cię
prześladował moją dziwną miłością do końca życia, a nawet jakiś czas
potem. ... musisz zrozumieć pewne rzeczy, których nie potrafię ci
powiedzieć, bo gardło ściśnięte. proszę, bądź dla mnie
wspaniałomyślny i wybaczający". coś ich jeszcze chyba ku sobie
ciągnęło. kiedy w 1971 roku zbyszek miał przez pół roku wykłady w los
angeles, przeżyliśmy tam wielkie trzęsienie ziemi. to była katastrofa
w prawdziwie amerykańskim stylu. trzęsienie zniszczyło nawet sieć
telefoniczną. więc nie było normalnej łączności. wtedy czesław
napisał do nas kartkę, że się nie może dodzwonić, że się martwi, co z
nami, i prosi o telefon. kiedy przywrócono połączenia, zbyszek - może
z uniwersytetu, gdzie telefony chyba szybciej działały - zadzwonił do
berkeley, gdzie miłoszowie mieszkali. myślę, że bardzo chciał z
czesławem rozmawiać, może nawiązać kontakt, odbudować stosunki. ale
odebrała janka. i powiedziała, że czesława nie ma. to zbyszka bardzo
ubodło, bo jakoś się zorientował, że ona nie mówi prawdy. janka chyba
nie chciała, żeby nawiązali kontakt. a potem zadzwonił do nas
czesław. ale już nie z domu. może od siebie z uniwersytetu. i wtedy
zbyszek kazał mi powiedzieć, że jego nie ma w domu. to znaczy -
musiałam zrobić dokładnie to samo, co janka. i na tym się stosunki
skończyły. to było złe. ale myślę, że wzajemne uznanie czy nawet
fascynacja tym, co obaj pisali, to było za mało, żeby zrównoważyć
ideowe napięcie, które zawsze między nimi istniało. więcej się nie
kontaktowali? - przez wiersze. jeszcze w latach 8 wysyłali sobie
swoje nowe tomy. o jednym z nich zbyszek mówił, że "jest jak światło,
które nagle wpadło do jego piwnicy". był zafascynowany miłoszem jako
poetą - zwłaszcza "ocaleniem". w paryżu, kiedy się spotkali na
początku lat 60., dedykował mu jeden ze swoich najpiękniejszych
wierszy "tren fortynbrasa". "... ani nam witać się ani żegnać żyjemy
na archipelagach/ a ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę". nawet
w ostatnich latach, już po ostatecznym powrocie do polski, śledził
wszystkie publikacje czesława. i zawsze z nim korespondował
wierszami. na "pieska przydrożnego" odpowiadał na przykład wierszem
"pan cogito a małe zwierzątko" z "epilogu burzy". z czasem coraz
bardziej się denerwował, że czesław tak dużo pisze. Że drukuje także
słabsze wiersze. bardzo przeżywał, kiedy czesław drukował wiersze,
które mu się nie podobały. dlatego miłosz uważał, że bardzo
nieprzyjemny wiersz "chodasiewicz" z "rovigo" jest o nim. ale to jest
wiersz o chodasiewiczu, a nie o miłoszu. w "rovigo" jest inny wiersz
"do czesława miłosza", który ma zupełnie odmienną wymowę
"... aniołowie schodzą z nieba/ alleluja/ kiedy stawia/ swoje pochyłe/
rozrzedzone w błękicie/ litery". i wie pan... ja bardzo żałuję, że
zbyszek nie dożył publikacji "to". bo "to" by go bardzo podniosło na
duchu. myślę, że z latami zbyszkowi coraz bardziej brakowało
przyjaźni czesława. bardzo za nim tęsknił. to po co go atakował? -
och, to najpierw była prywatna rozmowa przy wódce, a potem już
działała siła charakterów. ale przecież później to napięcie
podsycał. najpierw w latach 8 tym, co o latach stalinowskich opowiadał
jackowi trznadlowi do "hańby domowej", potem w 1994 roku, atakując
miłosza w wywiadzie dla andrzeja gelberga. wie pani, dlaczego po
przeszło 20 latach odgrzał sprawę kolacji u carpenterów, dokładając
jeszcze barwny opis miłosza jako proteusza, który ma tysiąc postaci? -
w nim to głęboko tkwiło. cały czas miał w sobie tę zadrę. ale przez
20 lat to, co zaszło między nim a miłoszem, zbyszek traktował jak
prywatny spór. a potem poczuł się zaatakowany przez miłosza w "roku
myśliwego". i co gorsza, ten atak dotyczył też jego ukochanego
profesora henryka elzenberga. to podgrzało emocje. na nie nałożyła
się sytuacja panująca w polsce. kiedy w 1992 roku wróciliśmy do
kraju, były tu szalone zawirowania. polityczne, ideowe,
intelektualne. a zbyszek miał w głowie tylko jedną ideę. to była
"solidarność". ta "solidarność" z roku 1981, która już nie istniała i
nie mogła istnieć. był zdezorientowany. ale nie wyobraża pan sobie,
jak bardzo się cieszył, kiedy czesław po latach do niego
zadzwonił. kiedy? - to już było w roku 1998. gdzieś w połowie maja,
na dwa miesiące przed śmiercią zbyszka. odebrałam telefon. czesław
zapytał, czy może rozmawiać ze zbyszkiem. zapytałam zbyszka, czy
będzie rozmawiał z czesławem. bardzo chciał rozmawiać. i to była
bardzo serdeczna rozmowa. przyjacielska. a wracali do tej feralnej
kolacji u państwa carpenterów? - tak, ale to wtedy już nie było ważne.
zbyszek dobrze wiedział, że jest blisko końca. kiedy pisał w
"brewiarzu" "panie/ wiem że dni moje są policzone/ zostało ich
niewiele ..." to nie była żadna metafora. i nie chodziło mu przecież
tylko o poezję, kiedy napisał "... nie zdążę już/ zadośćuczynić
skrzywdzonym/ ani przeprosić tych wszystkich/ którym wyrządziłem zło/
dlatego smutna jest moja dusza ...". wtedy ważna już była tylko
prawdziwa przyjaźń, a nie stare waśnie. rozmowa była długa jak na
siły zbyszka. pod koniec był zmęczony i przez to trochę poirytowany.
rozmawiali o śmierci. trochę żartobliwie, ale w gruncie rzeczy
poważnie. o porządkowaniu świata przed śmiercią. i na sam koniec
czesław nagle powiedział "mógłbyś jeszcze porozmawiać z adamem". a
zbyszek mu odmówił. czesław już na to nic nie odpowiedział. zaśmiał
się tylko. ale pożegnali się ciepło. doszliśmy do roku 197 znów są
państwo razem w berlinie. przed wami wyjazd do ameryki. - ale
jeszcze przedtem musieliśmy pojechać do polski. bo nasze paszporty
były ważne tylko w europie, a rozszerzyć je na cały świat trzeba było
w kraju. polska misja wojskowa w berlinie zachodnim absolutnie nie
chciała nam pomóc. zbyszek pojechał pierwszy. i od razu znalazł się
w bardzo nieprzyjemnej sytuacji. starania o paszport nigdy nie były
miłe. to zawsze była łaska. mogli dać albo nie dać. i starali się,
żeby człowiek to odczuł. herbertowi nie bardzo mogli odmówić, bo miał
już na zachodzie wyrobione nazwisko, a oni się liczyli z tym, jaką kto
ma pozycję. ale mogli go dręczyć. i nie zamierzali takiej okazji
stracić. zaczęli go wzywać "w sprawie paszportowej". jak tylko złożył
wniosek o rozszerzenie paszportu, zaczęły się telefony. kazali mu
przychodzić do hotelu metropol. mieli tam biuro na ostatnim piętrze.
w końcu za którymś razem dali mu ten rozszerzony paszport, ale kazali
przyjść jeszcze nazajutrz na ostatnią rozmowę. po co? - tego nie wiem.
może go chcieli jeszcze instruować. ale zbyszek już na tę rozmowę nie
poszedł, tylko pierwszym pociągiem pojechał do krakowa. poprosił
pendereckiego, który mógł podróżować, kiedy i gdzie miał ochotę, żeby
go zabrał samochodem do niemiec. i penderecki się zgodził. zbyszek
okropnie się bał, że go zatrzymają. ale na polsko-enerdowskiej granicy
nawet ich specjalnie nie kontrolowali. dopiero w berlinie zbyszek
powiedział pendereckiemu, że na dobrą sprawę przemycił z polski
zbiega. opowiadał pani o przesłuchaniach w metropolu, kiedy już
szczęśliwie wrócił do berlina? - opowiadał, i to ze szczegółami. bo
wrócił w strasznym stanie. przesłuchiwali go w tym metropolu nieomal
codziennie. i o co go pytali? - o bardzo dziwne rzeczy. na przykład
"jak z paryża dojechać do maisons-laffitte?". to pytanie powtarzało
się niemal za każdym razem. albo "co pana łączy z giedroyciem?". "co
pana łączy z czapskim?". "jak wygląda dom >kultury o ten list 30 lat
później wybuchła awantura, kiedy po śmierci zbigniewa herberta
wydrukowały go "zeszyty literackie", a anna bikont i joanna szczęsna
zacytowały jego fragment w rozmowie z gustawem herlingiem --
grudzińskim. "nie spodziewałem się, że dosięgnie mnie ręka panów w
czarnych garniturach. zatelefonowali do mnie drugi dzień po
przyjeździe, kiedy siedziałem przy chorej matce. potem były rozmowy
codzienne i wielogodzinne. nie w urzędzie, broń boże, ale w hotelu
metropol na wysokim piętrze z oknem otwartym na podwórze. wypytywali
także o ciebie, czybyś nie wrócił". - herling był zaskoczony pytaniem.
chyba nie czytał listu drukowanego w "zeszytach literackich". tak też
w końcu odpowiedział "nic o tym nie wiedziałem. zawsze uważałem
herberta za przyzwoitego człowieka" - napisałam do niego list
wyrażający moje zdumienie i oburzenie takimi słowami. przyszedł do
mnie, kiedy ostatni raz był z wizytą w polsce. dementował te słowa
między innymi w "Życiu". przepraszał. był już wyraźnie w złej formie.
kto jeszcze o tych przesłuchaniach wiedział? - na pewno artur
międzyrzecki, który się wtedy bardzo troskliwie zbyszkiem opiekował. i
chyba zdzisław najder, z którym był wtedy blisko. potem już nikomu o
tym nie opowiadał. bo to było dla niego wstydliwe? - to nie było
wstydliwe, ale było potworne. paskudna szykana, którą trzeba było
znosić, żeby wyjechać z polski. a zbyszek musiał wyjeżdżać. musiał
jeździć po świecie, żeby pisać eseje. nie wyobrażał sobie życia w
zamknięciu - bez włoch, grecji, berlina, paryża, holandii. ale
ucieczka zbyszka to jeszcze nie był koniec. bo teraz ja musiałam
pojechać do kraju i wymienić mój paszport. a ja mieszkałam dziesięć
lat za granicą, co im się nie podobało. więc najpierw - kiedy poszłam
wyrobić nowy dowód osobisty - przesłuchiwał mnie jakiś urzędnik na
kruczej, a potem wezwali mnie do kc. oni już dobrze wiedzieli, gdzie
jedziemy i po co. interesował ich miłosz. "na pewno będziecie się
tam państwo z nim czasem spotykali. niech mu pani powie, że czeka na
niego piękna willa w gdańsku. zresztą gdziekolwiek będzie
chciał. dlaczego on właściwie nie wraca? może go pani przekona, że tu
mu będzie dobrze". powiedziałam, że nie można kogoś zmuszać, żeby
wracał do polski. ja w każdym razie się tego nie podejmuję. jak
będzie chciał wrócić, to na pewno wróci. na tym się skończyło. po
miesiącu wróciłam do berlina. w berlinie już państwa nie niepokoili?
- pętały się jakieś łapsy, ale zbyszek się od nich skutecznie
opędzał. w każdym razie mogliśmy jechać do tej ameryki. co państwo
tam robili? - ja to samo co zawsze, od kiedy byliśmy razem.
prowadziłam dom i samochód, bez którego nie można się było w ameryce
poruszać, opiekowałam się zbyszkiem. a zbyszek uczył dramatu
europejskiego w college'u, gdzie była ogromna liczba studentów nie
mających żadnego pojęcia o literaturze europejskiej. poziom był
gimnazjalny. na dodatek wciąż musiał poprawiać dziesiątki
wypracowań. Ślęczał nad tym nocami. to dla zbyszka było udręką. na
szczęście prowadził też seminaria poetyckie, które go interesowały, bo
przychodzili na nie różni młodzi poeci. ale przede wszystkim
pisał. co pisał? - głównie "pana cogito". widziała pani, jak ten tom
powstawał? - wie pan, że nie mam pojęcia. naprawdę? - ja nie mam
pojęcia, jak powstawały wiersze. nic na ten temat nie wiem i nigdy
nie wiedziałam. z wierszami jest bardzo tajemnicza historia, bo
wiersze rodzą się w duszy. do tego nikt nie ma wglądu. ale
okoliczności narodzin pani obserwowała. przecież to pani je
przepisywała. - przepisywałam. nic więcej. jak skończył pisać
wiersz, dawał mi go do przepisania. i nie zauważyła pani przy
przepisywaniu, że nagle w wierszach pani męża pojawił się bohater,
porte-parole autora, poetycka figura, która zawsze będzie się
kojarzyła z herbertem? - oczywiście, że zauważyłam obecność pana
cogito, ale wiersze zbyszka prawie zawsze miały jakiegoś bohatera.
były narracyjne. chyba między innymi dlatego tak dobrze się je
czytało, że były jak mininowele. ale może nie od razu doceniłam rolę,
jaką miała odegrać postać pana cogito. bo, wie pan, ja zawsze
przepisywałam w jakimś potwornym napięciu, więc przepisując, dużo nie
myślałam. zbyszek pisał bardzo niewyraźnie. trudno go było
odczytać. co gorsza, ja też byłam z ortografią na bakier. a strasznie
się bałam, żeby się nie pomylić w przepisywaniu i żeby nie przepisać
jakiegoś błędu. okropnie był niecierpliwy, jak coś było źle w
maszynopisie. denerwował się, krzyczał. bo każde słowo w wierszu
miało dla niego ogromne znaczenie. skreślał, zmieniał, poprawiał,
zanim mi wreszcie dał do przepisania. jest masa jego notesów, w
których to doskonale widać. zawsze miał taki notes przy sobie. często
pisał od końca. najpierw budował jeden czy dwa ostatnie wersy, a
potem dobudowywał resztę. czasem zaczynał od jakiegoś zdania, a potem
się okazywało, że to jest wers środkowy. jakby budował wiersze na
myśli albo frazie, która decydowała o tonie i sensie późniejszej
całości. a czasem to był nawet sam tytuł. w "epilogu burzy" jest taki
wiersz o srokach. nazywa się "pica pica l.". miłośnicy księdza
twardowskiego się na ten wiersz oburzają, bo myślą, że to przeciwko
niemu. a chodziło o sroki. ksiądz twardowski dostał się tam
przypadkiem. po prostu mieliśmy najazd srok. było lato, zbyszek nie
wstawał już z łóżka. bardzo cierpiał, z trudnością oddychał, więc
okno w jego pokoju było prawie zawsze otwarte. a w ogródku od rana do
wieczora setki srok robiły dziki, potwornie męczący hałas. nie można
było sobie z nimi poradzić. zbyszek ich nienawidził. i zemścił się na
nich wierszem. a "pan cogito" też ma takie konteksty? na przykład
"przesłanie..."? - "przesłanie..." nigdy nie było moim najbardziej
ukochanym wierszem. chociaż wiem, jaką on ma wagę. ludzie go czytają,
znają na pamięć, wszędzie go recytują. i wiem, że dla zbyszka to było
prawdziwe przesłanie. może bardziej nawet dla niego samego niż dla
innych ludzi. chociaż z pewnością chciał "przesłaniem" poruszyć
drętwe ludzkie głowy. nie miała pani wrażenia, że "przesłanie pana
cogito" jest odpowiedzią poety na doświadczenie z hotelu metropol? -
nie tylko. może to było jedno z ważnych ogniw, ale nie jedyne. to
była reakcja na różne doświadczenia - nie tylko na to, co się działo w
polsce. "przesłanie pana cogito" jest uniwersalne i jego źródła są
uniwersalne. w dużym stopniu dotyczyło także politycznych postaw, z
którymi zbyszek spotykał się, będąc na zachodzie. jego konflikty z
kolegami w niemczech, we francji czy w ameryce miały w istocie tę samą
materię co w polsce. w demokracji jest ono nie mniej ważne niż w
totalitaryzmie. czasem myślę, że może nawet bardziej. pamiętam, z
jakim napięciem zbyszek czytał mi ten rękopis. oczywiście
powiedziałam, że ten wiersz jest wspaniały. bo jest wspaniały. ale
się go od początku bałam. dlaczego? - bo nim bardzo łatwo jest
manipulować. bo takie przesłanie łatwo zbanalizować. ale może po
prostu to nie jest przesłanie na miarę takiej duszyczki jak moja. mąż
tak pani powiedział? - może tak nie powiedział, ale pewnie tak
myślał. a on nie bał się tego wiersza? - on w sprawie "przesłania..."
miał wyjątkową pewność. mówił, że "tak musi być". nie bał się, że
takie radykalne wartości mogą się łatwo stać przedmiotem politycznej
manipulacji? - chyba tak o tym wierszu nie myślał. gdyby miał takie
obawy, nigdy by go nie napisał. zbyszek nie znosił przemocy i
komunizmu, ale też nienawidził polityki. brzydziło go to, co w
polityce jest grą - fałsz, taktyka, kompromisy. był wielkim patriotą,
ale jego patriotyzm był idealistyczny. stąd się później wzięła jego
fascynacja pułkownikiem kuklińskim. widział w nim patriotę,
człowieka, który zapłacił nie tylko karierą, ale też swoim życiem i
dziećmi za to, żeby świat wiedział, co się może stać w polsce.
dlatego w 1994 roku napisał w sprawie kuklińskiego list do prezydenta
wałęsy. ale te starania o uznanie dla kuklińskiego traktował jako
wybór moralny, a nie polityczny. prawica się wtedy na niego rzuciła.
próbowała go wessać. ale on się opędzał. nie łączył tego z
politycznym, ani tym bardziej z jakimkolwiek partyjnym akcesem. po
prostu zrobił w sprawie kuklińskiego to, co mu sumienie kazało. tak
samo było z listem do dudajewa. wieczorem usłyszeliśmy informację, że
w czeczenii zaczęła się nowa wojna. zbyszek był ciężko chory. już
nie wstawał z łóżka. kiedy się rano obudził, od razu zaczął mi
opowiadać, że w nocy przyśnił mu się allah i że natychmiast musi
napisać list do dudajewa. wziął papier i zaczął pisać. od tego
zaczęła się akcja zbierania pieniędzy na ratowanie czeczenii. był
wielkim pasjonatem. sprawa czeczenii stała się jego świętą wojną w
obronie wolności. to była jego druga taka wojna. pierwszą, jeszcze w
latach 80., kiedy byliśmy w paryżu, toczył w obronie kurdów. wtedy
napisał list do prezydenta busha, który wysłał m.in. do "new york
timesa". i "new york times" ten list wydrukował. a kiedy adam michnik
latami siedział w więzieniu, gotów był dać się za niego porąbać. i
wtedy wszystko by mu oddał. taki był. zawsze żył jakimiś pasjami i
miłościami do ludzi. kiedy miał jakąś pasję, szedł za nią do końca.
to było jego życie. ale to nigdy nie była polityka. czy to można
pojąć? w latach 8 i 9całe miesiące żył swoimi pasjami. już nie
pisaniem wierszy? - to się przecież łączyło. tego się nie da
rozdzielić. ale, panie jacku, ja nie umiem tego pokazać tak, jak to
zrobiła żona mandelsztama. chciałabym mężowi taki pomnik postawić,
ale ja nie jestem pani mandelsztam. ja jestem pani herbert. więc
robię to, jak umiem. tylko że cokolwiek bym zrobiła, z herbertem
będzie kłopot. bo to był człowiek niesłychanie złożony. jak
oddzielić tego wspaniałego człowieka - jego intelektualną biografię,
jego twórczość, jego wspaniałe emocje - od chorobowej nici, która
oplotła całe jego życie? nieraz zachowywał się przecież zupełnie
inaczej, niż sam by sobie życzył. to go rujnowało. a wracał potem do
tego? - oczywiście, że wracał. miał poczucie winy, przepraszał. wciąż
żył z poczuciem winy. najpierw dlatego, że to on przeżył wojnę. inni
zginęli - gajcy, baczyński - a jemu nic się nie stało. znał ich
wiersze na pamięć. potem dlatego, że bywał wobec ludzi brutalny.
wreszcie, po stanie wojennym, dlatego że "był zbyt stary żeby nosić
broń i walczyć jak inni". tak napisał w "raporcie z oblężonego
miasta". bo nigdy nie siedział w więzieniu i nawet nigdy nie zrobiono
u nas w domu rewizji. Żył w piekle wrażliwości i winy. nie był
politykiem ani publicystą. zawsze był poetą cierpiącym na
nieograniczone poczucie odpowiedzialności. bał się tylko nadmiaru
patosu. o to często pytał, pisząc "pana cogito" "czy tu nie ma
patosu?". jego życie było patetyczne, ale zawsze starał się trzymać
emocje na uwięzi. bo jego wrażliwość, emocjonalność, natura pasjonata
wpychały go w patos. więc się z tym zmagał. między wzniosłością i
patosem jest cieniutka linia, której się bał jak ognia. i często sam
nie był pewien, czy jej nie przekracza. a w los angeles, gdzie pisał
"pana cogito" - poza mną - nie miał się z kim naradzić. myślę, że
bardzo mu brakowało takiej możliwości. ale chcieli państwo zostać w
ameryce. - zbyszek nigdy nie chciał emigrować z polski. mógł wiele
lat mieszkać za granicą, ale nie wyobrażam sobie, żeby mógł zerwać z
krajem na zawsze. zresztą w ameryce nie bardzo się adaptował. nie
podobało mu się amerykańskie życie? - myślę, że go to życie męczyło,
bo na uniwersytecie ciągle były jakieś niby-towarzyskie okazje,
których konwencja była dla niego irytująco sztuczna. co kilka dni
ktoś wydawał przyjęcie, na którym nasza obecność była oczekiwana.
zbyszek źle je znosił. a ja, szczerze mówiąc, tych przyjęć coraz
bardziej się bałam. akurat była moda na "polskie dowcipy" - polish
jokes - które go doprowadzały do szału. a prawie na każdym przyjęciu
znalazł się jakiś radosny amerykański profesor, który nie mógł się
powstrzymać, żeby nie opowiedzieć przynajmniej jednego "polskiego
dowcipu". i wtedy zbyszek urządzał awanturę. amerykańscy profesorowie
są grzeczni, spokojni, układni, więc zawsze przepraszali, ale zbyszek
nie dawał się łatwo przeprosić. wieczór był zmarnowany. to się
powtarzało przynajmniej raz na tydzień. nie cierpiałam tych
przyjęć. ale największa awantura wybuchła o camusa, kiedy pod koniec
semestru zaproponowano zbyszkowi kontrakt w innej kalifornijskiej
uczelni. znów u wspólnych znajomych spotkaliśmy się na kolacji z
profesorem, od którego ten kontrakt zależał. zaczęło się od
sołżenicyna. zbyszek go podziwiał, a profesor i jego żona pochodząca
z francji uważali, że to gwiazda jednego sezonu. już było gorąco,
kiedy w rozmowie nagle padło nazwisko camusa. Żona profesora go
nienawidziła. zbyszek polemizował. i nagle ona - bardzo zdenerwowana
- zaczęła mówić, że camus był podłym i małym człowiekiem, bo w późnym
wieku uwodził młodziutkie studentki, a ona była jedną z jego ofiar.
zbyszek odparował w jakiś taki sposób, że profesor - ogromne chłopisko
- rzucił się na niego z pięściami. zaczęli się szamotać. poniszczyli
meble bogu ducha winnych życzliwych gospodarzy, którzy pośredniczyli w
załatwianiu posady. i o żadnym kontrakcie oczywiście nie było już
mowy. trzeba było wracać. czyli katastrofa. - dlaczego katastrofa?
wracaliśmy po pół roku z pieniędzmi pozwalającymi nareszcie kupić
mieszkanie w warszawie i z gotowym do druku tomem "pan cogito". ale
przed powrotem do kraju postanowiliśmy jeszcze zatrzymać się w
niemczech. i tam o mało nie doszło do katastrofy. wylądowaliśmy we
frank-furcie nad menem. kupiliśmy volkswagena busa, zapakowaliśmy do
niego cały nasz dobytek i pojechaliśmy do berlina, gdzie mieliśmy się
zatrzymać. dojechaliśmy pod wieczór. zatrzymaliśmy się na kolację u
naszych znajomych, ale spać mieliśmy gdzie indziej. zaparkowaliśmy
pod domem. poszliśmy na kolację, a wszystkie rzeczy zostały w
samochodzie. kiedy wróciliśmy po paru godzinach, bus był puściuteńki.
wyczyścili go do dywaników. nogi się pod nami ugięły, bo ani jedna
walizka się nie uratowała. zostaliśmy nawet bez szczotek do zębów.
ale dla mnie najgorsze było to, że w jednej z tych ukradzionych
walizek był cały "pan cogito". czy pan ma pojęcie, co to dla mnie
znaczyło? tyle wspaniałych maszynopisów, nigdzie nie opublikowanych
wierszy, które zbyszek pisał przez te miesiące spędzone w ameryce.
nie mogłam sobie darować, że tej walizki nie wzięłam ze
sobą. powiedziałam zbyszkowi, że niczego mi nie żal - ani fotografii,
ani dziennika, który prowadziłam, od kiedy byliśmy razem, ani naszych
rzeczy, tylko nie mogę się pogodzić z utratą "pana cogito". a zbyszek
machnął ręką. mówię mu "przecież ty tego nigdy nie odtworzysz". a
zbyszek na to "trudno. napiszę inne wiersze". ale modliliśmy się do
św. antoniego - bo oboje mieliśmy do niego wielkie nabożeństwo. i
oczywiście zaniosłam do jakiegoś kościoła datek dla św. antoniego. w
intencji rękopisów czy wszystkiego, co z samochodu zabrali? - w
intencji rękopisów. bo św. antoni pomaga tylko w bardzo konkretnych
sprawach. potrzebuje pieniędzy dla swoich podopiecznych i w zamian za
datki znajduje różne rzeczy. zbyszkowi św. antoni zawsze bardzo
pomagał. kiedyś za parę tysięcy lirów znalazł mu paszport zgubiony
bodaj w rzymie. a "pana cogito" znalazł? - ale nie od razu.
następnego dnia zadzwoniła do berlińskiej akademii pani, u której
przed wyjazdem do stanów wynajmowaliśmy mieszkanie. przedstawiła się,
szlochając "zabili herberta!". przerażona sekretarka dzwoni do
przyjaciół, u których się zatrzymaliśmy. "czy to prawda, że herbert
nie żyje?". a zbyszka nie było w domu. więc też się zdenerwowaliśmy.
"jak to zabili? skąd taka wiadomość?". po nitce do kłębka, dzwonimy do
tej naszej poprzedniej gospodyni. "jak się pani o tym
dowiedziała?". ona nam opowiada, że zadzwonił do niej jakiś niemiecki
robotnik, który na budowie znalazł uwalaną w błocie tajemniczą walizkę
pełną dziwnych papierów. na tej walizce było nasze nazwisko i adres
poprzedniego berlińskiego mieszkania. wie pan, że to była właśnie ta
walizka, o której odnalezienie tak bardzo się modliłam? ta z
rękopisami całego "pana cogito"! nie wyobraża pan sobie, jaka ja
byłam szczęśliwa. tylko pani? - zbyszek też, oczywiście, ale on już
żył tym, co teraz chciał pisać. biegał po bibliotekach, kompletował
książki. kilka miesięcy siedzieliśmy jeszcze w berlinie, zbierając
różne źródła i przygotowując się do powrotu do polski. wróciliśmy
chyba we wrześniu 1971 roku. wracali państwo już na zawsze? - u
zbyszka nic nie było na zawsze. przynajmniej w sprawach życiowych.
ale wracaliśmy, żeby tutaj osiąść. on miał 47 lat, ja byłam trochę
młodsza, ale też chciałam już mieć jakieś stałe miejsce. a poza tym
tu byli przyjaciele. i zbyszek od razu wsiąkł w swoje literackie
środowisko, które teraz stało się centrum warszawskiej opozycji.
jądrem był pan antoni słonimski. na podwieczorku u państwa
słonimskich poznaliśmy między innymi basię toruńczyk i adama michnika,
którego pan antoni ochraniał, zatrudniając go jako swojego sekretarza.
wiktor woroszylski, jan józef lipski, basia sadowska, julia hartwig i
artur międzyrzecki, jan józef szczepański, andrzej kijowski - to było
grono naszych najbliższych przyjaciół. Życie towarzyskie było
niezwykle intensywne. ludzie się odwiedzali. pamiętam doskonałe
spaghetti, które robiła basia toruńczyk, kiedy bywaliśmy ze zbyszkiem
na kolacjach u adama michnika. bardzo się wtedy do siebie zbliżyli.
zbyszek trochę mu nawet ojcował. poganiał go, żeby skończył studia.
potem strasznie przeżywał jego aresztowania. później, kiedy adam
siedział, korespondowali. i zbyszek na te listy czekał. kiedyś
poszliśmy do bardzo już chorego ojca adama, żeby mu jeden z listów
pokazać. on chwycił list i błyskawicznie schował go pod poduszkę. a
zbyszek był do tego listu bardzo przywiązany. chciał go z powrotem
dostać, ale nie śmiał się o niego upomnieć. nie umiał zabrać go
staremu człowiekowi, mającemu już przed sobą bardzo niewiele życia,
któremu na koniec odebrali syna. ta przyjaźń trwała latami. kiedy w
latach 8 adama puścili z więzienia, odwiedził nas na mazurach, gdzie
spędzaliśmy wakacje. to była wielka radość. więc wrócili państwo we
wrześniu 1971... - ...i zamieszkaliśmy u międzyrzeckich, którzy wtedy
byli za granicą. zbyszek miał kawalerkę na Świerczewskiego. po jakimś
czasie znaleźliśmy ludzi, którzy chcieli się zamienić na spore
mieszkanie w okolicach filtrowej - oczywiście za sporą
dopłatą. zapłaciliśmy im większość pieniędzy, które nam się udało
odłożyć w ameryce, oddaliśmy im mieszkanie zbyszka i już się mieliśmy
wprowadzać, kiedy się okazało, że to jest niemożliwe. bo wprawdzie
kwaterunek zgodził się nam to mieszkanie przyznać, ale na wyższym
szczeblu decyzję unieważniono. zostaliśmy bez mieszkania i bez
pieniędzy. w dodatku międzyrzeccy zaczęli wtedy myśleć o powrocie do
kraju, a my musieliśmy jeszcze sprowadzić z sopotu mamę zbyszka, która
poważnie chorowała, a od śmierci ojca mieszkała zupełnie sama. nie
miałam pojęcia, gdzie się podziejemy. a co na to adwokat? - adwokat
mi powiedział, że nic nie może pomóc, bo mieszkanie, które kupiliśmy,
przejął dla siebie "resort". każdy w polsce wiedział, o kogo
chodziło. na "resort" w prl nie było ratunku. zbyszek dostał wtedy
kompletnej depresji. siedział w laskach, w pokoju zawieyskiego, i
próbował pracować. oczywiście o odzyskaniu pieniędzy nie było już
mowy. w końcu napisałam do kc, że jak sobie nie życzą, żeby herbert
był w polsce, to mogą nam wprost powiedzieć i wtedy my poprosimy o
paszport emigracyjny. po tym liście przyjął mnie minister kultury
syczewski. pytam go, co teraz mamy zrobić. a on od razu zaczął na
mnie krzyczeć "chcecie tu zrobić nową czechosłowację!". nie chciał
normalnie rozmawiać. więc poszłam do kc. nie brzydziło panią? - a co
mieliśmy robić? miałam ze zbyszkiem zamieszkać w namiocie? zresztą
tam łatwiej się było porozumieć niż w ministerstwie kultury. przyjął
mnie jerzy Łukaszewicz - kierownik wydziału kultury. powiedziałam mu
- oddajcie nam mieszkanie albo dajcie emigracyjne papiery. był bardzo
uprzejmy. obiecał, że postara się coś załatwić z jerzym majewskim,
który był szefem rady narodowej. i chyba załatwił. po jakimś czasie
przekazał mi wiadomość, że mam się zgłosić u pewnego pana w radzie
narodowej. wtedy już poszliśmy ze zbyszkiem. i ten urzędnik zaczął
nas wozić po rozmaitych blokach na obrzeżach warszawy. w zamian za
duże mieszkanie na filtrowej proponował nam różne mieszkanka po 43
metry. ani miejsca do pracy dla zbyszka, ani azylu dla mamy. nie
było szansy, żebyśmy się mogli pomieścić z wszystkimi książkami.
wreszcie przywiózł nas tutaj, na promenady. pokazał nam mieszkanie
zasiedlone przez jakieś dwie rodziny. powiedział, że jak im kupimy
mieszkania zastępcze, to będziemy się tu mogli wprowadzić. i zbyszek
się zdecydował. ale to wszystko trwało półtora roku i kosztowało nas
masę pieniędzy. a z czego państwo żyli? - to nie był zły okres.
wydali "pana cogito", a wtedy z takiej książki dawało się przeżyć pół
roku. poza tym książki zbyszka ukazywały się już za granicą. na tamte
warunki zachodnie honoraria nie były może duże, ale u nas to były
całkiem spore pieniądze. miesiąc można było przeżyć za 20 dolarów.
więc nie byli państwo biedni? - och, jak zbyszek nie cierpiał tego
słowa! wściekłby się potwornie, gdyby zobaczył, jak w tym kiczowatym
telewizyjnym filmie pana jerzego zalewskiego się nad nim użalają "ach,
jaki on był biedny". zbyszek często nie miał pieniędzy na życie, bo
co innego się dla niego liczyło. inne sprawy uważał za ważne. on nie
był ofiarą losu. swój los wybierał świadomie i był z tego wyboru
dumny. był nieszczęśliwy, cierpiał, ale nie z powodu pieniędzy. inni
ginęli, siedzieli w więzieniach, a on tylko musiał czasami czegoś
sobie odmówić. to nie jest wielka bieda - przynajmniej jak na polskie
losy naszego pokolenia. my na co dzień żyliśmy bardzo skromnie.
zawsze się starałam prowadzić dom oszczędnie. ale zbyszek wszystko
wydawał na książki, na podróże i na różne fantazje. on zawsze kochał
życie. i jak mógł, to z niego korzystał. wydawał na to, żeby się
cieszyć życiem. kiedy miał lepszy nastrój, ciągle kogoś zapraszał do
restauracji na obiad. kupował sobie bardzo dobre ubrania, lubił się
ładnie ubierać, nigdy nie ubierał się tanio. a przede wszystkim dużo
podróżował. do grecji, do włoch, do holandii. i czasem robił zupełnie
szalone zakupy. na przykład? - na przykład w 1990 roku, kiedy już
ostatecznie mieliśmy wrócić do polski. odkładaliśmy na ten powrót, bo
nie mieliśmy pieniędzy. aż przyszło z niemiec jakieś spore
honorarium, które mogło wystarczyć na całą przeprowadzkę. parę dni
później była w trocadero aukcja wspaniałych grafik. zbyszek mówi
"mamy trochę pieniędzy, pojedźmy na tę aukcję, coś sobie kupimy". nic
go nie mogło powstrzymać. musieliśmy tam pojechać. i w tym trocadero
wydał wszystkie nasze pieniądze na różne stare mapy. ani frank mu nie
został. mówię "człowieku, za co my teraz wrócimy?". on na to "co się
martwisz? jakoś przecież wrócimy". i jak potem państwo żyli? - nie
żyliśmy. zostało nam to, co miałam w kieszeni. a za co wrócili
państwo do polski? - musieliśmy sprzedać obraz, który dostaliśmy od
józia czapskiego. trochę pomógł suhrkamp, niemiecki wydawca zbyszka.
on zawsze nam pomagał. na ślub też dał pieniądze. bo my nie mieliśmy
grosza. tak po prostu dawał? - inwestował w zbyszka. jak widział, że
jest bardzo krucho, a żadne honoraria chwilowo się nie szykowały,
organizował serię płatnych wieczorów autorskich, zabiegał o jakieś
nagrody albo podpisywał umowy na książki, które miały
powstać. niemieccy wydawcy dbali o swoich autorów, a zbyszek miał już
swoje miejsce w literaturze europejskiej. zresztą - kto miał w prl
pieniądze? badylarze, cink-ciarze, jakaś grupka reżimowych twórców.
posiadanie pieniędzy było podejrzane. i dużo nie było trzeba, żeby
jakoś przeżyć. ale prawdę mówiąc, nie mieszkaliśmy tu długo. w 1973
zbyszek dostał nagrodę herdera i wyjechalismy do austrii, żeby ją
odebrać. potem ja pojechałam do polski zajmować się mamą zbyszka, a on
już tutaj nie wrócił. znów dużo podróżował. z austrii pojechał do
grecji. chciał pływać z przyjaciółmi między greckimi wyspami. ale
jechał autostopem i po drodze miał w jugosławii wypadek samochodowy.
wylądował w szpitalu, ledwo uszedł z życiem. spóźnił się na umówione
spotkanie, więc grecję zwiedzał samotnie. potem osiadł w berlinie.
tam się spotkaliśmy, bo zbyszek nie chciał wracać do polski.
dlaczego? - bał się, że go z peerelu więcej nie wypuszczą. zachód go
męczył, ale jeszcze bardziej bał się zamknięcia. jest w "raporcie z
oblężonego miasta" wiersz "pan cogito - powrót". tam zbyszek
wyjaśnia, dlaczego nie wracał "... wystawy obfitości/ napawają go
znudzeniem// przywiązał się tylko/ do kolumny doryckiej/ kościoła san
clemente/ portretu pewnej damy/ książki której nie zdążył przeczytać/
i paru innych drobiazgów ...". bał się zależności,
ubezwłasnowolnienia. więc ja krążyłam między berlinem a warszawą,
gdzie w naszym mieszkaniu została chora mama zbyszka, a on przyjechał
dopiero na jej pogrzeb we wrześniu 1980 r. "solidarność" już wtedy
wybuchła. to była zupełnie inna polska niż ta, przed którą zbyszek
uciekał. pojechaliśmy jeszcze tylko do berlina po rzeczy,
zlikwidowaliśmy mieszkanie, spakowaliśmy manatki i w styczniu 1981
roku wróciliśmy samochodem do polski. on do tej nowej polski pędził
jak niesiony na skrzydłach. to już nie był tylko ten "skarbiec
wszystkich nieszczęść", o którym pisał w wierszu "pan cogito - powrót"
"... widzi już/ granicę/ zaorane pole/ mordercze wieże strzelnicze/
gęste zarośla drutu// bezszelestne/ drzwi pancerne/ zamykają się wolno
za nim// i już/ jest/ sam/ w skarbcu/ wszystkich nieszczęść
...". przez jakiś czas to był skarbiec euforycznej radości. bardzo
długo czekał na tę chwilę. dla niego wybuch "solidarności" to była
wielka radość. wszędzie chciał być. wciąż biegał na jakieś zebrania.
i nareszcie brał udział w kolegiach "zapisu", z którym, mieszkając w
berlinie, współpracował od samego początku w 1977 roku. pamięta pani,
jak się znalazł w redakcji? - dokładnie nie pamiętam, ale na pewno
wciągnął go wiktor woroszylski, z którym był bardzo blisko. zbyszek
odmówił wykonywania pracy redakcyjnej, bo żal mu było czasu, ale
wysyłał teksty. bardzo go ekscytowało to, że w polsce można nareszcie
drukować coś poza cenzurą. a w 1981 cenzura kompletnie się nie
liczyła. to był rok prawdziwej wolności. nie ma pan pojęcia, jaki on
był szczęśliwy. może to były najszczęśliwsze chwile w całym jego
życiu. ale to, niestety, nie trwało zbyt długo. po 13 grudnia był
obserwatorem na politycznych procesach działaczy "solidarności". to
go pochłonęło bez reszty. całymi dniami siedział na salach sądowych.
był między innymi na wszystkich rozprawach jana józefa lipskiego.
zawsze żył historią, pisał o historii. teraz czuł, że ją nie tylko
obserwuje, ale także w jakimś sensie tworzy. wciąż działał. o niczym
innym nie potrafił myśleć. a potem znów złamała go bezsilność. w
"raporcie z oblężonego miasta" to jest jeden z najbardziej
wstrząsających zapisów "leżeliśmy pokotem/ na dnie świątyni absurdu/
namaszczeni cierpieniem/ w mokrych całunach trwogi". - bo przeżywał
represje, które spadały na kolejne osoby, śmierć jana strzeleckiego, z
którym się dobrze znali, i grzesia przemyka, z którego mamą - basią
sadowską - przyjaźnił się od dawna. to były straszne ciosy.
wszystkich dokoła dotykały represje, tylko nam nic się nie działo.
nic zupełnie? - nic poważnego. raz przyszli wezwać zbyszka na
przesłuchanie - zdaje się w sprawie marka nowakowskiego. to było
chyba w 1982 roku. zbyszek dużo siedział wtedy w laskach. tam był w
stanie pracować, bo nie czuł się inwigilowany. któregoś dnia
przyjechał. tylko usiadł u siebie w pokoju - dzwonek do drzwi. za
drzwiami stoi dwumetrowy facet. pyta, czy jest pan herbert. mówię,
że go nie ma. on, że ma dla pana herberta wezwanie na przesłuchanie.
a ja, jak głupia, wzięłam i pokwitowałam. poszłam z tym do zbyszka.
a on wpadł w taką wściekłość jak nigdy. zmusił mnie, żebym
natychmiast pojechała na rakowiecką, oddała im to wezwanie i
powiedziała, że nie wiem, gdzie zbyszek jest i kiedy będzie w domu.
wie pan, że ja tam pojechałam i zmusiłam ich, żeby ode mnie to
wezwanie z powrotem przyjęli? więcej go nie wzywali. ale przed
naszym domem zawsze stał biały fiat, a w nim siedziało dwóch albo
trzech panów. więcej nie przychodzili? - kiedyś jeszcze przyszło
dwóch takich. wyglądali jak zwykli bandyci. nie wiem, czego tak
naprawdę chcieli. usiedli przy stole i komentowali "o, duże
mieszkanie. może my byśmy tutaj zamieszkali". odpowiedziałam, że nic
na to nie mogę poradzić. posiedzieli i poszli. naprawdę, jak na tamte
warunki nic nam się złego nie działo, chociaż zbyszek zawsze miał
niewyparzony język. w latach 6po pijanemu potrafił przez otwarte okno
krzyczeć na całą Świerczewskiego, że nienawidzi komunistów i że ich
powywiesza. kiedyś przyszli po niego ubecy, to ich zrzucił ze
schodów. w stanie wojennym tym ubekom z białego samochodu też ubliżał
przez okno. i co? - nic. raz tylko w latach 7 zrobili mu kolegium,
ale to było za żartowanie w sklepie. staszek latałło nakręcił wtedy
dla telewizji "listy naszych czytelników" z tadeuszem Łomnickim.
szliśmy na pokaz w wytwórni filmowej na chełmskiej. po drodze
wstąpiliśmy do sklepiku vis-a-vis wytwórni. w sklepiku była kolejka.
kiedy doszliśmy do lady, zbyszek kupił chleb, kawałek kiełbasy, a
potem zaczął wyliczać "to dla nas, a to dla partyjniaków. dla nas
dobre bułki, a dla nich niech pan da podeschnięte. ta dla tego
partyjniaka, ta dla tamtego". nagle z kolejki wychodzi jakiś mały
facecik i zaczyna krzyczeć "pan obraża partię!". no i zrobiła się
awantura. latałło oderwał zbyszka od tego faceta i zaciągnął nas do
wytwórni. siedzimy na tym pokazie, a tu nagle drzwi się otwierają i
wchodzi dwóch smutnych facetów "gdzie jest obywatel
herbert?". wyszliśmy ze zbyszkiem i ze staszkiem latałłą. stanęliśmy
przy schodach. "pan herbert pójdzie z nami". latałło zaczął ich
uspokajać "to jest film pana herberta i on nigdzie z wami nie
pójdzie". ale nie chcieli ustąpić. wtedy zbyszek dostał jakiejś
dzikiej furii. "jeszcze jedno słowo - zaryczał - i zrzucę was ze
schodów". dali za wygraną, ale niedługo przysłali wezwanie na
kolegium do rady narodowej. ubecy jako głównego świadka przedstawili
jakąś panią bardzo podejrzanej profesji. zaczęła tam opowiadać jakieś
niestworzone historie - że rzucił się, pobił, że groźny dla otoczenia.
a kolegium widziało przed sobą eleganckiego, kulturalnego poetę w
średnim wieku, spokojnego, dystyngowanego. ostatecznie uratował
zbyszka sklepikarz, który odważnie zeznał, że w sklepie żadnej
awantury nie było. więc kolegium odłożyło sprawę i na tym się
skończyło. w stanie wojennym też dali mu spokój. chociaż nieustannie
gdzieś działał, biegał po konspiracyjnych zebraniach, wydał w
podziemiu dwa tomy wierszy, które "kultura" wydrukowała jako "raport z
oblężonego miasta", miał wieczory autorskie w kościołach. to było dla
nas wszystkich dziwne, że poeta czy pisarz czyta swoje utwory albo
mówi do ludzi z ołtarza. a dla zbyszka to było ogromne przeżycie.
nagle miał stanąć w miejscu, w którym się odprawia mszę św. jakby po
drugiej stronie. pamiętam, jak mnie zaskoczył, kiedy poprosił, żeby
wyjęto z tabernakulum najświętszy sakrament. dlaczego? - nie chciał
stać odwrócony do najświętszego sakramentu plecami. może to była
tylko kwestia jakiejś formy, ale ja w tym widziałam wyraz jego
wrażliwości. bardzo wyraźnie rozróżniał sacrum i profanum... wie
pan, że jako dwudziestoparoletni chłopiec zgłosił się nawet na próbę
do klasztoru w tyńcu. szukał tam jakichś przeżyć. myślę, że ciągle
szukał, wszystkiego próbował. kiedy w 1997 roku umarł josif brodski,
zbyszek zamówił mszę za jego duszę... to już był czas wielkiej
samotności... ale lata 8też nie były dla zbyszka łatwe. bo kiedy
minął okres pierwszego szoku i wielkiej aktywności, rzeczywistość
stanu wojennego zaczęła działać na niego bardzo depresyjnie. przyszło
załamanie. wtedy, w 1985 roku, jacek trznadel namówił go na ten
wywiad do "hańby domowej". zbyszek był bardzo gorzki. i powiedział
trznadlowi to, co może czasami rzeczywiście myślał, ale czego nigdy
wcześniej nie mówił. bo pewnie uważał, że nie wszystko się mówi, co
człowiek czasami pomyśli czy poczuje. w każdym razie trznadlowi mówił
dużo przykrych rzeczy o innych pisarzach - między innymi o swoich
kolegach z "zapisu", którzy w okresie stalinowskim byli po stronie
władzy. to był początek naszych nowych kłopotów. ale na razie
problemem był przede wszystkim stan zbyszka - coraz gorsza depresja.
wtedy kot jeleński zaczął go po raz kolejny namawiać, żebyśmy
wyjechali do francji, ale zbyszek długo nie mógł się
zdecydować. uważał, że jest potrzebny w polsce. ale się zdecydował w
roku 1986. - nawet wtedy, kiedy wszystko wydawało się ostatecznie
przegrane, ta decyzja nie była dla niego łatwa. w przeddzień wyjazdu
siedział wieczorem na łóżku i mówił do mnie "ja nie mogę... nie
jadę... ja nie mogę wyjechać". a ja błagałam go, żebyśmy wyjechali z
polski. bo bałam się, że on tu nie wytrzyma. a poza tym wiedziałam,
że wcześniej czy później przyjdą też po niego. i pojechaliśmy. bo ja
wiem, czy to było dobre? ten okres paryski był piekielnie trudny.
dlaczego? - bo przecież jechaliśmy na dużą niewiadomą. mieliśmy na
początek jakieś małe stypendium. dostaliśmy od jeleńskiego pięć
tysięcy franków. mieszkaliśmy przez miesiąc w "obórce" domu
"kultury", gdzie nas zaprosił giedroyc. zbyszkowi trudno było się
podnieść po przeżyciach w polsce, więc postanowił, że pojedziemy nad
morze. przez trzy tygodnie wydaliśmy tam wszystkie pieniądze.
dosłownie. nie mieliśmy nawet na metro. ale znów pomógł nam suhrkamp.
przez dwa lata płacił zbyszkowi stałą miesięczną pensję. dużą? -
starczało na opłacenie mieszkanka w paryżu na pograniczu chińskiej i
arabskiej dzielnicy, niedaleko pere-lachaise. zostawało jeszcze na
bieżące wydatki. mogliśmy nawet wykupić normalną ubezpieczalnię. bo
zbyszek się rozchorował. jeden szpital, drugi - to były duże koszty.
kiedy wyjeżdżaliśmy, miał 62 lata. ja zbliżałam się do 6 byliśmy już
starszymi ludźmi. a nie wiedzieliśmy, jak można tam żyć. gdyby
zbyszek był zdrowy. gdyby mógł normalnie pracować, bez trudu
utrzymałby się z pisania, z wykładów w ameryce, z wywiadów, z wyjazdów
do niemiec, gdzie zawsze go chętnie widzieli. ale go rozłożyła
choroba. bo do tej przypadłości, która go prześladowała, w 1988 roku
doszły dramatyczne problemy z płucami. nie mógł normalnie oddychać
ani nawet chodzić. już praktycznie zawsze był obłożnie chory. tak
miało być następne dziesięć lat. jak pani to wytrzymała? - nigdy się
nad tym nie zastanawiałam. pewnie w miłości takie rzeczy znosi się
bezboleśnie. ale szczęścia pani w życiu nie miała. - miałam wielkie
szczęście. przecież stale byłam w obecności człowieka niezwykłego. a
jego niezwykłość polegała między innymi na tym, że całą mocą odrzucał
chorobę, która go niszczyła. jakby była poza nim. nigdy się na nią
nie zgodził. trudno to opisać. ale, wie pan, jego intelekt nigdy nie
zaakceptował kondycji fizycznej, słabości swojego ciała... ale też
było coś wspaniałego w tym, jak się tej słabości
sprzeciwiał... strasznie mnie ta rozmowa męczy. zawsze możemy
przerwać. - i tak kiedyś trzeba będzie skończyć. nie musimy kończyć. -
musimy ją skończyć. przecież chodzi o niego. bo w tym wszystkim, w
tym powaleniu, chorobie, niemocy - ciągle był on zbigniew herbert.
wspaniały zbigniew herbert. wszystkim zainteresowany, wszystko
czytający, uroczy, głęboki, interesujący się całym światem, tęskniący
i wyrywający się do włoch nawet wtedy, kiedy całkiem nie mógł się już
ruszać. opowiadam panu same dramaty. co ja na to poradzę. tak było.
Życie zbyszka było bardzo pełne. i pewnie takie powinno być. jak
sobie państwo z tym wszystkim radzili? - pieniądze dawał suhrkamp a
conto "narzeczonej attyli", którą zbyszek miał pisać, potem przyszło
stypendium z polkulu, potem francuski wydawca zapłacił 25 tysięcy
zaliczki a conto wydania "barbarzyńcy w ogrodzie". zbyszek próbował
pracować. zbierał materiały, narobił sporo notatek, ale pisać nie miał
już siły. więc ciągle ściubiliśmy grosik do grosika. to była ciągła
walka o pieniądze na życie. a państwa przyjaciele? - mieliśmy jeszcze
przyjaciół, ale oni nie byli w lepszej sytuacji. adam zagajewski,
wojtek karpiński, basia toruńczyk - przecież oni wszyscy ledwie się
mogli utrzymać. ale nam pomagali, jak mogli. przychodzili do zbyszka,
nawet jak był w szpitalu. trudno to przecenić. bo oni starali się
zbyszka zrozumieć. byli mu bardzo bliscy. i oczywiście pomagał kot
jeleński. "kultura" też pomagała i jan lebenstein była spora grupa
życzliwych nam osób jola i mirek chojecki, który wydał w paryżu
"barbarzyńcę w ogrodzie", jacek bierezin, smolarowie, olga szerer.
ale, prawdę mówiąc, my nie bardzo mogliśmy się towarzysko udzielać, bo
zbyszek wciąż chorował, a jak tylko poczuł się odrobinę lepiej, całe
dnie spędzaliśmy w paryskich bibliotekach. przeważnie w centre
pompidou. zbyszek wciąż zbierał materiały do "labiryntu nad morzem",
do "narzeczonej attyli" i do wielkiego eseju o jacques-louis davidzie
- malarzu rewolucji francuskiej. ale to wszystko już było ponad jego
siły. Żył już siłą woli. nie myśleli państwo, żeby wrócić do polski?
- zaczęliśmy o tym myśleć po wyborach 1989 roku. ale to przecież nie
było takie proste. ani organizacyjnie, ani emocjonalnie. po
pierwsze, nie mieliśmy pieniędzy na samą przeprowadzkę, a po drugie,
sprawy w polsce się skomplikowały. to już nie była taka beztroska
rewolucja jak w sierpniu 1980 roku. i bardzo szybko zaczęły się
napięcia z naszymi przyjaciółmi. pierwsze zerwanie nastąpiło w 1990
roku po wizycie adama w paryżu. trwała już kampania przed pierw-szymi
wyborami prezydenckimi i adam pytał, na kogo zagłosuje zbyszek - na
wałęsę czy na mazowieckiego? a zbyszek był zdecydowanie po stronie
wałęsy. nie mieliśmy wtedy w paryżu polskiej telewizji, polskie
gazety zdarzały się nieregularnie. zbyszek miał w pamięci wałęsę z
1981 czy 85 roku. mało wiedział o tym, co się stało z wałęsą po 198
nie wiedział, jak wałęsa traktował innych ludzi, jak potraktował
jerzego turowicza. to był dla niego symbol. tu już powstało
napięcie. a potem adam zapytał, czy zbyszek nie napisałby jakiegoś
tekstu dla "gazety wyborczej". zbyszek nie mógł napisać, ale miał coś
w szufladzie. bo trochę wcześniej ukazała się w londynie książka
zdzisława Łapińskiego, który twierdził, że herbert nie jest taki
czysty, jak siebie przedstawia, ponieważ w latach 5 drukował wiersze w
pax-ie. no, rzeczywiście, kisiel go kiedyś namówił, żeby dał kilka
wierszy do jakiejś antologii. ale to nie były żadne stalinowskie
wiersze i jeden z nich - "pacyfik iii na kongres pokoju" - zbyszek
włączył w latach 9 do tomu "rovigo". to jest ironiczny wierszyk. ale
Łapiński zrobił z tego dowód oskarżenia. staszek barańczak napisał
wtedy tekst w obronie herberta. zbyszkowi ta obrona niezupełnie się
podobała, bo było w niej krytyczne nawiązanie do "hańby domowej".
napisał do barańczaka list z podziękowaniami i wyjaśnieniami. teraz
dał adamowi ten list do wydrukowania w "gazecie". adam ten list
przeczytał. widziałam, że jest skonfundowany. ale wziął go do druku.
i wydrukował go z odpowiedzią antoniego pawlaka. ta odpowiedź zbyszka
bardzo zabolała. a potem doszła do tego sprawa jaruzelskiego.
zbyszek jaruzelskiego po prostu nienawidził. uważał, że to jest
człowiek, który spodlił polskę. a "gazeta" jaruzelskiego broniła. to
stworzyło przepaść między "gazetą" i adamem a zbyszkiem, zanim jeszcze
ostatecznie wróciliśmy do polski. w którym roku państwo wrócili? - ja
w 1991, a zbyszek w 199 dlaczego nie razem? - zbyszek sobie wymyślił,
że zamiast do polski pojedzie do frankfurtu, gdzie mu zaoferowano
mieszkanie z utrzymaniem. myślał, że tam będzie mógł spokojnie
pracować. ale już nie był w stanie. chorował. potrzebował opieki. z
frankfurtu wybrał się jeszcze na krótko do holandii. to już było
zupełnie ponad jego siły. ale uważał, że musi jeszcze raz zobaczyć
holandię. w sylwestra zupełnie bezsilny wylądował w berlinie i na nowy
rok wrócił do warszawy. ale nie mógł się już tutaj odnaleźć. nie było
już ani tej polski, z której wyjeżdżaliśmy, ani tej "solidarności",
tych czystych idei, tego życia towarzyskiego, tego przyjacielskiego
kręgu. nie było już tej jasności, tego czystego podziału na dobro i
zło. polska była wolna, ale była inna, niż zbyszek sobie
wymarzył. trudno mu było się tej nowej polski nauczyć, bo był przykuty
do łóżka i bardzo samotny. po "hańbie domowej", po liście do
barańczaka wiele kontaktów urwało się albo zamarło. zresztą wszyscy
przyjaciele mieli tu nowe role, nowe zajęcia. wszyscy byli bardzo
zabiegani. przez jakiś czas wyglądało to tak, jakby mało komu herbert
był teraz potrzebny. ludzi, których od wielu lat szanował i
podziwiał, teraz nie potrafił zrozumieć. i oni chyba też na ogół go
nie rozumieli. myślę, że przede wszystkim nie rozumieli całego jego
cierpienia. to były gorzkie lata. więc kiedy się pojawiła sprawa
kuklińskiego, druk listu w jego obronie zaproponował "tygodnikowi
solidarność". bo na "gazetę" był ciągle obrażony. powiedział "nie mam
gdzie drukować, to będę tu drukował". chciał walczyć z komunistami,
których nienawidził. i wtedy nagle znalazł się w środowisku, z którym
nigdy nic go nie łączyło. wcześniej tego pisma nie czytał, ale teraz
wyobraził sobie, że tam jest jakaś resztka tej "solidarności", do
której wciąż tęsknił. i gorycz, którą miał w sobie, zaczęła się tam
wylewać. zaczął tam pisywać, udzielił wywiadu. znalazł się w świecie,
do którego przecież nigdy nie należał. już nad tym nie panował. wie
pan, dla mnie to jest nieznośnie bolesne, kiedy teraz w filmie pana
zalewskiego słyszę biedny, schorowany, zachrypnięty, rozzłoszczony
głos zbyszka wypowiadający bardzo niesprawiedliwe sądy o ludziach,
których przez wiele lat kochał i z którymi poróżnił się na samym końcu
życia. jest jakiś kompletny absurd w tym, że nagle jako jego wielcy
przyjaciele występują w tym filmie ludzie, których ja przez 30 lat
naszego małżeństwa na oczy nie widziałam. i co ja mam z tym robić?
jakoś muszę przecież dbać o pamięć tego człowieka. prosiłam andrzeja
gelberga o przekonanie zalewskiego, żeby tego filmu nie robił. bo
wiedziałam, że nic dobrego z tego nie powstanie. a on jeszcze sam w
tym filmie wystąpił. oni po prostu próbują sobie herberta
przywłaszczyć. w 1994, naprawdę bardzo chory, urządził swoje 7
urodziny. zaprosił basię toruńczyk, czesława bieleckiego, który go
bardzo bawił, specjalnie przyjechał jego wydawca z frankfurtu. poza
basią ze starych przyjaciół do końca przychodził jeszcze krzyś
karasek. z krzysiem zbyszek mógł przynajmniej porozmawiać na jakimś
poziomie... to właśnie był smutek tych ostatnich, potwornie samotnych
lat zbyszka. skazał się na samotność. a miał wielką potrzebę kontaktu
z ludźmi, których szanował. ale jednak on sam te wszystkie rzeczy,
różne straszne rzeczy, powiedział pod koniec życia o swoich dawnych
przyjaciołach. - i to nieraz powiedział. bo tak wtedy uważał, tak
czuł. gdyby zbyszek był sprawny fizycznie, gdyby mógł chodzić,
normalnie się poruszać, gdyby mógł się normalnie spotykać, wszystko by
pewnie wyglądało inaczej. wiele spraw można by powyjaśniać. mówił mi
"najbardziej mi brakuje kontaktu z innymi ludźmi". nie wyobraża pan
sobie, jak tęsknił do przyjaciół. ciągle się na ten temat mówiło. a
sam ich odpychał. zresztą trudno było zapraszać towarzystwo do
człowieka, który nie mógł się podnieść i często nie mógł
oddychać. była jedna szansa, może to ja się wtedy nie sprawdziłam. to
było w 1994 r., kiedy ukazał się wywiad zbyszka dla gelberga. w tym
wywiadzie zbyszek powiedział bardzo dużo złych rzeczy. w takim był
nastroju, a gelbergowi to bardzo dogadzało. adam michnik przeczytał
ten wywiad chyba w samolocie. jak tylko doleciał, zadzwonił do nas z
tokio. bardzo chciał rozmawiać ze zbyszkiem. zbyszek był poruszony,
że adam do niego dzwoni. ale miał rurę w tchawicy, dusił się, nie
mógł mówić. powiedziałam adamowi, że zbyszek nie może rozmawiać, a
adam pewnie pomyślał, że zbyszek z nim nie chce. może nie byłam dość
przekonywająca. już potem nie zadzwonił. zresztą nie wiem, czy to by
coś zmieniło. wie pan, zbyszek nigdy nie był całkiem jednoznaczny.
ale jego zasady były bezlitosne. dlatego był samotny. w gruncie
rzeczy zawsze czuł się jakoś samotny. klął na polaków, uważał ich za
mitomanów, za ludzi pozbawionych odwagi cywilnej, którzy nie są w
stanie przyznać się do błędu. ale sam był polakiem! - to jest
niewątpliwe. był wielkim polskim patriotą, chociaż nie był typowym
polakiem. kulturowo należał do tradycji morza Śródziemnego, a
genealogicznie był polakiem tylko w niewielkim stopniu. jego ojciec
był pół-ormianinem, a druga połowa była niemiecko-austria-cko-czeska.
prababka zbyszka ze strony matki była z rodziny niemieckich
kolonistów, słabo mówiła po polsku. a on był wychowany w duchu
tradycyjnego polskiego patriotyzmu. i jako polski patriota tym
bardziej nie mógł się pogodzić z polskością. bo kochał polskę idealną,
może wyidealizowaną. a polska jest, jaka jest. i polacy też są, jacy
są. widział tę naszą małość. najbardziej ją widział, kiedy wróciliśmy
do polski w latach 9 i to go bolało, bo widział, że ten kraj nie może
się podnieść. to był jego osobisty dramat. a ja marzę o jednym żeby
postać zbyszka nareszcie przestała być używana do robienia taniej
polityki przez ludzi, którzy w ostatnich latach życia zaczęli go
oklejać. on był zawsze wobec ludzi otwarty, ale pod koniec ta
otwartość stała się naiwnością. stał się bezbronny jak dziecko. i
różni cwaniacy go za nos wodzili. bo dopóki kogoś nie złapał za rękę,
to mu bezgranicznie ufał. ale też jak się do kogoś zniechęcił, jak się
zirytował, nie liczył się ze słowami. po prostu mówił to, co akurat
myślał. nie wszyscy to dobrze znosili. nie wszyscy rozumieli to, co
się z nim wtedy działo. ale tak z przyjaźniami bywa. bardzo mądrze
powiedział różewicz z miłością nie ma problemu. wybucha, potem jej
nie ma. a z przyjaźnią sprawa jest tajemnicza. są wzloty i upadki.
nie wiadomo dokładnie, kiedy się zaczyna, czasem zamiera, potem się
odradza, znów przygasa i znów się odradza. tylko że nie każde
nieporozumienie ludzie zdążą wyjaśnić, nie każda przyjaźń zdąży się
odrodzić. w pewnym momencie niestety czas się kończy. a czas zbyszka
się skończył o wiele za wcześnie. miał tylko 74 lata. i teraz ja -
taki jest los wdowy - próbuję coś jeszcze dosztukować. staram się
trochę ten czas oszukać, rozciągnąć. próbuję pozałatwiać nie
załatwione sprawy, powyjaśniać, czego on nie zdążył wyjaśnić,
powydawać nie wydane książki. będzie coś jeszcze po "labiryncie nad
morzem"? - książki przygotowanej przez zbyszka już chyba nie będzie.
ale są różne nie wydane wiersze, listy, notatki, które dopiero trzeba
rozszyfrować. byłabym szczęśliwa, gdybym zdążyła się z tym wszystkim
uporać. a była pani szczęśliwa? - kiedy? przez te trzydzieści lat. -
nigdy się nad tym nie zastanawiałam. ale skoro pan pyta... może to
moje szczęście nie było zbyt łatwe, może nawet chwilami było bardzo
trudne - w każdym razie dla mnie. ale byłam ze zbyszkiem szczęśliwa.
wiem, że nic lepszego, nic wspanialszego mi się zdarzyć nie mogło.
dygat, stanisław. wspomnienia córki stanisław dygat urodził się w
1914 r. w warszawie. jako posiadacz francuskiego paszportu w czasie
wojny był m.in. internowany w konstancji nad jeziorem bodeńskim. tam
narodził się pomysł debiutanckiej powieści. głośne "jezioro
bodeńskie" ukazało się w 1946 r. potem były m.in. "pożegnania" 1948,
"podróż"1958, "disneyland" 1965, "dworzec w monachium" 1973. pisał
też dramaty i felietony popularny cykl "rozmyślania przy goleniu".
niemal wszystkie jego powieści doczekały się ekranizacji. zmarł 29
stycznia 1978 r. 2.12.199kiedy jest się dzieckiem znanego człowieka,
żyje się w fałszywym przeświadczeniu, że czegoś się już w życiu
dokonało. brak motywacji, chęci wybicia się z tłumu osłabił we mnie
wielkie ambicje. laureatka nobla irena joliot-curie zostanie na
zawsze córką marii skłodowskiej. syn krzysztofa kolumba uczestniczył
w wyprawach ojca i pisał pamiętniki, zostawiając potomności bezcenny i
jedyny dokument tych podróży. dlatego może synem szekspira nie mógł
być isaac newton, a goethego einstein. jeden geniusz peszy parę
następnych pokoleń. chyba że, jak w rodzinie bachów, proces jest
odwrotny. synowie osiągali sławę, kiedy ojciec po cichu, gdzieś na
kościelnym strychu, dla własnej przyjemności na chwałę boga,
komponował muzykę wszech czasów. odkąd pamiętam, pytanie, czy jestem
córką pisarza, dawało mi poczucie nieokreślonej ważności. myśl, że
miałabym zostać uznanym chemikiem, wiązała się z jakimś nieświadomym
poczuciem zdrady swojego otoczenia. byłam skazana na wieczną
drugorzędność. wszystko zresztą, co nie tyczyło się środowiska moich
rodziców, wydawało mi się nieciekawe i obce. ojca nie ma już od lat.
myślę o nim czasami. nie zawsze są to przyjemne wspomnienia. nasze
stosunki nie układały się najlepiej przez ostatnie dziesięć lat, a pod
koniec jego życia nie było ich już wcale. był znanym pisarzem, ale
także mężem dwóch aktorek. kiedy miałam dziesięć lat, rozszedł się z
moją matką, i jakby jeszcze nie miał dosyć, ożenił się z inną, młodszą
aktorką, która po jakimś czasie stała się sławna. w kraju, gdzie na
wielowiekową tradycję chrześcijańską nałożyła się silnie moralizująca
doktryna komunistyczna, moja macocha stała się popularna, propagując
seks. jej publiczne występy z krzyżykiem na wyciętym dekolcie
szokowały zarówno katolików, jak i komunistów. ta druga aktorka była
ostatnią żoną mojego ojca. ich związek po paru latach zmienił się z
małżeńskiego w przyjacielski, tolerancyjny. od dziecka żyłam w
atmosferze bohemiańskiej swobody obyczajów i przyjmowałam za rzecz
normalną wszystko, co działo się wokół mnie. ojciec umarł nagle, na
zawał serca w otoczeniu swoich psów i kotów, kiedy byłam bardzo daleko
od jego domu, a druga żona jeździła po kraju z koncertami w
towarzystwie swojego przyjaciela. kiedy byłam mała, chciałam mieć
kota, ale ojciec uważał, że koty nie przywiązują się do ludzi i nie
można im ufać. dostałam wtedy psa. było inne życie w jakiś czas po
jego śmierci zasugerowano mi napisanie o nim wspomnień. pomyślałam, że
ojciec byłby przeciwny. nie byłam jednak całkowicie pewna, ponieważ
miał zwyczaj diametralnie zmieniać zdanie. tak jak wtedy, kiedy
zgodził się urządzić mi wesele pod warunkiem, że nie będę miała
dzieci. w parę lat później powiedział, że bardzo brakuje mu wnuków.
wiedziałam, że uważał pisanie pamiętników i dzienników za podejrzane i
dwuznaczne. odrzuciłam więc na początku ten pomysł jako niedorzeczny.
niewiarygodnie trudny. nie chciałam skazywać się na wściekłość jego
wielbicieli, rozczarowanie czytelników, nieprzychylność jego
przyjaciół. ale przede wszystkim bałam się wciągać w świat, o którym
starałam się nie pamiętać. myślałam też o tym, co powiedziała pisarka
catlin macnamara, żona dylana thomasa "nie da się pisać dobrze i być
jednocześnie lubianym". pisać prawdę o ludziach cenionych i znanych
jest trudniej, niż mówić prawdę o samym sobie. ojciec, który umarł,
był mi obcy. od dawna już nie był tym samym człowiekiem, którego
znałam jako dziecko. zmienił się bardzo, nie było już między nami
porozumienia. kontakt z przeszłością został zerwany. tylko jego
starzy przyjaciele dawali mi pewność, że było inne życie, gdzie on był
ojcem, a ja córką. nie było gry ani udawania, tylko normalne życie.
no, może niezupełnie normalne, ale z pozorami stabilizacji. ale nawet
oni nie wiedzieli, jaki był naprawdę. niektórzy z nich obdarzali mnie
uśmiechem pełnym czułości, który mówił "wyszło ci to mimo wszystko na
dobre". powiedział matce, że jestem jedyną kobietą, jaką w życiu
kochał. nie powiedział tego mnie ani nikomu innemu. byłam jedyną
kobietą w jego życiu, której się nie bał. nie wiem dlaczego, może mi
ufał. to zobowiązywało. zdawał sobie sprawę, jak bardzo byliśmy do
siebie podobni. miałam tylko dziesięć lat. ciągle za nim tęsknię
moja przyszła macocha zbliżyła się do ojca przy pomocy matki. grały w
jednym teatrze, ale nie w tych samych sztukach. kiedy mama była na
scenie, przyszła żona ojca zajmowała się uwodzeniem jego i mnie.
wydawała mi się śliczna, miała długie blond włosy. wyglądała jak
księżniczka z bajki. rozmawiała ze mną jak z koleżanką, dawała mi
prezenty. nie było powodu, żeby się jej obawiać. poza tym ojciec ją
lubił, była jego koleżanką. on też uważał, że jest mną zachwycona.
zaprzyjaźniła się bardzo z moją mamą. czuła się samotna daleko od
domu. potrzebowała rodziny. myśmy byli tą ciepłą szczęśliwą rodziną,
której potrzebowała. kiedy ich romans, długo ukrywany przed matką,
przestał być tajemnicą, matka zażądała rozwodu. ojciec
odmówił. przyłapany w trudnej i mało szlachetnej roli, przestraszył
się i uciekł. dzwonił potem gdzieś z daleka, prosząc matkę, żeby mu
przebaczyła. przysięgał, że ten romans nie ma znaczenia. moja mama
znów w swojej bezgranicznej naiwności przygarnęła płaczącą,
nieszczęśliwą i pełną skruchy koleżankę. ojciec w końcu pojawił się,
przekonany, że wszystko wróciło do normy. zamiast tego dowiedział
się, że sprawa rozwodowa jest już w toku. był tym tak samo zdziwiony
jak mama i dopiero po jakimś czasie dowiedzieliśmy się od drugiego
męża mamy, że razem z moją przyszłą macochą postanowili dla dobra
wszystkich, mnie też pewnie mając na myśli, zaskoczyć nas tą
niespodzianką. sami wykonali niewdzięczną pracę załatwiania
formalności, chodzenia po sądach - i nie mieli wrażenia, że ktokolwiek
z nas to docenił. kiedy rodzice wychodzili z sądu po rozwodzie, ojciec
chciał dowiedzieć się od matki, czemu to zrobiła, ale ona też nie
wiedziała, co się właściwie stało. rozstali się. dla mnie miał to być
początek zagubienia. a los, jakby chciał się zabawić naszym kosztem,
sprawił, że pierwszym zapomnieniem mojej macochy, już po ślubie z
ojcem, został aktor, który był świadkiem na ślubie rodziców. zajęło
mi dużo czasu zatrzaśnięcie wszystkich drzwi i drzwiczek z
wymykającymi się pytaniami, na które nie mogło być odpowiedzi.
wzbudzanie ukrytych przez lata uczuć wyczerpuje emocjonalnie,
uświadamia niemożność właściwej ich oceny, a czasami miesza zmysły.
nie umiałabym napisać wspomnień o pisarzu. nie miałam dostatecznej
ilości materiału, żeby napisać, jakim był człowiekiem. oddaliliśmy
się od siebie, kiedy przestałam być dzieckiem. ale widocznie
siedziały we mnie, płytko zagrzebane, niezałatwione porachunki z
ojcem, którego miałam dość krótko, kiedyś dawno i który do dziś z
niewiadomych mi powodów przestał być moim przyjacielem. nie umarł,
nie wyjechał na zawsze do dalekich krajów. był, ale już tylko
symbolicznie, obcy i niedostępny. zostawiłam go drugiej żonie, jej
przyjaciołom. najdziwniejszemu z trybów życia, gdzie trudno było
odróżnić okrucieństwo od miłości, uczciwość od zakłamania, gdzie świat
dorosłych nie różnił się niczym od świata egoistycznych
rozpieszczonych dzieci. nie umiejąc poradzić sobie z zatartą granicą
powiązań rodzinnych, wycofałam się, zostawiając przyjaciela w biedzie.
po paru tygodniach zastanawiania się, czy jestem w stanie napisać
wspomnienie o nim, bezwiednie odblokowałam zablokowaną przez lata
prawdę. docierało to do mnie powoli. nie przypuszczałam, nie mając do
czynienia z psychoanalizą, że jest to możliwe. Żyłam przez lata w
nieświadomości drugiej części duszy, zamkniętej i chronionej.
wszystko, co robiłam i mówiłam przedtem, nabrało teraz innego
znaczenia. blokada zawęziła mój odbiór świata. przestałam kierować
się rozumem, powodowana głównie emocjami. teraz poczułam się bogatsza
o drugą część mojej osobowości, wyrozumiałą i spokojną. uczucie
wyzwolenia i strach przed lawiną nagromadzonych emocji wywołały
chwilową dezorientację, po której następował spokój, przerywany tylko
od czasu do czasu mniejszymi wstrząsami występującymi po trzęsieniu
ziemi. za punkt honoru postawiłam sobie być szlachetną. ten pomysł
rozwiał się jednak szybko. szlachetne pobudki kolidowały z prawdą. ci
wszyscy, z których opinią się liczyłam, już nie żyją. tak ja kiedyś
syn kolumba, byłam ostatnim świadkiem prawdy o człowieku, o którym
inni ludzie mówili i pisali, wiedząc bardzo niewiele. czekała mnie
walka z tanim sentymentalizmen, podyktowanym wzruszaniem się własnym
losem. wyrzutami sumienia i momentami słabości, w których zacznę
przekonywać siebie, że nie wypada, że chcę być lubiana, chociaż trudno
mi było przypomnieć sobie przez kogo. ojciec pochodził z rodziny
tradycyjnie katolickiej, ale postanowił wychować mnie bez wpływów
religijnych. zostałam agnostykiem z chorobliwym strachem przed
śmiercią. w mojej świadomości śmierć była kimś bardzo złym i służyła
do robienia ludziom krzywd. pojawiała się, kiedy ktoś umarł i
czyhała. wspomnienia o ojcu są jak dobre i złe sny, dobre są te z
dzieciństwa, kiedy był ojcem. dawał mi poczucie stałości,
bezpieczeństwa i pewności, że nic mi nie grozi. traktował mnie z
szacunkiem. wpoił mi poczucie godności i pewności siebie. a potem
nagle zabrał mi to wszystko. zostawił mnie bez przygotowania, bez
uprzedzenia, że zewnętrzny świat może być zły. rzucił mnie na głęboką
wodę, nie martwiąc się, czy będę umiała dopłynąć do brzegu. ciągle
tęsknię za nim, za tym ojcem, którego miałam krótko i który nagle stał
się kimś zupełnie innym. tamten czas należy do mnie. przeżywanie
życia umarłych, jak twierdził auguste comte, jest prawdopodobnie
jedyną możliwą formą ich zrozumienia. jeszcze mamy dziecko rzuciłam
się więc z powrotem na głęboką wodę, gdzie kiedyś zostawił mnie
ojciec. tym razem zrobiłam to sama, z kołem ratunkowym, płynąc pod
prąd, w zamknięty okres, który wydawał się bezpieczny. nie wątpiłam,
że mimo wszystko wyjdę z tego doświadczenia zwycięsko, podpierając się
amerykańskim powiedzeniem "to, co cię nie zabiło, robi cię
silniejszym". tylko że ja już przez to przeszłam i nie chcę być ani
trochę silniejsza niż jestem. czułam się, jakbym jechała na
diabelskim kole, gdzie w górze jest oszołomienie własną odwagą i pędem
powietrza, strach i mdłości na dole, a zejść można dopiero, kiedy
stanie. wciągnęłam się w dwa pokolenia rodziny znanej mi tylko
powierzchownie. czytałam ich listy płacząc i z każdym następnym
listem zmieniał się mój stosunek do kolejnej osoby dramatu. jednego
dnia obwiniałam za wszystko, co złego w naszej rodzinie, dziadka.
czasami wydawało mi się, że matka jest ofiarą, czasami ojciec.
znalazłam się w samym środku tragedii rodzinnych ludzi, którzy dawno
już odeszli. i wtedy przestali obchodzić mnie jego wielbiciele,
czytelnicy i reszta. mama zajęta była głównie sobą. wyjątkowo
wyczulona na swoim punkcie, wszystko brała do siebie, często się
obrażała. potrafiła się przejąć losem drugiego człowieka do momentu,
w którym jej nie uraził. nie miała nigdy poczucia winy i wszystkich
oskarżała o swoje niepowodzenia. była wesoła, wrażliwa, dobra i
całkowicie pozbawiona poczucia odpowiedzialności. kariera, problemy
emocjonalne, towarzyskie i... "tak. oczywiście. jeszcze mamy
dziecko. gdzie ono jest? zdaje się, że w zakopanem". ten wyraźny
kontrast z ojcem, który okazywał mi cierpliwość i zainteresowanie, dał
mi po pewnym czasie złudzenie, że rodzice składają się z ojca oraz
jednej osoby, która z nami mieszka. czasami jest miła, a czasami ma
humory i wtedy nie należy jej zaczepiać. list ojca do matki warszawa
30.9.53 kotku! przez telefon międzymiastowy jakoś trudno rozmawiać,
bo człowiek się śpieszy i jest nerwowy. więc spróbuję ci w punktach
podać ciekawe zdarzenia 1 skończyłem dziś o 6-tej opowiadanie na
konkurs. stron 30, szans żadnych. ledwie rzucone na papier i nie
opracowane. pewnie roi się od błędów językowych i stylistycznych.
nie miałem czasu poprawić. to, co inni robią miesiącami, ja muszę
robić w dwa dni. nie szczycę się tym jak józek, ani się żalę, bo to
moja wina. chciałbym móc pisać wolno, po jednej stronie dziennie.
może by wtedy coś z tego wyszło. ale to jest niemożliwe w tej chwili.
2 witek l. spakował walizki i czekał, aż mu dadzą znać, że ma już
jechać na to "jury" konkursu muzycznego w brukseli, a pewnego dnia
dowiedział się z gazety, że już pojechał za niego panufnik. 3
dostałem pewnego dnia szału przerażenia, że choruję na chorobę
buergera. pobiegłem do szpitała, ale tam mnie wyśmiali. 4 w klubie
na dole była wielka awantura. jakaś pani zwymyślała "ciotkę" od
oszustek i złodziejek. 5 słucham koncertu szopenowskiego i jestem
przygnębiony myślą, że nigdy nie będę artystą. po niepowodzeniu z tą
nowelą na konkurs czuję się bardzo bezsilny i wątły. bądź artystką ty
przynajmniej. pracuj! 6 kazik brandys zaproponował mi
pożyczkę. odmówiłem, ale zrobił mi tym przyjemność. 7 były dwa ciekawe
zebrania w redakcji. na jednym znakomicie wystąpiłem i zadziwiłem
wszystkich. na drugim nagadałem takich głupstw, że ludzie łapali się
za głowy i długo nie mogli przyjść do siebie. 8 marian brandys już
zdrowy i chodzi. 9 dostałem - po raz pierwszy w życiu - zaproszenie
na jakieś zebranie z "domu wojska". nie poszedłem. trochę żałuję, bo
pewnie spotkałbym tam lermana. 10 kazik brandys powiedział, że nowa
sztuka tarna to najstraszliwsza grafomania, jaką czytał w życiu. 11
przeczytałem w szwejku zdanie, które chciałbym powiesić w "związku
literatów" "człowiek myśli, że jest gigantem, a jest gówniarzem".
szczególnie mnie to śmieszy, gdy je kojarzę sobie z tarnem. 11 kazik
brandys zaproponował mi, żebym z nim napisał scenariusz. z częstego
powtarzania się tego tutaj nazwiska wynikałoby, że ciągle się z nim
spotykam. ale widziałem się z nim tylko raz parę minut na ulicy i raz
rozmawiałem przez telefon. 12 marian brandys powiedział dosłownie
"parę twoich opowiadań z >pól elizejskich< to są prawdziwe
arcydzieła". jak widzisz, wszelkie moje sukcesy zacieśniają się
wyłącznie do brandysów. tyle tego tymczasem. całuję staś rodzice
poznali się pod koniec wojny w warszawie. mama zakochana była w kimś
innym i to pewnie między innymi ojca do niej pociągało. ojciec
zakochany był w clarze bow, amerykańskiej gwieździe niemego kina.
clara bow podobna była do mojej mamy. poza tym mama przypominała ojcu
jego najbliższego przyjaciela - orcia, który zginął w czasie wojny.
siostra orcia przyniosła ojcu jego zegarek. ojciec nosił go do czasu
śmierci dziadka, kiedy to dostał jego zegarek. gdy umarł mój ojciec,
jego druga żona dała ten zegarek mojemu kuzynowi, ale ja za to
dostałam klepsydrę. dała mi ją z wielkim namaszczeniem, wyciągając ją
spod łóżka spomiędzy innych klepsydr, ze słowami "uważam, że powinnaś
to mieć". mężczyzna, w którym zakochana była mama, był też pisarzem i
przyjacielem mojego ojca. ożenił się z inną kobietą, także
aktorką. mama została z ojcem, ponieważ ją kochał. to stało się
źródłem późniejszych komplikacji. wspominając początki mojego życia,
mam uczucie bezsilności i chęć powiedzenia "gdybym ja tam była, nigdy
by do tego nie doszło". przez parę dni, zaraz po powstaniu, żeby
zarobić na życie, matka z ojcem i parą znajomych aktorów założyli w
podkowie leśnej restaurację "pod parasolem". parasol był autentyczny,
plażowy i zdaje się przemakalny. sprzedawali wódkę i jakieś mało
poważne zakąski. ojciec odkrył, że alkohol przeznaczony do sprzedaży
za szybko znika i dla klientów już go nie starcza. na znak protestu
wykończył całą resztę i, krzycząc "szczupak w pomidorach", rzucał się
raz za razem w sąsiadujący z "parasolem" zagon. zanim udało im się go
stamtąd wyciągnąć, pojawił się właściciel, który zażądał zwrotu
pieniędzy za szkody wyrządzone pomidorom. był to ich pierwszy i
ostatni poważny biznes. Żałuję, że nie mogłam być świadkiem tego
wydarzenia. zobaczyć ojca, kiedy jest młody, beztroski i niepoważny.
tak jak w krakowie, w mieszkaniu siostry mojej macochy, pełnym
zasuszonych motyli w tekturowych pudełkach, stał na środku pokoju i
śpiewał "znasz-li ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa". miał wtedy
jeszcze radość i ufność, która powoli zamieniała się w rozczarowanie i
niechęć do ludzi. jak dziecko, które po szczęśliwym dzieciństwie
nagle zderza się z brutalnością życia i pod wpływem szoku staje się za
szybko dorosłe. po niepowodzeniu z knajpą "pod parasolem", nie
wiedząc, co ze sobą dalej robić, pojechali do krakowa, gdzie się
urodziłam. ojciec do matki i siostry kraków 21 maja 1945 roku moje
kochane! w poniedziałek 21 maja o godzinie 14.30 dziunia urodziła
córeczkę. jest to mała olbrzymka, ważyła zaraz po urodzeniu przeszło 4
kilo i jest szalenie długa, a gębę ma tak pucułowatą, że nie może
prawie otwierać oczu. zdaje się, że to będzie fenomen zdrowia. nos
ma zupełnie mój niestety, skośne niebieskie oczy, czarne włosy i jest
zupełnie podobna do kałmuka. poza tym urodziła się z gotowymi
różowymi paznokciami, jakby wyszła dopiero co od manicuru. ręce ma
prześliczne. długie ruchliwe palce, którymi ciągle przebiera i
przedziwne z niemi wyprawia rzeczy. ale co najzabawniejsze, ssie
środkowy palec, co robiłem ja względnie danusia, już nie pamiętam. z
początku byłem przez chwilę zawiedziony, że to nie syn, ale szybko się
przyzwyczaiłem i już bym nie zamienił. nie umiecie sobie wyobrazić,
jaka jest strasznie śmieszna. z godziny na godzinę ładnieje i już
dziś w trzecim dniu nie ma nic z noworodka, ale jest zupełny
dzidziuś. jestem bardzo zadowolony. mam takie uczucie, jakbym dostał
nowe ubranie albo zegarek. ... ty będziesz dzieckiem, a ja pisarzem
mój dziadek antoni, architekt, urodził się w ecouen pod paryżem z
matki polki i ojca polaka urodzonego w warszawie. studiował w paryżu
na wydziale architektury ecole nationale des beaux-arts. z babcią
ożenił się w paryżu, a do polski przeniósł się na stałe w parę lat
później. był jedynym członkiem rodziny mojego ojca, który nigdy nie
poznał mojej macochy. umarł na siedem lat przed jej pojawieniem
się. większość ludzi traci rozeznanie w obliczu czyjegoś sukcesu.
sława to wielki afrodyzjak. dziadek antoni został na wieczność przez
swoją śmierć wyłączony spod uroku mojej macochy. umarł w brazylii,
kiedy miałam cztery lata. znaliśmy się tylko rok. przysłał mi
niebieskiego słonia i zdjęcie, na którym siedzi przy swoim biurku z
moim zdjęciem w tle. list dziadka do ojca stasiu kochany. przede
wszystkim strasznie ci dziękuję za foto magdusi. szalenie rodzinna.
z podziwu wychodzimy wszyscy, że nazwałeś ją wedle cioci doni, jak
mogłeś nazwać wedle mamy, czyli babci, czyli prababci, tym bardziej że
konstancja, jezioro itd. bzdury gadasz, że magdusia rodziną będzie
się mało interesowała, a asumptu do tego, czy będzie, czy nie będzie,
nie możesz brać z reakcji nas wszystkich, leżących w rowie z
połamanymi rękami, nogami, z autem w drzazgach i mieć za złe, że nie
napawamy się śpiewem słowika na gałęzi drzewa, o które auto się
rozbiło. pokolenie moich rodziców nie przejmowało się tak bardzo
opinią publiczną. wojna, zmiana ustroju, zniszczony kraj, przenoszenie
się z jednego krańca polski na drugi, zamieniły w pokoleniu moich
rodziców sztywne kołnierzyki na rozpięte koszule. przed ukończeniem
piątego roku życia mieszkałam w krakowie, zakopanem, Łodzi, wrocławiu,
warszawie i sopocie. nie wiem, czy miało to wpływ na dalsze moje
życie, ale na pewno zostawiło mnie z niepokojem wędrownego ptaka.
ojciec do utka podlewskiego do londynu kraków 17 grudnia 1945 roku
utku kochany! nie umiem ci powiedzieć, jak bardzo wzrusza mnie fakt,
że piszę list do ciebie. tyle lat i to takich. wszystko przewróciło
się do góry nogami, życie moje niewiele ma wspólnego z tym wszystkim,
co było przed wojną. właśnie ten fakt, że piszę do ciebie, jakoś
przywraca mnie dawnym latom i tak bardzo mnie wzrusza. nie wiesz
nawet, jak często całą wojnę myślałem o tobie i jak wciąż myślę. przez
te sześć lat nie uroniłem nic z mojej przyjaźni do ciebie, przeciwnie,
wzmocniła się ona we mnie i mogłem się przekonać, jak bardzo mi jesteś
bliskim człowiekiem. niepokoję się, czy ty mi to odwzajemniasz, czy
pamiętasz mnie jeszcze. Śni mi się czasem, że się spotykamy i że nie
chcesz ze mną w ogóle rozmawiać i że nie poznajesz mnie, ale dość tych
sentymentalnych głupstw, interesują cię pewnie konkretne wiadomości.
rodzina twoja szczęśliwie cała i zdrowa. matka twoja mieszka na
saskiej kępie pl. przymierza 2 m. 10 u reni. wanda podaje w barze
kawowym, ma swojego chłopaka, nie wiem, czy się pobrali już, czy nie.
jurek kierst, miły i porządny. ja ożeniłem się z młodą, bardzo zdolną
aktorką dziunią, mamy siedmiomiesięczną córkę magdusię. pracujemy
razem w teatrze, poza tym pisuję, może coś czytałeś, jeżeli nasze
pisma dochodzą do was. w najbliższym czasie ukaże się moja powieść,
prześlę ci to. tymczasem przesyłam ci fragment w "twórczości". ... w
dniu moich urodzin ojciec poczuł się odpowiedzialny. to była zabawa w
dom. ty będziesz żoną i aktorką. ty dzieckiem, a ja pisarzem. nie
wiadomo, jak długo to mogło potrwać. jak się okazało, prawie dziesięć
lat, ale pod koniec ta zabawa już nie była taka atrakcyjna, za dużo
kłopotów, odpowiedzialności i nie wszyscy chcieli się bawić tak samo
jak on. moja matka umiała się bawić w udawanie, ale za mało działo
się wokół niej, a dla ojca najważniejsze było to, żeby się coś działo.
czy nikt nie zauważył jeszcze, że ludzie starzeją się, ale nie
dorośleją. to są te same dzieci, tylko starsze, którym narzucona jest
powaga. mało kto chce być dorosłym. większość z nas wydaje się
krzyczeć "to ja, nie zwracajcie uwagi na moje zmarszczki, to ciągle
ja, tylko wyglądam inaczej". kiedy życie stało się nagle poważne,
ojciec zaczął szukać młodszych kolegów do zabawy. urodził się w
warszawie 5 grudnia 1914 roku jako obywatel francuski z matki polki i
ojca polaka, urodzonego i wychowanego we francji. dzieciństwo spędził
w warszawie w willi na ochocie. odkąd go pamiętam, zawsze był bardzo
wysokim, dorosłym mężczyzną. myśl o tym, że kiedyś był dzieckiem,
wzrusza mnie, trochę śmieszy i budzi instynkty macierzyńskie. nasze
stosunki uległy dramatycznej zmianie, kiedy miałam 16 lat.
wyciągnęłam wtedy z albumu jego zdjęcie, na którym jako pięcioletnie
dziecko nieśmiało uśmiecha się do obiektywu, i postawiłam je w ramce
przy łóżku. jakbym zamieniła się z nim rolami i czuła się
bezpieczniej, wiedząc, że minie jeszcze wiele czasu, zanim
wydorośleje. ojciec mojego ojca umarł w sao paulo w wieku lat 6
dziadek stryjeczny mieszkający w londynie był jedynym dziadkiem, jaki
mi został. moja macocha zaprzyjaźniła się z nim, kiedy pierwszy raz
pojechaliśmy we troje do londynu, tak że nie udało mi się do niego
zbliżyć. czasami mówiła głośno, jakby do siebie, lekko wzdychając
"dlaczego niektórzy ludzie tak magdy nie lubią?". zawsze wtedy, kiedy
ojciec był w pokoju. rozwód rodziców mojego ojca spowodował, że kiedy
żenił się z moją matką, przyrzekł jej, że nigdy się z nią nie
rozstanie. szczególnie jeżeli będą mieli dziecko. nie lubił
opowiadać o swojej rodzinie i miałam wrażenie, że chce się odciąć od
nich, zablokowując pamięć swojego dzieciństwa i wszystkich upokorzeń
związanych z rozwodem rodziców. siostra mojego ojca przyrzekła to
sobie dużo wcześniej. wracając codziennie ze szkoły, bała się
otworzyć drzwi, żeby nie zobaczyć, że mama znów płacze. babcia nigdy
nie pogodziła się z faktem, że dziadek nie wróci, a jej stany
melancholii i ciągłe płacze pozostawiły na jej dzieciach ślad na
resztę życia. kraków, konstancja, krzeptówki kiedyś w nocy zadzwonił
dzwonek do drzwi mieszkania, w którym zostałyśmy z matką po rozwodzie
rodziców. obudzona, weszłam do pokoju i zobaczyłam ojca z jego
młodszym przyjacielem, pisarzem markiem. nie wyglądali na zbyt
trzeźwych. ojciec zażądał od marka, żeby wyrecytował list świętego
pawła do koryntian, twierdząc jednocześnie, że na pewno nie pamięta.
marek, speszony trochę widokiem zaspanych ludzi, wyrecytował hymn o
miłości, a ojciec patrzał na mnie i na matkę z wyrazem skruchy i żalu.
wychodząc, powiedział do matki "jeżeli będzie mi się dobrze powodziło,
to zawsze się z tobą podzielę. nigdy o tobie nie zapomnę". "nigdy o
tobie nie zapomni" - powtarzał idący za ojcem marek, trzymając się
kurczowo poręczy. ojciec napisał swoją trzecią książkę, kiedy marek
mieszkał już na zachodzie, bez możliwości powrotu do kraju.
najdroższy, książka zupełnie wspaniała. nie pisałbym tak, gdybym tak
nie czuł. czytałem przez całą noc o wiele lepsze od poprzedniej
redakcji. zastanawiam się, czy nie lepsza od moich kochanych
"pożegnań". zwłaszcza wspaniała jest kobieta, co przy formie
narracyjnej "ja" jest wielkim osiągnięciem. dobrze się stało, żeś
wyrzucił te wszystkie historie, o których ci pisałem. nie powinieneś
jednak stawiać wykrzykników w tekście, ani też trzykropków, bo to nie
jest godne twojej rangi pisarskiej. poza tym jesteś bydlę i świnia,
że informujesz mnie o swoich planach przez jula, bo adres mój znasz
tak samo dobrze jak i jego adres. ale jeśli ci on jest bliższy ode
mnie, to i niech tak zostanie. jeszcze raz winszuję ci twojej
książki, za którą na pewno dostaniesz nagrodę, ty bydlę. zawsze
kochający cię marek kraków odegrał w życiu mojego ojca dość istotną
rolę. kiedy miał 17 lat, nie zdał do następnej klasy. nie chciało mu
się uczyć, szkoła go nudziła, a przeważył moment, w którym jego
profesor od polskiego dał mu dwóję na koniec roku. uciekł do gdyni,
gdzie zaciągnął się na statek pływający po bałtyku. zaprzyjaźnił się
z marynarzami i mówił potem, że był to najszczęśliwszy okres w jego
życiu. kiedy byłam mała, żeby mnie rozśmieszyć, tańczył marynarski
taniec "midelotkę" i opowiadał o swoich przygodach na morzu.
znaleziony w końcu przez dziadka, został wysłany do krakowa do
internatu ojców pijarów. zniechęcił się tam do wiary i pijarów.
kiedy po latach wyszła jego pierwsza książka, wysłał ją staremu
profesorowi od polskiego z dedykacją "to jest moja poprawka z
polskiego". jako jeszcze jeden żart losu ten profesor okazał się być
później wujem drugiego męża mojej mamy. po wojnie rodzice zamieszkali
w domu literatów na krupniczej w krakowie, gdzie urodziłam się ja,
jego pierwsze i jedyne dziecko. w tym czasie do krakowa przyjechało
wielu pisarzy z warszawy po powstaniu. niektórzy później przenieśli
się do Łodzi, gdzie były lepsze warunki mieszkaniowe i może, żeby być
bliżej odbudowującej się warszawy. w krakowie matka grała w teatrze,
ojciec był kierownikiem literackim, o czym przypomina we wspomnieniach
drukowanych w roku 1976 w "literaturze" teatr zatrzymał się dla mnie
na pierwszym roku dwudziestopięciolecia w krakowie. wtedy właśnie
zacząłem pracować w teatrze. w 1945 roku na ulicy św. jana
zorganizowaliśmy teatr z wacławem Ściborem, panem wielopolskim oraz
towarzystwem uniwersytetów ludowych. wystawiliśmy na otwarcie "lato w
nohant". byłem kierownikiem literackim, ale robiłem wszystko.
nosiłem nawet deski, ustawiałem dekoracje, roznosiłem zaproszenia.
mimo to ten teatr nie był ani trochę amatorski. przedstawienie
wyreżyserował w. biegański, grali znakomici aktorzy pancewiczowa,
nawrocka, Łodziński, jaroń, orzechowski. iwaszkiewicz powiedział po
premierze, że to było najlepsze "lato", jakie widział. ucieszyliśmy
się, bo wiedzieliśmy, że w każdym teatrze po każdej premierze to mówi,
i baliśmy się, że może akurat nam nie powie. ... w naszym teatrze
tur-u przy ulicy św. jana w krakowie bileterem był henryk
tomaszewski, dziś słynny na cały świat kierownik wrocławskiego teatru
pantomimy, w bufecie sprzedawano wspaniałą domową nalewkę żółtego
koloru, ale chyba nie cytrynówkę, i świetne kanapki. jurek
broszkiewicz grał za kulisami na fortepianie sonatę h-moll szopena i
był to wyjątkowo fajny i wesoły chłopak. przychodziłem do teatru co
wieczór, brałem z bufetu tę żółtą nalewkę i kanapki, siadałem koło
jurka przy fortepianie. piliśmy sobie, a kiedy szopen żegnał się z
solange, płakaliśmy. dziś już nikt nie płacze za kulisami co wieczór
przy tej samej scenie. w opisywanym przez ojca "lecie w nohant" moja
matka, władysława nawrocka, grała solange. wiele lat później moja
macocha zagrała w tej samej sztuce rolę george sand, w innym mieście,
w innym teatrze. nie wiem, czy iwaszkiewicz przyszedł na
premierę. nie wiem, czy tego dożył. obywatelstwa francuskiego ojciec
zrzekł się, kiedy został powołany do służby w armii francuskiej.
kiedy wybuchła wojna 39 roku, został internowany w obozie w konstancji
nad jeziorem bodeńskim, gdzie spędził osiem miesięcy, a po powrocie
napisał najlepszą książkę swojego życia. był młody, zakochał się tam
i całe to doświadczenie wyszło mu na dobre. ja byłam internowana w
swoim życiu wiele razy. pierwszy raz na krzeptówkach koło zakopanego,
kiedy miałam sześć lat. pamiętam to dokładnie. stałam przy oknie i
płakałam, a obok inne dzieci przyglądały mi się z zainteresowaniem. w
tym momencie, kiedy rodzice wyszli, przestałam płakać, bo wiedziałam,
że nic już tym nie załatwię, może też nie chciałam być ośrodkiem
zainteresowania. potem codziennie wychodziłam na drogę, kiedy
przejeżdżał autobus. patrzyłam, czy któreś z rodziców przyjechało
mnie odwiedzić. podobnie jak pies, nie miałam poczucia czasu i robiłam
to pomimo listów, w których zapewniali mnie, że nie mogą
przyjechać. lata spędzone u pani marii na krzeptówkach nauczyły mnie
odróżniać prawdziwe od fałszywego, dobre od złego. wpoiły mi szacunek
do przyrody i odsunęły mnie od kulis teatralnych, stołówki związku
literatów i domu, w którym wiecznie do kogoś miało się pretensje.
wszystko, co działo się tam, było szlachetne, prawdziwe i doniosłe,
jak śmierć matki pani marii, która kazała wynieść się na łąkę przed
dom, żeby, umierając, patrzeć na giewont. nie mogłam sobie wyobrazić,
żeby ktoś z członków mojej rodziny chciał być wyniesiony przed
śmiercią na podwórko przed blokiem z widokiem na trzepak. dnia 18
września kochany tatusiu, czy dobrze się czujesz i czy możesz
przyjechać po mnie. bardzo bym chciała bardzo cię proszę, tatusiu!
tatusiu bardzo tęsknię magda moje drugie internowanie miało miejsce w
Świdrze pod warszawą i było to najnudniejsze miejsce na świecie. do
dziś nie zdarzyło mi się przeżyć niczego nudniejszego i ciągle po
latach to tylko pamiętam. potem znów krzeptówki przez następnych parę
wakacji. a pomiędzy austro-węgierski obóz pod dowództwem cioci maryli
i prasowane co rano przed szkołą kokardy, w których z trudem
przeciskałam się przez drzwi. ten okres wspominam z mieszanymi
uczuciami. ciocia maryla przed wojną wyszła za mąż za austriaka i
mieszkała w wiedniu. była siostrą matki mojej matki, bogatą ciocią,
która przywoziła jej z wiednia lalki zamykające oczy i mówiące "mama".
po wojnie była biedną, rozwiedzioną ciocią-babcią zajmującą się
dziećmi. ojciec do matki dziuniu kochana! jeżeli prawdą jest, że za
swoje grzechy człowiek idzie do piekła, to mnie mimo ogromnych moich
grzechów to piekło ominie, bowiem przeżywam je teraz stosunki między
magdą i ciocią marylą żywo przypominają w obecnej sytuacji stosunki
między polską i niemcami w sierpniu 1939 roku. zdaję sobie sprawę,
ile w tym jest magdy winy, a ile wieloletnich warunków i okoliczności,
za które musi cierpieć. jest bardzo mądra i bardzo dobra. krzyki i
nerwy to najgorsze, co z nią może być. naprawdę ze spokojem i rozumem
można się z nią porozumieć. jest mi jej strasznie żal. przecież my
zawsze mieliśmy na pierwszym planie nasze, często małostkowe sprawy, a
magdę zbywaliśmy gorącą bezpośrednią miłością i dorywczym, nerwowym
zainteresowaniem dla jej wychowania i w ogóle jej życia. ... sytuacja
moja jest w tej chwili bardzo gorąca. niestety, jak zawsze nikt mi
nie pomaga. przeciwnie. film dał mi "ultimatum" do piątku na oddanie
scenariusza. jeżeli nie wydołam, leżę finansowo, a wraz ze mną
wszystkie związane ze mną osoby, na długie miesiące. niestety, pokój
mój bardziej przypomina biuro skarg i zażaleń niż pracownię pisarza.
to jedna, to druga strona wpada do mnie co raz z wzajemnymi
pretensjami. ... ciocia maryla mieszkała ze mną i z ojcem, kiedy mama
dostała pracę w teatrze w sopocie. ojca większość dnia nie było w
domu, a ja staczałam z ciocią marylą nieustanne boje. od czasu do
czasu ciocia przechodziła na niemiecki wiedząc, że nie rozumiem ani
słowa. czasami brzmiało to jak krótkie rozkazy wydawane szybko w
przejściu, a czasami dużo gorzej śpiewy. zwracała się do mnie per
"magdo!" i nigdy nie okazała mi ciepła. przy jej łóżku stały trzy
ramki ze zdjęciami dość groźnie wyglądających postaci franciszka
józefa, marszałka piłsudskiego i mojej prababci, czyli matki cioci
maryli. prababcia wyglądała z nich wszystkich najgroźniej. któregoś
lata zostałam znów internowana w góry, a kiedy w końcu wróciłam, cioci
maryli już nie było. powiedzieli mi, że przeniosła się do krakowa.
będąc po latach w krakowie, zadzwoniłam do niej do klasztoru, gdzie
mieszkała u sióstr. przyszła na spotkanie z prezentami. była słodką,
ciepłą, bardzo bezradną staruszką i poprosiła, żebym się z nią jeszcze
raz spotkała. umówiłyśmy się na następny dzień i ja nie poszłam. nie
pamiętam dlaczego, wiem, że chciałam, ale jakoś mi nie wyszło. jest
to powodem moich największych wyrzutów sumienia i do dziś, po wielu
latach, myśl o tym nie daje mi spokoju. oglądałam kiedyś w telewizji
program, w którym dziennikarz rozmawiał z dwiema stuletnimi kobietami.
pierwsza na pytanie, jakie było jej życie, odpowiedziała "dobry bóg
łagodnie mnie przez nie przepchnął". druga powiedziała, że życie miała
bardzo ciężkie, a teraz w ogóle nie sypia, bo boi się, że jak zaśnie,
to może się już więcej nie obudzić. kochany tatusiu! czy jesteś
zdrowy? jak wyjechałeś, to zrobiła się pogoda. szkoda że cię tu nie
ma, czy przyjedziesz? napisz mi całuję cię tatusiu z całego
kochającego cię serca magda zawsze dorosła moje wymagania w stosunku
do mężczyzn były wygórowane. nie żebym sobie nawet z tego zdawała
sprawę. dopiero teraz, kiedy o tym myślę, widzę, z jaką niechęcią
odnosiłam się do mężczyzn za inteligentnych, nie dość inteligentnych,
za wysportowanych, za cherlawych, za jasnych, za ciemnych, za pewnych
siebie, za nieśmiałych. w odróżnieniu od innych kobiet, które
wiedziały dokładnie, że to ma być wysoki blondyn, wysportowany, nie za
mądry, kochający dzieci. moje rozkapryszenie brało się z tęsknoty za
ojcem. za pierwszym mężczyzną, z którym zetknęłam się w swoim życiu.
od samego początku uważałam go za absolutny autorytet. naśladowałam
go w jego najdrobniejszych przyzwyczajeniach, nie zdając sobie sprawy
z tego, że to robię. ojciec do siostry i szwagra Łódź 25 marca 1947
roku moi kochani! bardzo mnie wzruszył wasz list. rzeczywiście moja
niemoc w pisaniu listów jest rodzajem kalectwa. ... ja piszę powieść
"pola elizejskie", będzie jeszcze lepsza niż dziunia w "szczęściu
frania". fragmenty mieliście zaszczyt czytać w "kuźnicy", ale ten
fragment nie oddaje niecodziennych wartości dzieła, którego autor
pokazał swój lwi pazur w "jeziorze bodeńskim". magdusia jest miła do
schrupania. to urocze zaniedbane dziecko, którego rodzice myślą
więcej o swoich rozrywkach niż o nim i skąpią mu na najpotrzebniejsze
rzeczy, nie odmawiając sobie najmniejszych kaprysów, wzbudza ogólną
litość mieszkańców naszej kamienicy. z tym wszystkiem wygląda
świetnie i zdrowa jest jak byk. mówi już wszystko. w tej chwili
siedzi na stole przy mnie i mówi "tatuś pisze do ciapcia". ciapcia to
oczywiście babcia, ma manię na tym punkcie, że jak ktoś coś
przyniesie, mówi "ciapcia dała". na auto mówi "łata", a raz, jak
piliśmy piwo, zawołała "dziunia daj piwo", chociaż nigdy nikt jej nie
mówił, że mama to dziunia, a piwo to piwo. sfotografuję! przyślę!
bardzo za wami tęsknię i chciałbym was zobaczyć. staś to magdusia
dopisała się do babci. jeszcze nie ma dwóch lat. zdumiewające! nie
wiem, dlaczego moi rodzice zdecydowali się na dziecko. oboje nie
bardzo się do tego nadawali. prawie od początku traktowali mnie jak
osobę dorosłą i odpowiedzialną. czasa-mi dziwili się, że jestem ciągle
jeszcze mała, a czasami odkrywali ze zdziwieniem, że chodzę już do
szkoły. przez większość życia odnosiłam wrażenie, że jestem za
wszystkich i wszystko odpowiedzialna. tak jak na wakacjach w górkach
wschodnich, kiedy do pokoju wszedł kot z ptakiem w pysku "magda, jezus
maria, zrób coś z tym natychmiast!" - krzyczał ojciec schowany za
firanką. z determinacją osoby, która musi uratować sytuację,
wyrzuciłam kota z pokoju. miałam wtedy cztery lata, ale dokładnie
pamiętam to poczucie dumy. przysuwanie krzesła do drzwi czy
wychodzenie przez okno w różnych pokojach hotelowych doprowadziłam w
wieku lat pięciu do perfekcji. przysiadałam się do obcych ludzi do
stolika, kiedy nie mogłam znaleźć rodziców, albo przesiadywałam w
hotelowym barze. czasami budziłam się sama w domu i szłam wtedy spać
do sąsiadów, którzy byli już do tego przyzwyczajeni. przegapiona
młodość parę lat temu w papierach ojca znalazłam legitymację z
wrocławskiego klubu bokserskiego, do którego najwyraźniej
należał. boks był w tym czasie jego największą namiętnością. we
wrocławiu był również prezesem związku literatów. przed wojną był
mistrzem warszawy w tenisie. chyba on i ja byliśmy we wrocławiu
szczęśliwi. oboje chcieliśmy mieć dom i psa. przyjechaliśmy tam po
rocznym pobycie w krakowie, zaczepiając po drodze o Łódź. niewiele
pamiętam z wrocławia poza pachnącymi fiołkami, rosnącymi pod ogromnym
drzewem, i kogutem. dziobnął mnie w policzek, bardzo blisko oka,
kiedy chciałam go objąć. to mnie nauczyło nieokazywania czułości bez
potrzeby i zostawiło bliznę na całe życie. oboje moi rodzice
pracowali. byli młodzi. mieli dom, dziecko i siebie. nie wiem,
dlaczego im nie wyszło. ojciec bardzo szybko się nudził, nie znosił
rutyny i jeżeli nic się specjalnie nie działo, wywoływał dramaty dla
własnej rozrywki. zwierzał się mamie ze swojego romansu z jej
koleżanką aktorką, fruwały naczynia, demolowali oboje pokój i to na
chwilę uspokajało jego niepokój. kiedy mama chorowała, dzwonił do
przyjaciół i mówił, żeby natychmiast przyszli. coś nowego działo się
w jego życiu. opowiadał mamie o wszystkich swoich niedyskrecjach nie
z okrucieństwa, tylko z potrzeby zwierzenia się. męczyło go to, że
jest coś, o czym ona nie wie. mimo że się kochali, jakiś nieustanny
niepokój odciągał ich od siebie. czekając na coś lepszego,
przegapiali młodość. szukali potwierdzenia siebie u innych, oskarżając
się wzajemnie o różne drobne niepowodzenia. kiedy miałam pięć lat,
wyciągnął mnie ze starego poniemieckiego samochodu, gdzie bawiłam się
z dziećmi, i ciągnął za ucho przez całe podwórko aż do mieszkania.
wołał mnie przedtem parę razy, a ja ciągle mówiłam "zaraz". później
przez wiele lat, zawsze, kiedy sobie to przypominał, mówił, że jest mu
wstyd i ma wyrzuty sumienia. pisał w pokoju, do którego nie wolno
było wchodzić. nie wolno też było śpiewać ani kaszleć. "przestań
kaszleć, na litość boską, przecież ja pracuję!" teraz wydaje mi się,
że byłam niemym świadkiem niepokoju i już wtedy czułam, że zbliża się
jakaś zmiana. oczywiście nie miałam prawa wymagać od nich, żeby byli
rodzicami, którzy siadają do niedzielnego obiadu, planują wspólną
przyszłość, gromadzą zapasy na zimę. moi rodzice byli artystami.
artyści są wolni i niezależni. przez długi czas, mimo że wiedziałam,
jak jest źle, nie miałam na swoje życie żadnego wpływu. choć może
nawet wiedziałam, jak temu zaradzić. narzucona mi przez dorosłych ich
osobowość niewiele miała wspólnego z moją. przyjaciółka do matki
warszawa 29 sierpnia 1955 roku droga dziuniu! k. mieszkała u was.
mieszkał z nimi jakiś jej kolega, ale nie wiem, jak się
nazywał. mówiła mi halina i jerzy, że staś się wszędzie z nimi
prowadzał. byli również razem na tej wódce u mariana i oboje, kazio i
marian, wręcz powiedzieli stasiowi, że ona jest okropna wygłasza
podobno zdania jak z ambony o mickiewiczu i słowackim. uważali ją
tutaj za sprytną półinteligentkę. szalenie flirtowała z treuguttem, a
stasiowi mówiła od czasu do czasu, że ją staś nudzi. to musi być
niezły numer. tyle o tej kleopatrze. co do innych spraw, jak się
dowiem, to ci napiszę. na razie ściskam cię, jak przyjedziesz, zadzwoń
do mnie zaraz. j. ukochanym filmem ojca były "wakacje pana hulot", na
który zabrał mnie, kiedy byłam mała. muzyka z tego filmu za każdym
razem wywołuje we mnie mieszane uczucie smutku i radości. widok ojca
naśladującego jacques'a tati jest wspomnieniem, zza którego jeszcze
nic nie czyha i na zawsze pozostanie bezpieczne. czy "summertime" z
katherine hepburn. płakałam, kiedy pociąg z katherine odjeżdżał, a na
peronie został zakochany w niej włoch. ojciec pocieszył mnie, że
gdyby ona została i gdyby się pobrali, toby tak samo się kłócili jak
mamusia z tatusiem. często chodziliśmy razem do kina. ponieważ był
bardzo wysoki, to nawet kiedy nie byłam już dzieckiem, idąc z nim po
ulicy, trzymałam go za mały palec jego wielkiej ręki. problem cudzego
dziecka od samego początku byłam dla matki trudnym problemem. często
miałam wrażenie, że na mój widok odskakuje z lekkim zdziwieniem, jakby
chciała powiedzieć "ale mnie przestraszyłaś, uprzedzaj swoje
pojawienie się". nigdy nie potrafiła skupić się na niczym poza
teatrem. byłam w jej życiu czymś, co istniało i trzeba się było z tym
faktem pogodzić. nie znaczyło to, że trzeba się temu poświęcać. jej
zainteresowanie ograniczało się do sporadycznych interwencji. na ogół
jednak starała się trzymać ode mnie z daleka. w atakach złości mówiła
mi, że jestem zła, a na moje pytanie, dlaczego, odpowiadała "bo taka
się urodziłaś". było to coś w rodzaju dziecinnej przekomarzanki, w
której ostatecznym argumentem jest stwierdzenie "sama jesteś głupia".
kiedyś obiecała mi, że zabierze mnie do cyrku, a na moje pytanie,
dlaczego nie dotrzymała słowa, odpowiedziała "tylko krowy nie
zmieniają zdania". siedzieliśmy w kawiarni związku literatów w dużej
grupie przyjaciół moich rodziców. "ale świnie tak!" - powiedziałam.
dostałam za to ciastko o nazwie "język literacki". zajęło mi wiele
lat, żeby zrozumieć, że to, co się działo w moim życiu, nie było
zupełnie normalne. rodzice rozeszli się, kiedy miałam dziesięć lat.
z przerażeniem odkryłam, że zostaję z matką, która też nie wydawała
się być z tego powodu zadowolona. głównie dlatego, że przez lata
przyzwyczaiła się, że jestem bardziej przywiązana do ojca i sama ze
mną czuła się obco. ojciec zmieszkał ulicę dalej ze swoją nową żoną w
jednopokojowym mieszkanku. matka wyszła prawie natychmiast za mąż za
kolegę aktora, który pomógł mojej macosze zorganizować rozwód moich
rodziców. ojciec przychodził po mnie codziennie do szkoły, przynosząc
mi różne prezenty. przyrzekał mi, że jak tylko będzie miał większe
mieszkanie, zabierze mnie do siebie. Żyłam nadzieją, łatwiej znosząc
złośliwości matki. ta sytuacja była powodem awantur pomiędzy ojcem a
macochą, która - przejęta swoim sukcesem - nie miała ani chęci, ani
czasu wciągać się w problemy cudzego dziecka. dochodziło też do spięć
pomiędzy mężem mojej matki a ojcem z mojego powodu, mną a mężem mojej
matki, nie mówiąc już o awanturach moich z matką. czasami dzwoniłam do
ojca w środku nocy, kiedy bałam się zasnąć, bo po ścianie chodził
pająk, a zbudzona przeze mnie matka krzyczała, żebym poszła z tym do
ojca. ojciec przychodził i zabierał mnie do siebie do małego pokoiku,
gdzie jego druga żona przyglądała mi się, jakby była za szybą, bez
komentarza i bez zainteresowania. po upływie roku nie zdałam do
następnej klasy, nie będąc w stanie utrzymać kontaktu ze światem i nie
mając pojęcia, co się do mnie mówi. rodzice zabrali mnie do
psychologa, otyłej pani, która zaleciła mi liczyć do dziesięciu za
każdym razem, kiedy będę chciała coś powiedzieć. nic to jednak nie
pomogło, ponieważ liczyłam za szybko. od czasu rozwodu moich rodziców
matka, tak jak ojciec, zaczęła powoli dorośleć i stawała się
zgorzkniała i smutna. ojciec trzymał się nieco dłużej, ale szalone
życie jego drugiej żony, a potem zawał zmieniły go bardzo i
postarzały. oboje stracili wiarę w ludzi, zamienili świat dziecięcych
naiwności na świat złudzeń, udawań i trzymania się na baczności.
freudowska wpadka po pewnym czasie matka urodziła dziecko. w drodze
do szpitala, na przystanku autobusowym zostałam pokopana przez
dziewczyny z sąsiedniego podwórka. nie podobał się kupiony mi przez
ojca za granicą kolorowy płaszcz. na dziedzińcu szpitala rzucił się
na mnie wilczur. zapomnieli go zamknąć, otwierając elektryczną
furtkę. kiedy w końcu doszłam do szpitalnego pokoju, w którym wszystko
było białe i pachniało lekarstwami, zobaczyłam ją leżącą bez uśmiechu
i najmniejszej radości z faktu, który się wydarzył. nie było w niej
ciepła ani szczęścia, tylko tak dobrze znane mi poirytowanie i
niezadowolenie. powiedziała głosem obojętnym, nie patrząc na mnie, że
mało nie umarła. stałam na środku białego pokoju, zastanawiając się,
czy jestem jakoś temu winna i marzyłam, żeby jak najszybciej stamtąd
wyjść. nawet jeżeli znowu wypuścili psa. podeszłam do miejsca, w
którym leżało dziecko. zrobiło mi się go żal. myślałam z uczuciem
otuchy o ojcu. kiedy umarł, z bijącym sercem przelatywałam przez jego
kołonotatniki, kalendarzyki, zeszyciki. nie znalazłam w nich nic poza
lakonicznym odnotowaniem praktycznych informacji zadzwonić do k.
pożyczyć na podróż od l. oddać pożyczkę d. najczęściej pojawiały się
informacje dotyczące zwierząt. przez pewien czas liczyłam na to, że
znajdę tekst z dopiskiem czerwonym atramentem "nie wydawać nawet po
mojej śmierci". nadzieja brała się z chęci dowiedzenia się czegoś
więcej o ojcu. ponieważ nic nie znalazłam, zabrałam się do
analizowania jego literatury, czytania listów, przyglądania się jego
zdjęciom. liczyłam, że odkryję jego "freudowską wpadkę". znalazłam ją
w opowiadaniu, które przypomniało mi rozmowę w parku, kiedy płacząc
zapytałam, dlaczego się z nią nie rozejdzie. "ona jest dla ciebie
niedobra, a jeszcze wszyscy mówią, że ma kochanka". "nieee -
powiedział. - jest zdenerwowana przed premierą, a te wstrętne plotki
robią źli ludzie. to jest jej kolega aktor, z którym uczą się razem
roli". z opowiadania ojca "męka zaślepienia" zobaczyłem joannę przez
szybę kawiarni. siedziała z mężczyzną przystojnym, czerniawym i
ulizanym. byli nachyleni ku sobie, szeptali. w pierwszej chwili
zamierzałem wejść, by zachować się manifestacyjnie. jednak obawa, że
chcąc nie chcąc mogę się ośmieszyć, powstrzymała mnie przed tym.
poszedłem dalej z pochyloną głową. cierpiałem, a co gorsza zaczęła
burzyć się we mnie nie znana dotąd mieszanina uczuciowych różności.
joanna spojrzała mi w oczy, a potem roześmiała się i położyła głowę na
mojej piersi. - głuptasie. to przecież był pan koszaliński, znany
szachista. już dawno chciałam się nauczyć grać w szachy, a ty w
szachy nie grasz, wstrętny zazdrośniku. ja rzeczywiście nie grałem w
szachy. odetchnąłem z ulgą. joanna jest ostatnio bardzo zajęta. to
krawcowa, to tamto, to owo. chciałem z nią pójść do Łazienek
popatrzeć na drzewa, kwiatki i zwierzęta, ale ona nie miała czasu. w
tym dniu wypadała jej akurat lekcja rumuńskiego, którego zaczęła
pilnie się uczyć ze względu na zbliżający się tydzień filmów
rumuńskich. owego popołudnia jechałem autobusem przez aleje
ujazdowskie. na ławce siedziała joanna z panem koszalińskim. jedli
lody, on rysował coś na ziemi patyczkiem, ona śmiała się. poczułem, że
mieszanina uczuciowych różności zaczyna mnie oblewać gorącym
strumieniem. ach, jak bardzo nie chciałem cierpieć, jak bardzo bałem
się śmieszności. ach, jak bardzo kochałem ją, a co gorsza również i
siebie. joanna popatrzyła na mnie z troską - z tobą dzieją się jakieś
niedobre rzeczy. zazdrość? pewnie. ja też bywam o ciebie zazdrosna.
ale to, co ty wyrabiasz, zaczyna być przykre i niepokojące. jak można
dać opanować się głupim, małostkowym namiętnościom tak dalece, by
stracić rozum i rozsądek. mam uciekać przed człowiekiem, który jest
na tyle uprzejmy, że uczy mnie gry w szachy? e, daj spokój. zrobiło
mi się wstyd. ale jednocześnie doznałem uczucia wielkiej ulgi. padał
deszcz. wszedłem do baru, żeby wypić kieliszek wódki. przy stoliku
siedziała joanna z panem koszalińskim. jedli, pili, śmieli
się. wymknąłem się natychmiast nie zauważony. wyszli po godzinie pod
rękę. byłem bardzo zmęczony. wsiedli do dorożki z podniesioną
budą. biegłem za dorożką, dwa razy przewróciłem się w kałużę. w oknie
joanny zapaliło się światło. jej ręka zasunęła firankę. na firance
zaczęły rysować się dziwne cienie. jak gdyby szamotający się ze sobą
dwaj wiejscy zapaśnicy, potem jakby jadący na rowerze niedźwiedź
zdejmujący spodnie. w pewnej chwili światło zgasło. oczekiwałem, że
oni zaraz wyjdą albo przynajmniej on wyjdzie. ale minął kwadrans, pół
godziny, godzina, dwie godziny, trzy, cztery, a nikt nie wyszedł i
tylko parę razy na moment zapaliło się światło. nie poszedłem do
pracy, nie poszedłem nigdzie. cały dzień leżałem w łóżku i
zastanawiałem się, co zrobić. Że spiorę oboje - po prostu nie
stanowiło kwestii. problemem było tylko to, czy pana koszalińskiego
mam spoliczkować gołą ręką, czy szachownicą, z szyderczym komentarzem,
iż szkoda mi walać sobie rąk. cierpiałem bardzo. wizja bliskiej
zemsty przynosiła mi bardzo słabą ulgę. natomiast mieszanina
uczuciowych różności już nie burzyła się czy oblewała, ale targała mną
od stóp do głów jak wicher krzewem. otworzyły się drzwi, weszła
joanna. popatrzyła na mnie z niesmakiem. - ty jeszcze w łóżku?
zwariowałeś? - joanno. wiem wszystko. był wczoraj u ciebie pan
koszaliński. - był. no więc? - joanno. - był wczoraj u mnie pan
koszaliński. graliśmy w szachy. a czy ty grasz w szachy? nie
grasz. - w szachy? dlaczego więc na boga zgasiliście światło? - bo
raziło nas. och, jakiej ulgi doznałem, słysząc te słowa. czemuż tak
uparcie dawałem się zaślepiać mieszaninie uczuciowych różności?
czemuż zaślepiony wciąż popadałem w śmieszności? na szczęście joanna,
jakoś szczególnie ożywiona, była w świetnym humorze. udało mi się
udobruchać ją i obrócić wszystko w żart. serce z różowego marmuru
moja macocha nie była piękną kobietą. mała, okrągła, z dużymi oczami i
ustami, haczykowatym nosem, umiała stworzyć wokół siebie aurę piękna.
kiedy patrząc na swoje małe szerokie stopy z krótkimi palcami mówiła,
że są to najpiękniejsze stopy, jakie mogła stworzyć przyroda, ludzie
zmieniali zdanie co do teorii piękności stóp. długa, szczupła stopa
wydawała się nagle koścista i nieprzyjemna. miała wdzięk i talent.
absolutną wiarę w siebie i miłość własną tak silną, że zarażała nią
nawet największych sceptyków. była zabawna i całkowicie niemoralna.
nielojalna i niebezpieczna dla wrogów, tak jak i dla
przyjaciół. stwarzała pozory wielkiej filantropki, wysługując się
innymi. zmieniała przyjaciół zależnie od ich przydatności. miała coś
z evity peron czy wielkich diw operetkowych. była silna i sprytna.
któregoś dnia przysiadła się do stolika w restauracji, gdzie
siedziałam z grupą starych przyjaciół ojca. przysłuchiwałam się, jak
na ich użytek drwiła i pokpiwała z niego. kiedy już tylko we dwie
znalazłyśmy się na ulicy, powiedziałam, że nie powinna tego robić w
towarzystwie jego starych przyjaciół. spojrzała na mnie wzrokiem,
który mówił, że nie bierze jeńców. kiedy wróciłam do domu, czekał
mnie telefon od ojca. nie mógł zrozumieć, dlaczego rzucam oszczerstwa
na jego żonę, czepiam się jej, kłamiąc. powiedział mi, że wróci- ła
do domu roztrzęsiona i przerażona moją brutalnością, nie rozumiejąc
mojej bezinteresownej nienawiści, której, szczerze mówiąc, on także
nie rozumie "zawsze występowała w mojej obronie, starała się tłumaczyć
mój trudny charakter, oskarżając przy tym siebie, że za mało czasu mi
poświęca. choć tak by chciała, nie może, bo musi ciężko pracować na
utrzymanie domu. w jakiś czas potem byłam świadkiem awantury między
nimi, w której moja macocha wyszła, trzaskając drzwiami. kiedy
zostaliśmy sami z ojcem, chcąc rozładować sytuację, stanęłam w jej
obronie. było to coś w rodzaju "zrozum ją, ona ma różne problemy".
powiedział, że jestem naiwna, myśląc, że podlizywanie się macosze
zmieni jej stosunek do mnie "ona cię nienawidzi, zawsze cię
nienawidziła i robiła wszystko, żeby mnie do ciebie zrazić". w chwilę
potem trzasnął drzwiami swojego pokoju i nie odzywał się do mnie przez
następnych parę tygodni. czasami oskarżała mnie o kradzież, zawiść i
zazdrość, czasami twierdziła, że się w niej kocham. kiedy umarł jej
ojciec, zdenerwowałam się, bo myślałam, że zacznie szlochać i nie będę
umiała jej uspokoić, ale ona powiedziała tylko "był już stary, starzy
ludzie umierają". bardziej w tym momencie martwiło ją to, że nie
dzwoni jej ostatni narzeczony. denerwowała się, że kiedy ludzie się
dowiedzą o śmierci jej ojca, zaczną się telefony i on nie będzie mógł
się dodzwonić. kilka dni później ojciec powiedział mi, że nie wyobraża
sobie, żebym ja nawet w połowie tak cierpiała po jego śmierci jak ona
po śmierci swojego ojca. dowiedziałam się potem, że macocha ma zamiar
zamówić nagrobek w kształcie serca z różowego marmuru dla swojego
ukochanego tatusia, jak go teraz nazywała. była już po wstępnych
rozmowach ze znajomym pisarzem - byłym kamieniarzem. przejściowy brak
różowego marmuru w polsce odsunął ten projekt w
nieskończoność. wreszcie instynkt samozachowawczy kazał mi trzymać się
od niej z daleka. przeważył moment, w którym powiedziała ojcu, że
nienawidzę kotów. stało się to w chwilę po tym, jak uderzyła mojego
psa. ale tak naprawdę przełomowym dniem był ten, w którym drzwi do
ich mieszkania otworzył mi mój kolega, ostatni narzeczony macochy.
mieszkał tam, przyjaźnił się z moim ojcem i właściwie miałam wrażenie,
że ojciec traktował go jak syna. wtedy straciłam ojca chyba już na
zawsze. późno zaczęłam odkrywać, że wcale nie chcę być członkiem
klubu, który chce mnie mieć za członka i że najbardziej pociągający są
ci, którzy są nieosiągalni. ale kiedy zaczyna się odczuwać nad nimi
nawet minimalną przewagę, zaczynają tracić na atrakcyjności. oprócz
tych, którzy nigdy nie przestają być atrakcyjni. ale tacy nie dają
się zdobyć z obawy przed utratą tajemniczości i atrakcyjności, co
powoduje, że na ogół są samotni. nikt się o nich nie stara, bo wie,
że nie ma szans. bez iskierki nadziei walka traci sens. jeżeli komuś
się chce w nią wdawać, ta ludzka gra nieustannego udawania jest
właściwie dość pociągająca. nic bardziej nie mogło ojca zrazić do
człowieka niż mizdrzenie się i tania kokieteria. nienawidził
sztuczności. uważał, że prawda i szczerość powinny być podstawą
ludzkiego istnienia. kiedy na przyjęciu przysuwał sobie miskę malin i
na oczach całego stołu zjadał ją sam, mówiąc "nikt tak nie lubi malin
jak ja", każdy, kto widział go jedzącego, musiał się z tym
zgodzić. prawdziwa pasja powinna być nagrodzona i ten tylko, kto
pragnie czegoś najsilniej, ma do tego największe prawo. tak w każdym
razie uważał mój ojciec. skrywanie się za obłudną, fałszywą
skromnością wcześniej czy później zostaje zdemaskowane i niewiele
przynosi korzyści. kiedy miał dziesięć lat, na podwieczorku, na
którym było wiele innych dzieci, zabrał z talerza ostatni pączek i
usiadł na nim, w ten sposób rozwiązując męczący problem oczekiwania.
w trudnych sytuacjach godzenia dzieci, kiedy jedno nie chciało oddać
drugiemu zabawki, mówił "jak ona ci odda, to sama nie będzie miała".
ten najprostszy na świecie argument o dziwo skutkował. kiedy nie umiał
znaleźć wyjścia z sytuacji, krzyczał "a dajcie wy mi wszyscy święty
spokój" i wychodził z pokoju, trzaskając drzwiami. na widok krwi
ojciec mdlał. w trakcie jakiejś awantury małżeńskiej, w mieszkaniu, w
którym były szklane drzwi, jego druga żona trzasnęła pięścią w szybę,
przecinając sobie rękę, trysnęła krew, ojciec zemdlał, a ja stałam
pośrodku i nie wiedziałam, kogo mam ratować. doceniam to, że przyszedł
odwiedzić mnie do szpitala, kiedy miałam wycięte migdałki. przyniósł
mi chińskiego ptaszka z prawdziwych piórek, ale przyszedł w momencie,
kiedy mnie wywieziono z sali operacyjnej i potem go już nie widziałam,
bo lekarze musieli się nim zająć. to był mój ojciec, ten sprzed lat,
który potem stał się kimś innym. może został podmieniony i ten nowy
nie umiał udawać. przeczytałam kiedyś, że churchill, mając do
czynienia z ojcem, który był fanatykiem dyscypliny i który wiecznie do
syna miał jakieś pretensje, wymyślił sobie innego ojca, takiego,
jakiego chciałby mieć i do końca życia traktował go jak ciepłego,
kochającego i dumnego ze swojego syna człowieka. to, że stary
churchill przez ostatnie lata życia nie miał kontaktu z
rzeczywistością, ułatwiało winstonowi zadanie. przez jakiś czas
próbowałam tej metody na moim ojcu, ale jego całkowita poczytalność
uświadomiła mi, że ponieważ moje szanse na zostanie pierwszym
sekretarzem partii są znikome, łatwiej mi będzie dać sobie spokój z
walką o człowieka, który sam był prawdopodobnie bardziej zgubiony niż
ja. "bądź mądrzejsza i oddaj mu tę zabawkę". ktoś musiał ustąpić. w
końcu byłam starsza. odkryłam w sobie możliwości, o których winston
churchill nawet nie marzył. zrozumiałam, że rozmawiam już z obcym
człowiekiem, który nawet nie pamięta, że kiedyś był moim przyjacielem.
postanowiłam przestać udawać, że jestem dzieckiem i zapomnieć o całej
tej sprawie z rodziną. ojciec do matki zakopane 30 sierpnia 1955 roku
droga dziuniu! list twój otrzymałem i natychmiast odpowiadam. cieszę
się, że dostałaś urlop, trochę martwię się, że chcesz mi zabrać
magdę. proponuję pewien kompromis niech magda zostanie tu ze mną do
15-go, a wtedy sam ją przywiozę do warszawy. piszesz, że chcesz
wyjechać koło 8-go, więc to byłby tylko tydzień różnicy. za takim
rozwiązaniem przemawiają również względy praktyczne jestem dosłownie
bez grosza, żyję na kredyt i wyciągając na drobne wydatki od pani
marii to, co jej przedtem wpłaciłem starym zwyczajem. nie sądzę,
żebym przed 15-ym pieniądze otrzymał. problem pieniędzy powtarza się
we wszystkich listach pisanych przez moich rodziców tak przed
rozwodem, jak i po nim. kiedy byłam mała, często słyszałam, jak
ojciec mówił do matki "nie przyjmuję żadnych listów z przeciągiem".
ten żart był szyfrem rodziców na wezwania zaczynające się od słów
"jeżeli w przeciągu... nie zapłaci pan...".. sprzedawanie marynarek,
poduszek czy mebli było na porządku dziennym. ultimatum macochy w
którymś momencie zrozumiałam, że związek z rodzicami może skończyć się
tak jak wszystkie inne ludzkie związki. do dziś przeraża mnie to
wspomnienie. stało się to jakiegoś popołudnia. przez telefon. ojciec
powiedział mi, że nie ma już siły na nieustanne awantury w domu. to,
co się dzieje w jego życiu, stało się nie do wytrzymania. pomyślałam,
że znowu będzie to jedna z tych rozmów o jego problemach małżeńskich.
tak jak wtedy, kiedy usiłował się dowiedzieć ode mnie, czy jego nowa
żona ma kochanka. czułam się winna, że nie mogę mu pomóc, a on na tę
pomoc wyraźnie liczył. walczyły we mnie dwa uczucia chęć chronienia go
przed cierpieniem i nadzieja, że jeżeli powiem mu prawdę, rozejdą się
i znowu będę miała ojca, tak jak dawniej. ale przede wszystkim
wolałam, żeby to wszystko działo się poza mną, żeby dorośli nie
wciągali mnie w swój świat. tym razem jednak, dla odmiany, ja miałam
być tematem rozmowy. jego druga żona postawiła ultimatum. w jakiś
sposób udało jej się namówić ojca, żeby powiedział mi, że musi
wybrać. ja to chyba powinnam zrozumieć. mam przecież 16 lat, jestem
już na tyle dorosła, że nie potrzebuję ojca tak jak kiedyś. nie bardzo
mogłam zrozumieć, co to znaczy. czy to był jakiś chwilowy kaprys?
jakie to oświadczenie miało pociągać konsekwencje? ojciec był
podstawą mojego istnienia. nie byłam w stanie zrozumieć, jak mogę
zagrażać jego żonie. dawał jej całkowitą wolność, zajmował się nią i
jej sprawami, a ja i tak byłam na marginesie ich wspólnego życia. od
tego telefonu pozornie nic się nie zmieniło. nie chciał być już po
prostu ojcem. poza wszystkim też miał młode narzeczone i pewnie
krępowało go to, że czasami nie były dużo starsze ode mnie.
spędzaliśmy razem święta, pamiętał o moich urodzinach, tyle że nie
dzwonił do mnie tak jak dawniej, prawie się ze mną nie widywał, a ja
przed światem udawałam, że nic się nie stało. postanowiłam ukryć całą
swoją psychiczną niedojrzałość, naiwność i strach w ruskiej drewnianej
babie, która telepała mnie w swoim środku. rok później, odwożąc mnie
do domu po wspólnej wigilii, na której dostałam od niego zieloną
torebkę ze skaju, zabawiał mnie opowiadaniem o swojej nowej
narzeczonej. kiedy powiedziałam, że to obrzydliwe, żeby młoda
dziewczyna miała romans ze starszym panem, zatrzymał samochód, kazał
mi wysiąść i oddać torebkę. wysiadłam, ale torebki nie oddałam. szłam
do domu, wymachując zieloną torebką, myśląc z zazdrością o jakiejś
dziewczynie, która ma ojca, tyle że to jest mój ojciec. a potem
zrozumiałam nagle, że chciał mi zaimponować, chciał się
pochwalić. było mi przykro, że skrzywdziłam go swoją brutalnością. po
przyjściu do domu zadzwoniłam, żeby powiedzieć mu coś miłego, ale
obraził się i nie chciał ze mną rozmawiać. uczucia ojca do mnie trwały
tak długo, jak długo byliśmy oboje dziećmi. rozumieliśmy się, byliśmy
sobie równi. kiedy stałam się dorosła, nie miał już do mnie zaufania,
tak jak nie miał go do wszystkich innych dorosłych. każdy przejaw
powagi u jego znajomych napawał go lękiem. nie ufał nikomu powyżej
lat 1 po przekroczeniu przeze mnie tej granicy przestaliśmy się czuć
ze sobą swobodnie. przedtem byliśmy parą przyjaciół, opiekował się
mną, bo byłam młodsza i słabsza. myślę, że to moja macocha doniosła
mu o tym, że jestem już dorosła. ten wyrok nie miał odwołania.
najgorsze, że to była prawda. nie to, że byłam już dorosła, tylko
doroślejsza od nich. przez pewien czas krążyłam pomiędzy jedną parą,
prowadzącą tryb życia pełen romansów, sukcesów, sławy, zagranicznych
podróży, a drugą - zgorzkniałą parą aktorów bez sukcesu, nieustannym
brakiem pieniędzy, poczuciem niedocenienia. nie mogłam i nie umiałam
znaleźć miejsca między nimi. w dniu, w którym przyszłam do domu mojej
matki z cytryną ukradzioną z domu ojca, wiedziałam, że dłużej tego nie
wytrzymam. "nie mogłaś go poprosić, przecież by ci ją dał?" -
zapytała matka. nie mogłam. uciekłam z domu następnego dnia i chociaż
po jakimś czasie wróciłam, nie wróciłam już nigdy. nic mnie już z
nimi nie łączyło. przestałam bać się śmierci od śmierci macochy
stosunki między siostrą mojego ojca a mną bardzo się poprawiły.
czułam, że świat wraca powoli do normy, jak w bajce, w której wszyscy
zasnęli na parę lat z powodu humorów niezadowolonej wróżki. w jakiś
czas potem zaczęłam dostawać różne przedmioty należące do ojca. po
raz pierwszy miałam dostęp do jego życia. szufladek pełnych
drobiazgów, jego zdjęć, listów, osobistych przedmiotów. moja matka
przeżyła mojego ojca i już tylko od niej mogłam się dowiedzieć
szczegółów dotyczących mojego życia. dlaczego mam na imię magda?
zadzwoniłam do niej, podejrzewając, że nie będzie wiedziała. "nie
wiem - powiedziała. - to ojciec wybrał ci to imię". trzeba było
zapytać ojca, kiedy jeszcze żył. "a dlaczego mam na drugie imię
małgorzata?" - zapytałam już tylko z rozpędu. "to ty masz na drugie
imię małgorzata? bardzo ładnie - powiedziała. - to też na pewno ojca
pomysł". dziadek do mamy kochana dziuniu masz 500 zł i kup mojej
wnuczce coś. napisz mi co, żebym wiedział. napisz mi dokładnie, jak
się nazywa, bo nie wiem, czy małgosia, czy magdusia. ludzie mi się
pytają, a ja nie wiem, co odpowiadać i mam głupią minę... antoni moja
matka nigdy nie interesowała się takimi głupstwami. nigdy nie
wiedziała, kto kiedy ma urodziny w naszej rodzinie ani jaki jest rok,
ale do dziś zna "dziady" na pamięć i umie wyrecytować większość swoich
ról. urodziła się w rodzinie aktorskiej 14 lipca 1917 roku. jej
ojciec i siostra byli aktorami, występowała w teatrze, gdy była
jeszcze dzieckiem. miała niecałe dwa lata w czasie, kiedy polacy
walczyli z ukraińcami na ulicach lwowa. jedna z kul przeleciała przez
okno, wybijając szybę i trafiając w jej kołyskę. to fakt, że nic jej
się nie stało, uważane było w rodzinie za cud. dwie wielkie rewolucje
w dacie urodzin mojej mamy musiały, zderzając się, wytworzyć próżnię,
która ją ochroniła. a w każdym razie na pewno miały wpływ na jej
usposobienie. teatr ze wszystkimi intrygami był wirem, który wciągał
ojca. pisał lepiej niż w swoim drugim małżeństwie, ale żadna z żon
nie stworzyła mu idealnych warunków do pracy. w liście do jednego z
przyjaciół wyznał, że właściwie od czasu, kiedy ożenił się po raz
drugi, nie napisał już nic lepszego niż jego pierwsza książka. jego
druga żona przyćmiła go tak swoim życiem zawodowym, jak i prywatnym.
pisał już chyba tylko po to, żeby zarabiać i widać było, jak mu się
nie chce. spalał się w życiu towarzyskim, intrygach i problemach
swojej drugiej żony. znów ożeniony był z aktorką. młodszą od siebie
dziewczyną, co na ogół źle się kończy, bo dużo młodsza dziewczyna po
jakimś czasie zaczyna tęsknić za dużo młodszym chłopakiem. nie winię
ojca za to, że rozszedł się z moją matką. chyba do siebie nie pasowali
i nie byli za bardzo ze sobą szczęśliwi. nie przypuszczam, żeby był
naprawdę szczęśliwy w swoim drugim małżeństwie. jego młoda żona
stawała się coraz bardziej popularna i niezależna. doprowadził
udawanie do perfekcji i wszyscy jego przyjaciele wierzyli, że to, co
się dzieje, jest mu w gruncie rzeczy bardzo na rękę. w jego
kalendarzowych zapiskach z ostatnich dwóch lat powtarza się zdanie
"jestem sam w domu, lodówka pusta. k. w trasie. kot wyszedł o 16.30,
do tej pory nie wrócił. znalazłem go na ulicy o 5 rano i zabrałem do
domu. j. pożyczył mi 8000 na rachunki". od pewnego czasu różni
ludzie piszą wspomnienia o moim ojcu. ci, którzy go nie znali,
zbierają informacje u tych, którzy byli z nim blisko, inni, którzy
byli z nim blisko, przypominają sobie, jaki był. nie ma w tych
wspomnieniach prawdziwego człowieka. są jego humory, nastroje, opinie
tych, którzy mieli z nim konflikty, tych, którzy go kochali, cenili,
byli obojętni, nienawidzili. są zdawkowe i obojętne. zdarza się też,
że podawane są kompletnie zmyślone informacje. ojciec nie żyje już od
tylu lat; to, co o nim pamiętam, może być tylko nieostrym obrazem
jakichś poplątanych uczuć. moje odruchy i reakcje uświadamiają mi, że
jestem jego gorszą, mniej ciekawą wersją. kiedyś naśladowałam go w
jego najdrobniejszych nawykach, teraz ze strachem odkrywam, że te
odruchy są naturalne i w ten sposób przypominam sobie, kim jestem.
myślę już o nim jak o trudnym dziecku, które kocha się, mimo że tyle z
nim kłopotów, a może właśnie dlatego. przejawia się to w moich snach.
czasami śni mi się, że siedzimy oboje na jego grobie i w bardzo
spokojny i logiczny sposób wyjaśniamy sobie konflikty z przeszłości.
mam też sny, w których nie mogę w żaden sposób się do niego dodzwonić,
nikt nie odpowiada, a ja wykręcam numery, których jest coraz więcej,
potem ktoś mówi, że on już wyszedł. najgorszy jednak jest sen, w
którym on odchodzi gdzieś, gdzie czeka na niego jego druga żona,
tłumacząc mi, że ona jest wspaniałym i szlachetnym człowiekiem, a ja
nie zasługuję na jego uczucie. człowiek mówi, myśli, robi wiele
rzeczy, które mniej lub bardziej się liczą, ale naprawdę ważne jest
tylko uczucie, które po nim zostaje. po latach siła tej energii trwa
i trzeba tylko chcieć sobie przypomnieć, żeby móc się na niej
oprzeć. kochana magdusiu, było strasznie przykro, że w ogóle do mnie
nie napisałaś i że nie załatwiłaś nic z tego, o co cię prosiłem.
płynę przez atlantyk, nudzi mi się i tęsknię za warszawą. proszę cię,
napraw przykrości, które mi zrobiłaś. całuję cię mocno, tata na dwa
lata przed śmiercią przyszłam do niego, do jego domu z ogródkiem, na
który czekał długie lata, tułając się po maleńkich mieszkankach w
blokach. mieszkał tam zaledwie od roku. wydawał się być zadowolony,
jakby wszystko, czego od życia oczekiwał, to był ten dom, ogródek, psy
i koty. siedział na leżaku pod drzewem i, nie patrząc na mnie,
powiedział bardzo spokojnie, jakby wiedział i był na to przygotowany
"nie będę tu długo mieszkał, umrę w wieku 64 lat, tak jak mój ojciec.
nie musisz przychodzić na pogrzeb". rok później wyjechałam do
ameryki. kiedy wyjeżdżałam, nie rozmawialiśmy ze sobą prawie od roku.
był w stosunku do mnie obcy i lekceważący. nie zaprosił mnie na
pierwszego sylwestra, którego urządzili w nowym domu, a na którego
byli zaproszeni wszyscy ich znajomi i rodzina. pomyślałam, że w
każdym razie jest to jakieś wyróżnienie. niemniej wyjechałam na inny
kontynent, nie żegnając się z nim. dowiedziałam się o jego śmierci z
polskiego telegramu, literowanego mi przez nic nie rozumiejącą
amerykańską telefonistkę o, j, c, i, e, c, n, i, e. myślałam, że na
wszystko jest jeszcze czas. Że nasze nieporozumienia są jak grypa,
która mija. chciałam móc się nim opiekować, kiedy będzie sam,
wszystko miało być inaczej... Ż,y,j, e, obojętnym głosem ciągnęła
telefonistka. nagle po raz pierwszy przestałam się bać śmierci.
rozpłynęła się razem z odejściem ojca. wiem, że człowiek umiera, ale
śmierć nie może wyrządzić nam krzywdy, dopóki żyjemy. nie muszę się
już o ojca martwić. na razie. hollywood 28 października kochana
magdusiu, dostałem twój list i myślę, że tych wszystkich spraw nie
załatwimy listownie na odległość. martwię się tylko, że ty ciągle nie
rozumiesz swoich błędów i uważasz się za prześladowaną. narobiłaś
ostatnio strasznych rzeczy i jesteś dostatecznie duża, aby za swoje
czyny brać odpowiedzialność, a nie zwalać wszystko na innych i na
różne tam okoliczności. ja nie myślę wcale o tobie tak źle, jak ci
się zdaje. znam cię dobrze jak nikt i wiem, co w tobie dobrego, a co
złego. ale najgorsze, że parę razy mnie okłamałaś i nie mogę mieć już
do ciebie zaufania. najważniejsze, abyś to zaufanie przywróciła.
staraj się do mojego przyjazdu zachowywać wzorowo, a potem wszystko
uregulujemy. ja z początku czułem się tu nie najlepiej. szczególnie
że tak martwię się o ciebie. ale już się przyzwyczaiłem, a ameryką
jestem zachwycony. wspaniały kraj i wspaniali ludzie. siedzę ciągle
w hollywood, przychodzę często do metro-goldwyn-mayer skąd właśnie do
ciebie piszę i oglądam, jak kręcą filmy. zaprzyjaźniłem się bardzo z
shirley maclaine, która jest przemiłą dziewczyną, wesołą i dowcipną,
zupełnie tak jak na filmie. dała mi dużo swoich fotografii, dam ci
jedną. dziś idę na kolację, a potem na mecz bokserski z kaperem tym co
napisał "lili" i z jose fererem tym, co grał w "moulin rouge". jest
mi tu dobrze i czuję się w hollywood jak u siebie w domu, ale muszę
jechać dalej, żeby zobaczyć jak najwięcej ameryki. wyjadę
prawdopodobnie 10 grudnia statkiem "united states" najszybszym i
najbardziej luksusowym na świecie, zatrzymam się trochę w paryżu i
przed samym bożym narodzeniem będę w warszawie. napisz do mnie
jeszcze koniecznie. nie denerwuj się, bądź rozsądna i nigdy, nigdy
nie okłamuj mnie. całuję cię kotku mocno, pozdrów wszystkich w domu
tatuś nie chcę się usprawiedliwiać. jest dużo mojej winy w tym, że się
ode mnie odsunął i chyba przestał mnie kochać. ale do dziś pamiętam,
kiedy trzymał mnie na rękach i dmuchał mi w twarz dymem z papierosa.
może to wystarczy. wszystkie smutki, które mnie stworzyły, dało mi
motywację do walki i rolę w scenariuszu, który nie był przeciętny.
mój ojciec był człowiekiem wyjątkowym. imponują mi ci, którzy nie
poddają się przeciwieństwom losu. trzeba umieć walczyć i kurczowo
trzymać się płotu. wiele zależy jednak od tego, jak się walczy.
gdyby druga żona mojego ojca nie była moją macochą, może nawet w jakiś
przewrotny sposób by mi imponowała. jednak nieczysta walka ze mną nie
tylko jej nie dyskwalifikowała, ale jeszcze mnie doliczano punkty
karne. mimo to nie jestem ofiarą, jestem drugą stroną medalu. ojciec
do matki 15 stycznia 1954 roku jestem tu od wczoraj. warunki idealne.
cisza i absolutny spokój, jaki trudno sobie wymarzyć nawet w
wyobraźni. pokój mam prześliczny, z wszelkimi luksusami. powieść
rozrasta mi się w myślach, na papierze idzie bardzo dobrze. wczoraj
po przyjeździe od razu napisałem cztery strony. będę się starał
siedzieć tu najdłużej jak można, co oczywiście zależy od pieniędzy.
jest dziesiąta rano, siadam do pracy, całuję staś 1999. kochany
tato. już wiem, że nie przyjedziesz. bardzo za tobą tęsknię, tyle że
inaczej niż dawniej. twoja zawsze cię kochająca córka, magda
Żychiewicz, tadeusz 1922-1994 z tadeuszem Żychiewiczem rozmawia adam
michnik 18-04-199 tadeusz Żychiewicz, pisarz i publicysta opowiada o
ukrainie, unitach, powojennej historii kościoła katolickiego,
kardynale wyszyńskim, janie pawle ii, "tygodniku powszechnym" polskim
katolicyzmie i demokracji adam michnik to było wiele lat temu, na
samym początku lat 7 miał pan odczyt w klubie inteligencji katolickiej
w warszawie, u o. jacek salija. ja też tam byłem. mówił pan bardzo
sceptycznie o dialogu, mniej więcej tak mówią nam różne rzeczy -
dialog, marksiści, niemarksiści, a później przychodzi urząd ds.
wyznań, i to jest ten prawdziwy dialog. nie opowiadajmy bajek! mówił
pan po prostu o sytuacji, w jakiej jest kościół pod komunizmem. ja
wtedy, prawdę powiedziawszy, nie do końca to rozumiałem. zrozumiałem
później, jak zacząłem czytać o kościele w polsce, o szykanach,
represjach. poznałem pana doskonale z lektur. pamiętam, ogromne
wrażenie zrobił na mnie zbiór pańskich esejów "ludzie ziemi
nieświętej", książka wydana przez "znak". dlatego że to było pisanie
o religii, o panu bogu - po ludzku. tak do mnie... zawsze bałem się
katechizmów, gdzie wszystko jest wiadome, gdzie grzechy są
posegregowane, który większy, który mniejszy, jak jest lepiej
grzeszyć, a jak gorzej... a pańska książka odwoływała się do mojego
codziennego doświadczenia, które nie było doświadczeniem religijnym.
pan pisał nie tylko do ludzi religijnych. pan rozmawiał z
niereligijnymi. dlaczego? to było tak rzadkie w polsce. tadeusz
Żychiewicz widzi pan, ja jestem człowiek świecki z duszy, ja nie mam
obciążeń zawodowych. nie jestem zawodowym katolikiem, w żadnym sensie
nie czułem się oddzielony czy wyniesiony. wspomniał pan, że bał się
pan wszelkich katechizmów. a ja, kiedy przed trzydziestu laty
prowadziłem w ,tygodnik powszechny'm rubrykę "poczta ojca
malachiasza", znalazłem w bibliotece seminaryjnej starą książkę
noldina z zakresu teologii moralnej, z której kiedyś uczyli się
spowiednicy. otóż noldin dzielił ciało ludzkie na partes honeste -
części szacowne i partes inhoneste - części niegodne, wstydliwe.
jeżeli się nie mylę, to dla noldina nawet rączka kobieca miała swoje
partes inhoneste. nie wiem już, czy powyżej łokcia, czy też poniżej -
jak się ma tę siedemdziesiątkę, to już chyba wolno się pomylić,
prawda? zrobiło mi się okropnie żal i samego noldina, i tych biednych
seminarzystów, a jeszcze bardziej ich przyszłych penitentów,
spotniałych od wnikliwych pytań. i sam starałem się rozmawiać po
ludzku, jak grzesznik z grzesznikiem. moją szkołą teologii była
"poczta ojca malachiasza", zaś biblia - instancją ostateczną. ale ja
jestem świecki laik, który jest taki sam jak inni - ani lepszy, ani
gorszy. i sam nie wie, sam ma zadry, i chciałby wiedzieć. więc niby
dlaczego nie miałbym rozmawiać ze wszystkimi? widzi pan, ja w tym
swoim pisaniu nigdy i w żadnym sensie nie stawałem przed ludźmi, choć
w konwencji literackiej mogło to tak wyglądać. ja byłem spośród nich.
- a czy pan miał wśród swoich rozmówców czy korespondentów wielu ludzi
mających kłopoty? - prawie wyłącznie tacy pisali, choć ciężar bywał
różny, trafiali się też i tacy, których gnębiły różne duperele z
gatunku tych "noldinowskich", ale to raczej rzadko. - kto nie ma
wątpliwości, ten by nie pisał... a jakiego rodzaju kłopoty z
ortodoksją mają ludzie, które wydają się panu najbardziej
charakterystyczne? - trudno powiedzieć, bo każdy ma swojego mola,
który go gryzie w ukryciu. predestynacja i wolna wola, trwałość
piekła, sens życia i sensowność samego istnienia. sporo ludzi
kwestionowało tezę, iż byt jest dobrem podstawowym. czasem pytałem
ich, czy rzeczywiście tak ich pociąga buddyjska nirwana, czyli
szczęśliwość bez szczęśliwego. "plan na polskę" - jak to było, panie
tadeuszu, z kościołem w tym najtrudniejszym, stalinowskim okresie? -
jak było? zamówiliście u mnie artykuł o księżach-patriotach. w tej
chwili nad tym siedzę, więc chyba osobno o tym porozmawiamy. a na
razie widzi pan, po ostatniej wojnie francuska opinia publiczna
chciała postawić przed sądem trzydziestu członków episkopatu francji
za kolaborację. kościół polski wyszedł z wojny ze znakomitą kartą i
bardzo wielkim autorytetem moralnym, także dlatego, że każda plebania
i każda furta klasztorna była "swoja". i to trwało, kościół trzymał
się znakomicie. ale to miało swoje granice. prymas stefan wyszyński
po wyjściu z więzienia powiedział z goryczą, że kiedy go zamykano,
opowiedział się za nim jeden pies, jego własny - baca, i jeden
niemiecki ksiądz z olsztyńskiego - jedyny, który odważył się
zaprotestować. rzeczywiście tak było. inna sprawa, że partia i
bezpieka bardzo chytrze zagrały. oni nigdy nie grali tak, aby nic już
nie było do stracenia. przed aresztowaniem prymasa luna brystygierowa
wezwała przed swoje oblicze panów z pax-u - tych samych, którzy
montowali księży-patriotów - jak chłopców na posyłki. każdy miał się
udać do innego biskupa, doręczyć tekst oświadczenia - który następnie
episkopat grzecznie podpisał - i uświadomić, że jeżeli nie zaakceptują
tekstu, to się ich zamknie. zawsze było coś do stracenia. do Łodzi
pani luna brystygierowa pojechała osobiście. - jak pan to postrzegał
wtedy? - wtedy nie znaliśmy kulis. nikt nie znał. dla nas cały ten
okres po aresztowaniu prymasa, kiedy leciały w prasie i kościołach te
wszystkie oświadczenia episkopat polski i listy - ich się i dziś
nigdzie nie przytacza, one nie istnieją - był paskudny. porządni
księża - dużo było takich - uchylali się od ich czytania, czytali
urywki albo "streszczali własnymi słowami". inni zaś grzecznie
czytali w całości. trzeba jednak powiedzieć, że świeccy katolicy,
laikat, wcale nie byli lepsi. kto wyrykiwał głupoty na wiecach? - co
myślał pan wtedy o polityce prymasa? czy pan uważał, że powinna być
bardziej twarda, bardziej miękka? - on miał cały kościół polski na
głowie, on musiał mieć swoją własną perspektywę. szczerze pragnął
jakiejś ugody, trzeba było w końcu jakoś żyć w tym kraju. przecież
wyglądało na to, że to musi potrwać bardzo długo. przecież nikomu
przytomnemu nie powstało w głowie, że to się może
zawalić. rzeczywistość była taka, jaka była, a kościół powinien
przetrwać. i on był za to odpowiedzialny. długo szedł na ugodę, i
była to umowa pomiędzy rządem i episkopatem, bardzo źle widziana w
rzymie, zwłaszcza wśród emigracyjnego kleru. aż wreszcie powiedział
stop, dalej nie. non possumus. zauważył, że wszystko idzie w kierunku
kościoła państwowego. zresztą "plan na polskę" był wzorowany na
sowieckim. tam była cerkiew ściśle poddana, jak za carskich czasów,
kiedy właściwym szefem cerkwi już od piotra i był urzędnik msw w
randze oberprokuratora. rolę "pomazańca bożego" przejął stalin, zaś
szefem cerkwi był za jego czasów taki jeden min. kurojedow. w polsce
szło w tym samym kierunku, ta cała akcja księży-patriotów szła w
kierunku kościoła państwowego. polski katolicyzm - jak pan wtedy
postrzegał księdza prymasa? opowiadał mi kiedyś adam stanowski, że
wstrząśnięty porozumieniem między państwem a kościołem z 1950 r.
pojechał z przyjaciółmi do prymasa, i prymas im wtedy powiedział, że
podpisał to porozumienie, bo bał się schizmy. bał się, że wszystko
pójdzie w stronę kościoła narodowego. - no, może raczej w stronę
kościoła państwowego. tego można się było istotnie obawiać. kościół
narodowy istniał już przed wojną, ale to nie była poważna impreza.
polak nie wymyśli żadnej porządnej herezji, proszę pana. - dlaczego?
- bo jest jakoś psychicznie zupełnie do tego niezdolny. - a
mickiewicz? - mickiewicz? wiódł swoje prywatne kłótnie z panem bogiem
i wolno mu, bo on też dziecko boże, a nie rab. ale może zgodzimy się,
że już ta cała jego towiańszczyzna to nie była żadna poważna herezja.
my jak coś wymyślimy, to coś takiego, że ktoś wierzy w matkę boską, a
nie wierzy w pana boga, albo że wierzy w ojca świętego, a już nie
bardzo w parę przykazań dekalogu, albo też wierzy w to, że mateczka
kowalska była żoną pana jezusa - u części mariawitów. przykro to
mówić, ale my jesteśmy głupi naród. zawsze jak słucham różnych
luminarzy, to wpadam w zachwycenie i jestem pełen podziwu. - dla
polaków, że to znoszą? - nie. dla durnia. bo widzi pan, świat jest
taki zagmatwany, taki nieprosty, taki pełen zagadek. więc jeśli od
czasu do czasu można bezpiecznie sobie powiedzieć a ot, dureń - to się
człowiekowi zaraz jakoś lżej i jaśniej robi. Że chociaż ta jedna
rzecz prosta i niewątpliwa. i jest nawet wdzięczny za to. - panie
tadeuszu, jakiego typu grzechem jest głupota? - to nie jest grzech, to
jest brak. grzechem jest tylko świadome i dobrowolne przekroczenie
woli bożej. no a jeśli bozia rozumu nie dała, to skąd niby dureń ma
go wziąć? grzechem jest, jeśli ktoś nie chce wyjść z głupoty, choć
mógłby, i nawet palcem nie stuknie, aby spróbować. ale jeśli nic nie
da się zrobić, to już trudno, nie jego wina. nawiasem rzekłszy, o to
samo pytał kisiel. - w tradycji polskiej jest bardzo mało
ortodoksyjnej refleksji religijnej. właściwie da się odwrócić to, co
pan mówi, że polacy nie wymyślą żadnej przyzwoitej herezji. a mnie
się zdaje, że wszystko, co było interesujące w polskiej myśli
religijnej - zahacza o herezję. jak nie mickiewicz, to norwid, jak nie
krasiński, to brzozowski, jak nie koniński, to... nawet panu odmówili
"nihil obstat" na "pocztę ojca malachiasza"... - wymienieni przez
pana wielcy ludzie nie są dla mnie herezjarchami, tylko myślącymi
ludźmi. a jeśli chodzi o ten polski katolicyzm... przez długi czas
wierzyłem diagnozom socjologów. mieli aparat naukowy, robili ankiety,
badania, obliczenia, procenty. i dochodzili do wniosku, że ten polski
katolicyzm jakiś taki uproszczony, dla ubogich, aintelektualny,
obrzędowy... a dziś już nie wierzę socjologom. leżałem kiedyś w
kolejnym szpitalu, a w szpitalu wiadomo, jak jest ranek zajęty, po
południu schodzą się chorzy przy telewizorze. była tam jedna kobieta
ze złamaną ręką. sprzątaczka, bez żadnego wykształcenia, całkiem
prosta. i myślę, że chyba nawet wszystkich przykazań nie umiałaby
powiedzieć. a co z tą ręką? mąż ją pobił, złamał. pijak notoryczny,
wynosi z domu wszystko, a jak broni, to bije. mówią jej i po co się
pani tak męczy z draniem, przecież nawet w kościele daliby pani
separację, jakby pani opowiedziała. po co się męczyć? a ona namyśliła
się i mówi nie. bo jeżeli on tak pije, to jemu musi być bardzo źle na
świecie. a jakbym go rzuciła, to jemu by było jeszcze gorzej. to ja
tego nie mogę zrobić. ja sobie tak pomyślałam, że jeżeli pan jezus tak
się za mnie męczył, to trzeba, żebym ja też coś zrobiła. no to ja już
zostanę. przytkało mnie. cholera jasna, daj boże wielu
intelektualistom taką wiarę. i żeby oni też byli tak jakoś blisko.
tadziu, stop, to nie tak, zostaw w spokoju socjologów. oni mają swoje
obiektywne narzędzia, ale one nie nadają się do wiary. bo i co teraz
niby powiedziałby socjolog?... to nie ta skala, nie te narzędzia, nie
ta miara. przestałem wierzyć socjologom, a ze swej strony nie
odważyłbym się ferować żadnych ocen polskiego katolicyzmu. - może
korzenie tkwią w polskiej wrażliwości codziennej, w dobroci, w
życzliwości, w takiej bezbronności... ukraina - wiele lat temu
napisał pan reportaż ze lwówa. czy on się gdzieś ukazał? - nie,
nigdzie. to miało tytuł "miasto". powiedzieli mi w redakcji, że w
tym tekście nawet przecinki są niecenzuralne. dziś to oczywiście już
nieważne. ale to tekst sprzed 12 lat... - byłem tym tekstem
przejęty, ktoś mi go dał w maszynopisie. o ile pamiętam, jest tam
taka scena wchodzi pan do lwowskiego kościoła i zderza się z własną
pamięcią, ze świętością, z czymś nadprzyrodzonym... pan się chował we
lwowie? - częściowo. widzi pan, rodzice byli nauczycielami, a to był
wtedy wędrowny zawód. było nas pięcioro rodzeństwa, a każde urodzone
gdzie indziej, ja przypadkiem na wsi pod rzeszowem. - wojnę pan
spędził we lwowie? - tak. z tym, że w 1944 r. przyszło zwiewać, po
powtórnym wkroczeniu sowietów i ujawnieniu ak. wsypał mnie taki niby
kurier z krakowa, pseudonim "jeleń", a jakże. - lwów to było miasto
wielonarodowe, wieloreligijne? - ukraińców było 17 proc. ale istotnie
było to jedyne w polsce miasto, gdzie było aż trzech metropolitów
różnego obrządku rzymskokatolicki, greckokatolicki i ormiański. - no
właśnie. czy to jest to doświadczenie, które w panu pozostało? - o,
tak. zwłaszcza kwestia ukrainy i ukraińców. - kiedy byłem w castel
gandolfo, papież jan paweł ii trzykrotnie się na pana powoływał, jako
na podstawowy autorytet informacji o kościele greckokatolickim unici,
naprawdę! - to pewnie przez moją książeczkę o jozafacie kuncewiczu,
greckokatolickim arcybiskupie połocka i witebska. - czytałem tę
książkę, papież jest jej admiratorem. - wracając do tematu za moich
szkolnych czasów, w tzw. szkole powszechnej polskie dzieci uczyły się
obowiązkowo ukraińskiego, a ukraińskie - polskiego. nie było żadnych
tarć. miałem przyjaciela ukraińcy, razem łapaliśmy raki, a jego tata
był bardzo dobrym malarzem, uczniem wyspiańskiego, i wymalował mnie w
kopule żółkiewskiej cerkwi bazyliańskiej w charakterze cherubina!
masło kupowało się tylko w ukraińskim "masłosojuzie", bo nigdzie nie
było lepszego. a potem się to wszystko popsuło, poharatało...
konflikt ukraińsko-polski jest sprawą całkowicie obłąkaną. była taka
teza, że ukraina będzie wtedy, gdy polaków nie będzie polska -
ukraina. posłano mnie kiedyś na wołyń, trzeba było obfotografować
wyrżnięty pociąg przesiedleńców, parę fotografii zachowałem do
dziś. otóż sęk w tym, że oni już wyjeżdżali, czyli działo się akurat
to, o co niby miało chodzić. a zatem ta rżniątka była całkowicie
irracjonalna. mimo tego rodzaju doświadczeń jestem dziś znany jako
"ukraiński wujek" i szczery zwolennik pojednania. czemu? dużo by
mówić. byłem także w kijowie i zjeździłem co nieco ukrainę
naddnieprzańską. tam nie ma śladu resentymentów, wprost przeciwnie,
jest sentyment. dla nich polska to jest taki zachodni kraj, gdzie
młodzi chodzą w dżinsach i grają na gitarze, i gdzie wolno mówić to,
co się myśli. w jednej wsi naddnieprzańskiej spotkałem babuleńkę
bardzo starą, która pamiętała "polskie czasy" sprzed rewolucji.
"polskie czasy" dlatego, że był polski dwór i polski kościół. pytam no
jak, babciu, bardzo strasznie było za tych polskich panów? a babcia
na to iii, jeździł se panicz na koniku po wsi, pogwizdywał i dziewuchy
psuł. ale jak coś zapiszczało, to już musowo chałupa była i krowa
też. a teraz to przewodniczący kołchozu, choć niby swój, to samo robi,
tyle że z motocykla, i nawet zająca nie da... myślałem, że babcia
przesadza; kiedy jednak posiedziałem sobie trochę pod kasztanami na
kijowskim kreszczatiku, zacząłem się obawiać, że chyba nie za bardzo
przesadziła nigdzie w polsce nie widziałem w kupie tylu facetów z
przepysznymi szlacheckimi gębami. ale oni nie mają o to żalu. oni
tam byli na chama ruszczeni, w kijowie nie kupiłeś maszyny do pisania
z ukraińską czcionką, a na uniwersytecie pisało się prace po rosyjsku,
zaś słownik co roku cieńszy. gały mi wylazły, gdy zobaczyłem neon
"pończochy" po polsku, ale cyrylicą, bo i takimi zapożyczeniami się
bronili, byle nie po rosyjsku. to jest dobry, życzliwy naród. ot,
stałem kiedyś na przystanku autobusowym w takiej zabitej deskami wsi
naddnieprzańskiej. i co? wychodzi z najbliższej chałupy kobieta i
prosi do środka, bo zimno i wiatr duje, a tu płasko, więc się zobaczy
w porę, jak będzie jechał. bieda była w tej chałupie, ale co miała, to
poszło na stół ciepłe mleko i czarny chleb z miodem. potem się
przekonałem, że lepiej jest niczego w domu nie chwalić i nie mówić, że
coś ładne albo że się podoba, bo zaraz wtykają do ręki. holował mnie
po ukrainie greckokatolicki ksiądz ze stanisławowa, "podpolny" - tajny
ksiądz, bo oficjalnie pracował jako strażnik nocny w szkółce drzewek
owocowych pilnował, żeby zające tych drzewek nie ogryzały. hołubili
nas i z rąk do rąk sobie podawali, i dopiero tam odtajałem i
zrozumiałem, jakim cholernym idiotyzmem jest nacjonalizm i szowinizm.
to jest obłąkanie. ale przecież może być inaczej. w samym lwowie i
na terenach byłej małopolski wschodniej, wołynia i podola jest
inaczej, tu i tam tłuką się jeszcze resentymenty. ale dogadać się
można. wie pan, mieszkał we lwowie - już zmarł, niestety - stary pan
profesor gębarowicz, historyk i historyk sztuki. przewidziany był na
dyrektora wyd. ,ossolineum', ale przyszła wojna. gębarowicz już po
wojnie odmówił wyjazdu, oświadczając, że chce do śmierci chodzić
ścieżkami swojej młodości. władzom bardzo zależało na jego wyjeździe.
dali mu posadę woźnego w tymże ossolineum, ale gębarowicz się tym nie
przejął. równocześnie był członkiem polskiego pan-u i bywał zapraszany
na sesje naukowe... otóż gębarowicz był starym endekiem i specjalną
miłością do ukraińców nie pałał. co nie przeszkadzało, że tylko jemu
się zwierzali. pytałem go o tych lwowskich ukraińców, posłał mnie na
rynek, do muzeum historycznego. patrzę jest oczywiście św.
włodzimierz, jest chmielnicki, są spisy kozackie i tarabany, i kotły,
i chorągiew malinowa ze św. michałem. a potem w gablocie polska
zbroja husarska, a w drugiej - ryngraf z matką boską
częstochowską... więc pytam profesora, jak on to interpretuje, bo
przecież trudno powiązać chmielnickiego z matką boską częstochowską. a
profesor na to proszę pana, oni mają kompleks odrzucenia, kompleks
nieprawych synów rzeczypospolitej. oni mogą sięgać nawet po
okrucieństwo, mają za złe swoim rodakom znad dniepru sympatie
propolskie. ale uczeni ukraińscy tu od nas, pojechawszy do kijowa na
jakiś zjazd naukowy albo sympozjum, siadają osobno i rozmawiają z sobą
po polsku, żeby się wyróżnić. i oni naprawdę się różnią, powinniście o
tym zawsze pamiętać, że nad dnieprem jest całkiem inaczej. ekumenizm
sceptyczny - panie tadeuszu, jak to się dzieje, że w tym, co pan
pisze, nigdy nie zauważyłem żadnego znaku czy to niechęci, czy choćby
lęku w stosunku do ludzi innej wiary. pan jest naturalnym ekumenistą,
mimo że nie robi pan w ruchu ekumenicznym. - rzeczywiście nie robię w
ekumenizmie, a nawet bywam czasem trochę sceptyczny. bo wie pan,
zdarzają się czasem takie ekumeniczne oszołomy, które chciałyby nawet
z diabłem nawiązać dialog ekumeniczny, bo to przecież brat odłączony.
a co do tego "jak to się dzieje". sęk w tym, że ja się nigdy nad tym
nie zastanawiałem. wie pan, jest taka śliczna bajka hinduska o
skolopendrze. skolopendra to taki bardzo paskudny jadowity wij, który
ma okropnie dużo nóg, więcej niż sto. dżungla nie mogła sobie dać
rady ze skolopendrą, aż mądry słoń poradził, aby ją zapytać, jak ona
chodzi czy po dziewięćdziesiątej siódmej nodze rusza dziewięćdziesiątą
ósmą czy może dziewięćdziesiątą dziewiątą? skolopendra zaczęła się
zastanawiać... i w ogóle przestała chodzić. no, to ja jestem taka
skolopendra, która chodzi tylko dlatego, że się nie zastanawia nad
chodzeniem. a serio po pierwsze, to ja jestem z urodzenia duszyczka
jagiellońska, mnie zupełnie nie czynią różnicy odmienności plemienne
czy wyznaniowe. a po drugie, to ja wierzę w chrześcijaństwo
anonimowe. w to, że nikt nie zna prawdziwych granic kościoła. i
kiedy słyszę, że ten albo inny dostojnik kościelny twierdzi, że taka
czy inna grupa "nie ma żadnego kontaktu z kościołem", to mi się to
wydaje okropnie niemądre. no, ale to już osobna historia. a przy tym
całe to moje podejście nie ma nic wspólnego z widzeniem różnic i
odmienności. za bugiem, a jeszcze bardziej na naddnieprzu, działy się
ogromnie interesujące sprawy. chruszczow trzymał kurs antycerkiewny i
zamykał cerkwie. i stało się tak przyjedzie dwóch facetów samochodem,
cerkiew zamkną, klucz wyjmą, paramenta zapakują w gazetę, sznurki na
drzwiach przykleją, popa do samochodu - i nic się nie dzieje, najwyżej
parę starych bab popłacze. ale taki numer nie przechodził z rzymskimi
katolikami. tam są osady polskie jeszcze z czasów królewskich. ci
ludzie już nie mówią po polsku, mówią po ukraińsku, język polski
uważany jest za język liturgiczny. ale oni są rzymscy katolicy.
jeżeli władze chcą zamknąć jakiś ocalały rzymskokatolicki kościółek
cmentarny - przylatuje pół kołchozu, kładą się na ziemi pod gąsienice
spychacza i nie dadzą ruszyć. robi się awantura, posyłają do rejonu, a
władze zawsze wtedy cofają się. rewolucji omdlała ręka i ten nagan już
opadł do ziemi, nastał taki czas, kiedy się już nie strzela i traktor
ludzi nie rozjedzie, rozumu nie nauczy. tak było w latach, kiedy tam
jeździłem do księdza - dziś już jest biskupem - jana olszańskiego.
olszański był nie do zdarcia, ale i ludek tamtejszy, ci ukraińscy
polacy rzymskokatolicy, którzy po polsku już nie mówią, jakiś inny
był. olszańskiemu władze pozwalały duszpasterzować w miejscowościach
najgorszych - zaś po roku ten stary człowiek, ciężko chory, miał już
wokół siebie tłumy. wzywano go na przesłuchanie i przenoszono.
olszański pokorniutko godził się na wszystko... i po roku znów miał
wokół siebie tłumek. skądże te różnice duchowości? to przecież nie
może być przypadek. prawosławie przyszło z bizancjum - i prawosławny,
ruski człowiek zawsze był sługą, rabem. on może co najwyżej o
zmiłowanie prosić. poddanie władzy zawsze było stowarzyszone z
prawosławiem - i to już nawet nie jest związane z narodowością, bo i u
nas też niedawno cały episkopat prawosławny siedział w pron-ie. a
tam, daleko za dnieprem, w starym, rzymskokatolickim kościółku ksiądz
prawił, że człowiek jest dziecko boże. on sobie może porozmawiać z
tym swoim panem bogiem, on może się z nim pokłócić, on się może nawet
zbuntować i pójść sobie, jak mu się nie spodoba. katolicyzm - nie
zawsze świadomie - tworzył atmosferę takiej "wolnej religijności".
władza sowiecka nie na próżno i nie bez powodu o wiele łatwiej
tolerowała prawosławie. co nie przeszkadza, że i ono także ma swoje
wielkie wartości. to nie jest gra o to, kto lepszy albo gorszy.
prawosławie jest po prostu inne. - no dobrze, ale kiedy słyszy pan
tutaj, teraz, że znany filozof, ksiądz katolicki, dominikanin o.
innocenty maria bocheński mówi, że on nie może słuchać tego
prawosławnego wycia, jak pan reaguje? - jeżeli nie może słuchać tego
prawosławnego wycia, to niech słucha gregoriańskiego postękiwania, ale
na tym poziomie nie będziemy chyba rozmawiać. sądzę, że znany filozof,
teolog, rektor uniwersytetu we fryburgu, zakonnik dominikański nie
powinien z tak żałosną otwartością wyjawiać poglądów tak głupawych.
liturgia bizantyńska jest wspaniała i ja osobiście - jeśli chcę się
naprawdę pomodlić - idę na mszę w rycie bizantyńskim. unici -
porozmawiajmy o kościele unickim. to był w swojej genezie pomysł
trochę polityczny, prawda? - jeśli tę "polityczność" mamy pojmować w
sensie intrygi jezuickiej, to bzdura. po prostu ówczesny episkopat
prawosławny ruski nazbyt był zarażony polską wolnością, czemu dziwić
się nie należy, bo w końcu taki na przykład metropolita pociej był
eks-wojewodą i wychowankiem akademii krakowskiej. bardzo mu
odpowiadało, że nie musi przed królem padać na twarz, jak biskupi
prawosławni padali przed carem. lecz to prawda, że unia miała
doniosłe skutki polityczne, gdyż wyrywała wschodnią wiarę z kręgu
bizantyńsko-rosyjskiego; chodzi mi o krąg kulturowy. a co z tego
wynikło, to można zobaczyć na faktach. przed ostatnią wojną i w
czasie niej ówczesna cerkiew greckokatolicka miała u nas 12 biskupów.
wszystkich aresztowano, wszyscy siedzieli w więzieniach i łagrach -
żaden nie przeszedł na prawosławie. a to przecież bardzo łatwo było
uczynić, bo liturgia prawie ta sama, kalendarz juliański, obrzędy te
same. metropolicie slipemu, następcy szeptyckiego, proponowano w
łagrze stolicę kijowską. byle tylko przeszedł na prawosławie, byle
zerwał z rzymem i odmienił duszę. nie przyjął. a dopiero teraz wyszło
z archiwów kgb, że co drugi duchowny prawosławny był współpracownikiem
tej instytucji. w końcu tego rodzaju fakty muszą z czegoś wynikać i
coś znaczyć. unici byli o wiele twardsi, byli zarażeni zachodnią
wolnością. jeśli pan chce - to miało także i polityczne znaczenie. -
pan stykał się z kościołem unickim? - choćby tam. do ostatnich dni -
niestety, już umarł - miałem tam przyjaciela, ukraińskiego księdza
greckokatolickiego. opowiadał, jak wyglądał ów niby synod lwowski,
który zlikwidował unię. spędzili ich do cerkwi św. jura. ani jednego
biskupa nie było, bo wszystkich już pozamykano i choćby z tej tylko
przyczyny synod był kanonicznie nieważny. a gadka była krótka kto
przechodzi na prawosławie - na jedną stronę, a kto nie - na drugą. tym
ostatnim - każdemu jak obszył 10 lat łagru. i powieźli ich za koło
podbiegunowe, na kołymę. tam strasznie było. co dnia rano patrzyli,
który zamarzł. prostowali tych umarłych i wynosili, układali w sągi
jak drwa, bo chować się nie dało, ziemia dźwięczała pod kilofem jak
żelazo, a spluniesz - to lód pada na ziemię. on jakoś wytrzymał do
amnestii chruszczowowskiej, wrócił. pytałem go o najstraszniejsze
przeżycie i usłyszałem coś nie do wiary na dworcu moskiewskim nie
wiedziałem, gdzie się obrócić, żeby do lwowa, i w końcu zapytałem
milicjanta, a on w dach bije i wyjaśnia, jakby ja człowiek był... oj,
płacili oni za tę swoją rzymską opcję. a przecież nie musieli. - jaki
był, panie tadeuszu, po wojnie los unitów? - w polsce bardzo zły. -
mianowicie? - widzi pan, wedle obowiązującego w polsce prawa starczyła
kilkunastoosobowa grupa, aby zalegalizować grupę wyznaniową, w którym
to trybie istniała i działała legalnie na przykład grupa mormonów.
grekokatolicy stanowili grupę wielotysięczną, lecz oficjalnie nie
istnieli. po tzw. "akcji wisła" starano się namówić ich na
przesiedlenie do zsrr, obiecywano złote góry, nawet księdza i
paramenta cerkiewne mogli zabrać, ale na granicy ludzie szli w jedną
stronę, ksiądz w drugą stronę, a dobytek jeszcze w inną. ci, którzy
nie chcieli wyjechać, zostali prawie w całości przesiedleni albo na
dolny Śląsk, albo na mazury, do dawnych prus wschodnich. cerkiew nie
miała żadnej sieci organizacyjnej. z ramienia księdza prymasa
wyszyńskiego jeden z księży mitratów - odpowiednik naszego infułata -
został opiekunem katolików obrządku wschodniego i miał prymasowskie
upoważnienie do sprawowania liturgii, sakramentów, pogrzebów etc.
Łaciński kler nie zawsze miał ochotę respektować owe uprawnienia. ci
na północy byli niedokształceni i w ogóle nie wiedzieli, że istnieją
jacyś katolicy obrządku wschodniego i że można odprawiać mszę św. "po
rusku". a ci na południu... przyjeżdżał mitrat i meldował się u
proboszcza w sprawie mszy, a proboszcz na to, oglądając prymasowskie
papiery eee, ja swojego prymasa mam w tarnowie. więc mitrat próbował
dostać się do biskupa tarnowskiego. Ówczesny biskup ordynariusz miał
w herbie biskupim hasło "lavare pedes" - "umywać nogi" - stąd też
proboszczowie tamtejsi z okazji wizytacji zwykli byli mawiać o, jedzie
mercedes lavare pedes! więc ksiądz biskup nie miał ochoty rozmawiać z
ukraińskim księdzem. kończyło się zwykle na tym, że resztki
łemkowskie zostawały bez mszy i bez sakramentów. była to
nieinteligentna polityka. ukraińców można nie lubić, i można mieć ku
temu obiektywne powody osobiste, ale w końcu jeżeli w krynicy przez 40
lat grekokatolicy prosili na próżno o zwrot cerkwi zbudowanej przez
ich ojców, to potem nie można się dziwić, że część przeszła na
prawosławie. prawosławni nie musili już nikogo o nic prosić. a sęk w
tym, że niewygodni ukraińscy unici głowę mieli w rzymie, zaś ci drudzy
zupełnie gdzie indziej. no i jeszcze bywały takie historie w krakówie
była sprzed wojny cerkiew św. norberta przy ul. wiślnej. po wojnie
wkroczyło ub, zamknęło cerkiew, a potem przyszedł do niej łaciński
zakon. Łacinnicy pięknie odnowili obiekt, tylko że przy okazji
zniknął ikonostas projektu jana matejki. ikonostas nie igła,
piętrowy, i przy tym znany, bo omawiany w biografiach matejki. lecz
nikt nie wie, co się z nim stało. nie ma. jeśli takie rzeczy były
możliwe w krakowie, "stolicy kultury i sztuki", to już lepiej nie
zagłębiajmy się w historie, które się działy po wsiach bieszczadzkich.
nieładne rzeczy się działy. nie tylko z cerkiewkami, często z ludźmi.
znałem osobiście ks. mitrata deńko, duszpasterza w krakowie. to
polski sąd skazał go na 8 lat jako "agenta watykanu". to w polskim
śledztwie odbito mu nerki. i w polskim obozie koncentracyjnym w
jaworznie siedział. był to wielkiej zacności człowiek. miał powody do
urazy, ale nigdy jednego złego słowa nie słyszałem od niego. długo by
można rozmawiać o takich sprawach... "tygodnik powszechny" - panie
tadeuszu, przez wiele lat kościół w polsce był nie tylko symbolem
tożsamości religijnej polaków, ale też tożsamości narodowej i
tożsamości obywatelskiej. w tym kościele istotną rolę odgrywał
"tygodnik powszechny". jakiego typu była to rola? - myślę, że była to
rola dość specyficzna. z jednej bowiem strony "tygodnik", w którego
redakcji rezydował asystent kościelny ks. andrzej bardecki - który
nota bene bardzo serio traktował swą rolę - miał dla swoich
czytelników tę pieczątkę katolickiej wiarygodności. byliśmy jednak
niezależni, zarówno w zakresie finansów, jak i myślenia. stać nas
było, aby nawet w kwestiach uważanych za kontrowersyjne zajmować
własne stanowisko. myślę, że czytelnicy szybko się w tym
zorientowali. z całą pewnością natomiast nie orientowali się do
końca, jak wielkie trudności w redagowaniu pisma sprawiała działalność
urzędu kontroli prasy, czyli cenzura. istniało szereg "zapisów" na
nazwiska, na tematy, nawet na słowa. mój boże, przecież nawet z
klepsydr wycinano na przykład słowa "sodalis marianus" - bo takie
zwierzę nie powinno było istnieć - i patrzono podejrzliwie nawet na
teksty ściśle religijne. pamiętam, jak w którymś z tekstów
zamieściłem cytat z ewangelii o tych, którzy "znosili ciężar dnia i
upalenia". brzęk, brzęk - cenzura "o jakim to upaleniu mowa? kto to
był pałowany i czemu ma służyć ta aluzja?". czytelnicy zielonego
pojęcia nie mieli, co się wyrabia - tym bardziej że przez długi czas
nie wolno było znaczyć ingerencji cenzorskich. jednakże na całe
szczęście doszli do pochlebnego dla nas wniosku "tygodnik" bywa czasem
nudny - redaguj pismo, gdy ci zdejmują pół numeru! - ale trzeba
przyznać, że "tygodnik" nie kłamie. myślę, że w czasach, gdy cała
rzeczywistość była nafaszerowana kłamstwem, już to działało
odświeżająco że jest takie środowisko, które nie kłamie. jeśli zaś
chodzi o ową tożsamość polsko-katolicką... wie pan, jest taka klisza
"polak-katolik". otóż myślę, że już w perspektywie historycznej jest
to nieprawdziwa klisza, bo w końcu ani pan rej z nagłowic, ani inne
frycze modrzewscy katolikami nie byli, co wszakże nie przeszkadzało im
zachować polską tożsamość narodową. jest natomiast faktem, że hasło
"polak-katolik" sprawdza się całkowicie w środowisku
prawosławno-rosyjskim. - jak jest w rosji? - zupełnie tak, jak za
cara. wtedy polacy mogli swobodnie robić duże nawet kariery wojskowe,
urzędnicze, administracyjne etc. - z tym jednak koniecznym warunkiem,
aby przeszli na prawosławie. prawosławny polak mógł być nawet
generłem. ale nie polak katolik. dziś prawosławie nie daje pomocy w
karierze, lecz - jak już to opisałem - przy polskości trzymają się
tylko ci, którzy nie dali się oderwać od kościoła katolickiego,
chociażby nawet bardzo mało o sprawach wiary wiedzieli. nie mają
książek, niczego nie mają, ale jakoś trwają nawet wtedy, gdy z
językiem już kiepsko. nie badałem bliżej tych spraw, mówię o tym, co
widziałem jeśli tylko odejdziesz od wiary rzymskokatolickiej -
odejdziesz także od polskości. - jak wyglądały stosunki "tygodnika" z
hierarchią? - różnie, różnie to wyglądało. mieliśmy przyjaciół w
hierarchii, ale nie zawsze. widzi pan, tak ogólnie, to wydaje mi się,
że chyba hierarchia miała pretensje do "tygodnika" o niewystarczającą
dyspozycyjność. tak mi się coś zdaje, że nasi księża biskupi mają
trochę wojskową wizję spraw że jak już jest kościół, to dowództwo,
sztab, hierarchia, i jeżeli już coś mówi ksiądz albo biskup, to ruki
pa szwam, święte, i cześć, i żadnych tam inteligenckich zastrzeżeń,
wątpliwości, "własnych zdań". myśmy nie bardzo przystawali do takiej
wizji. - a jak było z pańskimi publikacjami? pan pisał językiem
literackim, a nie teologicznym, przede wszystkim językiem prostym...
- to było tak na serio i w sposób ciągły zacząłem pisać o sprawach
wiary w "poczcie ojca malachiasza". przez długi czas kler - jak i
wszyscy - był święcie przekonany, że ojciec malachiasz jest osobą
duchowną. jakiż był mądry w oczach kleru! ach, jakiż ja byłem mądry!
przychodzili do redakcji, puszyli się no i popatrzcie, jaki to się
znalazł, jak on to świetnie robi! ale w końcu musiałem się
zdekonspirować, napisałem w "tygodniku" wstępniak "byłem ojcem
malachiaszem". rany boskie, cóż za chryja się zrobiła! moi świeccy
korespondenci, którzy w listach nierzadko czynili wyznania konfesyjne,
przylatywali i błagali, żeby przypadkiem nigdy nikomu ani słowa...
tych uspokajałem, że wprawdzie malachiasz jest postacią literacką,
jeśli jednak ubrał tę sukienkę duchowną - to spokojna głowa, dochowa
tajemnicy konfesjonału. natomiast w oczach kleru spadłem na zbity
pysk i zrobiłem się już nie tylko głupi, ale i nieuczciwy, gdyż nie
powinienem był "podszywać się". co zresztą święta prawda. cóż, każdy
z nas będzie za coś sądzony. ja między innymi za to oszustwo. - ale
czy pan miał jakieś monity od duchowieństwa? - zaraz widać, że nie
jest pan otrzaskany z tym środowiskiem. proszę pana, monity, rozmowy
nie są w stylu eklezjalnym. nasz kościół do dziś jest z ducha
przedsoborowy, a proszę pamiętać, że przed soborem nawet późniejsi
eksperci soborowi, sławni teologowie, dopiero z radia i prasy
dowiadywali się, że ich książkę wciągnięto na indeks. nikt z nimi
wcześniej nie rozmawiał. ja też żadnych monitów nie miałem, to nie w
zwyczaju. miałem tylko kwaśne miny. niech pan zauważy, to przecież
trwa do dziś. przecież ja dobrze wiem, że ostatnio nie raz i nie dwa
razy napisałem coś, co musiało się nie podobać. ale nikt z tzw.
miarodajnych kół nie powie i nie napisze wprost Żychiewicz jest zimny
drań. o, nie. napisze się pewni ludzie, wywodzący się z określonych
środowisk... nie zauważył pan tego? powody do zmartwień - jak to
jest, panie tadeuszu od dwóch lat w kościele dzieją się rzeczy,
których wielu ludzi nie pojmuje. przyznam się, że ja też nie
pojmuję. zacznijmy może od tego ksiądz prymas józef glemp,
odpowiadając na krytyki, mówi o "szczekających podwórzowych
kundelkach". ani ksiądz prymas august hlond, ani ksiądz prymas stefan
wyszyński, ani kardynał karol wojtyła nie mówili takim językiem, w
którym jest pogarda, lekceważenie i chęć poniżenia... - jeśli chodzi
o to właśnie odezwanie, to cóż jedynym komentarzem może być brak
komentarza. jeśli bowiem ksiądz prymas w głębi duszy, jako kapłan,
jako hierarcha, jako prymas, czuje się już tak wysoko wyniesionym, że
ktokolwiek bądź wydaje mu się tylko szczekającym kundlem - to trudno
już rozmawiać na przykład o duchu ewangelii. ale to jest tak - pan
prezydent lech wałęsa zgłasza w gdańsku pretensje do tych cholernych
inteligencja i intelektualistów wdrapali się po plecach ludu
pracującego miast i wsi, a potem zawiedli, ks. wiesław niewęgłowski,
duszpasterz środowisk twórczych, publikuje w ,rzeczpospolita' tekst
tak żenująco głupi, że rozpacz człowieka bierze, hierarchia kościelna
mówi o "katolickim narodzie", któremu należy się to i owo, zaś irena
borowik z instytutu religioznawstwa uj publikuje we ,wprost' dość
kompromitujące wyniki badań sondaże, bo wprawdzie 95 proc. polaków
zostało ochrzczonych, jednakowoż tylko 62 proc. wierzy w koniec
świata, w życie pozagrobowe - tylko 50 proc., w zmartwychwstanie ciał
- 35 proc. o ile mi wiadomo, chodzi tu niejednokrotnie o dość
podstawowe sprawy - zwłaszcza że równocześnie co piąty polak nie
wierzy, że bóg stworzył świat, czyli wszechrzeczywistość. jeśli człek
ochrzczony odrzuca ze swego credo wiarę w ciała zmartwychwstanie -
"próżna jest wiara wasza, próżne i przepowiadanie". nie za tęgo było
z tym "przepowiadaniem" i myślę, że te sprawy powinny być zapewne
poważniejszym powodem do zmartwień niż domniemana zdrada twórców,
którzy "stali rzędem po paczki", a teraz "zapomnieli o wszelkiej
przyzwoitości"... - a wypowiedź księdza biskupa józef michalika, że
katolik ma głosować w wybory parlamentarne 1991 na katolika, Żyd na
Żyda... - ...a słoń na słoninę. to jest głupie, po prostu. moim
zdaniem, katolik powinien głosować na uczciwego fachowca. jeśli ktoś
ma wykształcenie specjalistyczne i przygotowanie, a także i tę
szczyptę zamiłowań, i jeżeli na przykład umie organizować opiekę nad
staruszkami, i robi to dobrze i z zamiłowaniem - to dla mnie jest
zupełnie obojętne, czy ten ktoś jest protestantem czy agnostykiem, i
czy wywodzi się z ud, czy z zchn. rugowanie fachowców wedle klucza
partyjnego czy wyznaniowego uważam za wysoce nieinteligentne. - a
powstawanie ugrupowań politycznych, które przyznają sobie monopol na
prawowierność katolicką. to jest zchn, które jerzygo turowicza czy
panią ziutę józefa hennelowa nazywa "katolewicą". ci ludzie jednak coś
zrobili dla kościoła, kiedy tamci dżentelmeni zajmowali się zupełnie
czym innym. - moim zdaniem żadne ugrupowanie polityczne nie powinno
przypisywać sobie miana "chrześcijańskie" albo "katolickie". zaś w
sprawie owego "dorabiania gęby" - że "katolewica" etc. - powinien
zabrać głos kościół. - dlaczego tego nie robi? - należałoby o to
zapytać rzecznika prasowego episkopatu. wydaje mi się, że jest to
sprawa kryptosympatii dla tych z prawicy, a raczej - z kruchty. -
panie tadeuszu, czytałem niedawno wypowiedź pewnego księdza, człowieka
mądrego, mojego przyjaciela, który mówi tak "jeżeli ja mówię, że
istnieje prawda absolutna, to mnie się mówi, że jestem
totalitarystą". a tymczasem jeśli oskarża się go o totalitaryzm, to z
innej przyczyny, tej mianowicie, że twierdzi, jakoby on poznał prawdę
absolutną, posiadł ją i ma. - nie, nie, to przesada, nikt nie może
twierdzić... - ...otóż to! prawda absolutna jest. ale kto z nas może
powiedzieć, że ją posiadł i ma? wierzymy, że ona jest. wierzymy,
chcemy do niej dążyć, zbliżyć się. dekalog to nie kodeks karny - niech
mi pan powie, czy to jest rzeczywiście niezbędne, żeby kościół domagał
się bezwzględnego zakazu aborcja pod groźbą kary więzienia. proszę
mnie dobrze zrozumieć, nie pytam o aborcję, ale o penalizację, o
kryminalizację. uważam, że kościół ma rację, kiedy nazywa aborcję
zabiciem poczętego życia ochrona życia poczętego. - koniecznie pan
chce, abym usiadł gołą pupą na tym rozgrzanym do czerwoności blacie
kuchennym?... no dobrze, nie widzę powodów, aby nie mówić głośno tego,
co myśli się naprawdę. a myślę tak należy wyjść od niewątpliwych
faktów biologicznych. ani męska, ani też żeńska komórka rozrodcza nie
jest człowiekiem. nikt jednak nie może zaprzeczyć, że w momencie ich
połączenia powstaje - określiwszy najostrożniej - nowa jakość. jak ją
nazwiemy, to sprawa zupełnie wtórna i umowna. jest faktem
biologicznym, że w bardzo szybkim czasie w tej "nowej jakości"
zakodowane jest już wszystko - od barwy włosów czy barwy oczu do
uzdolnień. zabijać nie należy, to jest oczywiste i nikt przytomny nie
zamierza głosować, czy jest to dobre, czy złe. jeżeli jednak mamy być
naprawdę całkiem pryncypialni od strony chrześcijańskiej, to sądzę, że
należy pamiętać, iż nie żyjemy i na razie nie będziemy żyli w świecie
pełnej harmonii. Żyjemy w świecie raju utraconego. jest to bardzo
kaleki i nieszczęśliwy świat, zaś - jak sądzę - nad kalectwem winno
być miłosierdzie, nie zaś policjant z kodeksem karnym. ot, sprawa tej
nieszczęsnej irlandzkiej piętnastolatki irlandia, gwałty. proszę pana,
dziecko powinno być owocem miłości, bliskości i najróżniejszych takich
ciepłych spraw, nie zaś przestępstwa; lecz, jako się rzekło, jesteśmy
ludźmi raju utraconego. sądzę, że w tę konkretną sprawę zaangażowane
są trzy osoby, a mianowicie pan bóg, zgwałcona dziewczynka ze swoim
czternastoletnim sumieniem i wrażliwością oraz jej dzieciak. te trzy
osoby mają prawo głosu - i tylko one. nikt inny. Żaden sąd. Żaden
prokurator ani żaden sędzia. Żaden policjant. i żaden doktryner.
nie można całkowicie wykluczyć, że to pokrzywdzone dziecko potrafi
sobie i swemu poczętemu dziecku rzec tak stałam się ofiarą
przestępstwa. pokrzywdzono mnie, zharatano mój świat, przedwcześnie
zabrano dzieciństwo, zafundowano uraz. ale przecież i ty także jesteś
pokrzywdzone. nigdy nie będziesz miało prawdziwego ojca i nigdy nie
będziesz mogło myśleć o nim dobrze. a także i ja, co tu kryć, myślę o
tobie z największą niechęcią, bo inaczej przecież być nie może, nie
mogę inaczej, nie potrafię. no, ale jeśli już stało się to, co się
stało, i skoro obydwoje jesteśmy pokrzywdzeni, to już w tym
nieszczęściu trzymajmy się razem. jeśliby ta zgwałcona
czternastolatka potrafiła i była w stanie tak mniej więcej sprawę
postawić - to czapki z głów i już lepiej nic nie mówcie. lepiej już
nie trzaskajcie dziobami, bo to byłaby wielka rzecz i należałoby się
jej milczenie. byłbym pierwszym, który tę smarkatą pocałowałby w
rękę, jak się to robi na znak szacunku i czci. jeśli jednak nie
potrafi i nie zdoła, będę miał dla niej miłosierdzie i modlitwę. nie
ma na świecie człowieka, który byłby w prawie wołać o paragrafy dla
niej, sądy, prokuratorów i policjanta. to odrażające. chrześcijanie
powinni pamiętać, że dekalog jest zbiorem wskazań moralnych - jak
powinno być - a nie skrótem kodeksu karnego. bądźmy przytomni
gdybyśmy chcieli w tym właśnie trybie traktować dekalog - należałoby
na przykład wyaresztować wszystkich niewierzących i agnostyków, jako
że łamią pierwsze przykazanie. a zaraz potem cofnąć immunitet
poselski także i posłom zchn, bo już nie raz łgali na potęgę. może
nawet byliby radzi z takiego postawienia sprawy, bo przecież zawsze
opowiadali się za konsekwencją... to nie koniec problemu. kościół
bardzo niechętnie patrzy na badania prenatalne, słusznie zresztą
domniemując, że tuż za nimi kryje się możliwość aborcji. zgodnie z
tym pewna pani donosiła ciążę bez badań prenatalnych. dziecko
urodziło się martwe i nie chciano go jej pokazać. mąż wreszcie po
interwencji u ordynatora uzyskał zgodę. pokazano mu dziecko. synek
miał dwie głowy. może jednak należałoby się zastanowić nad tego
rodzaju wypadkami? endecja i pax - jak to jest, panie tadeuszu, z
tradycją endecką w polskim kościele i jak to się stało, że w swoim
pisarstwie pan ani przez chwilę nie miał pokusy, aby bodaj jedną nogą
wejść w ten krąg? - nie mogę powiedzieć, dlaczego, bo nie wiem. mnie
to jakoś bardzo głęboko nie odpowiadało. może to kwestia innej grupy
krwi. jeśli zaś chodzi o stosunki pomiędzy kościołem i endecją, to
cóż przed wojną miałem te -naście lat, więc trudno mi o doświadczenia
osobiste. mój stryj był pepesiakiem i legionistą piłsudskiego, zaś
mój rodzony brat, gdy był młody i głupi, to był endekiem. na 1 maja
stryjaszek szedł w pochodzie, zaś brat stał na chodniku i pokrzykiwał
coś paskudnego. to było szczeniactwo. a wie pan, był taki ksiądz
trzeciak, straszliwy endek i antysemita. ale gdy przyszła wojna, to
ksiądz trzeciak z narażeniem własnego życia krył Żydów... - tak samo
zachowywał się ksiądz godlewski... - skąd wniosek, że jeżeli się jest
porządnym człowiekiem, to można nawet bawić się w endecję. ale o
myśleniu endeckim w obrębie kościoła przed wojną nic nie mogę
powiedzieć, bo za mało o tym wiem. - a po wojnie? - po wojnie była
komuna, endeki pochowały się po kątach, z wyjątkiem piaseckiego et
consortes. to są zresztą bardzo ciekawe historie. - mianowicie? -
przecież bolesław piasecki był typowym faszystą, nawet się z tym nie
krył, a był chroniony. - nie był endekiem, to była onr-falanga, czyli
jeszcze bardziej na prawo. - pod koniec wojny i nawet po jej
zakończeniu oddziały piaseckiego walczyły z partyzantką
sowiecką. kiedy nkwd piaseckiego przymknęło, nikt nie miał cienia
wątpliwości co do jego losów będzie czapa, natychmiast. ale piaseckim
zainteresował się sam gen. sierow - ten, który później wykańczał
rewolucję węgierską. nikt nie był obecny przy ich rozmowach, nikt nie
wie, do czego się zobowiązał piasecki. ale wyszedł wolny i zrobił
pax. to było jedyne w prl prywatne konsorcjum. wydawnictwo pax
wydawało pożyteczne książki. zagranicznym autorom płaciło dewizowe
honoraria, bo dysponowało kontem dewizowym. ,inco-veritas' s-ka -
rozgałęziony system fabryk i warsztatów wytwórczych - było poza
urzędową siatką płac i mogło płacić tyle, ile chciało; a robiło
wszystko, od pasty do butów po urządzenia elektroniczne na eksport.
to była potężna i do dziś dnia skryta impreza finansowa. kiedy w 1956
r. "po prostu" rozpoczęło cykl artykułów o finansach pax-u, to po
dwóch odcinkach musiało przerwać. piasecki miał długie ręce i duże
koneksje, dużo mógł, mógł nawet spod szubienicy wyciągnąć, jak się to
stało choćby z jasienicą. piasecki to był gangster w wielkim stylu, on
wiedział, jak się to robi. ot, wraca do kraju pani zofia
kossak-szczucka. pani zofia miała "narodowych przyjaciół" w pax-ie,
ale to był bardzo porządny człowiek. więc wraca. co robi piasecki?
piasecki funduje wielkiej pisarce polskiej dworek w cieszyńskim, aby
miała gdzie mieszkać, oraz fermę kurzą, aby póki co miała z czego
żyć. i niczego za to nie żąda, żadnych deklaracji, żadnego akcesu do
pax-u, nic. jeśli jednak była potem jakaś impreza pax-owska i
proszono panią kossak-szczucką, aby na przykład zasiadła w jury, to
pani zofia siadała. przecież byłoby nieprzyzwoicie, gdyby odmówiła,
po prostu nie wypadało. grabskiemu też zafundował piasecki willę i
citroena, on miał ten gest. nie trzeba się dziwić, że władze w końcu
przekazały mu koronkową robótkę z księżmi-patriotami, on to robił o
wiele lepiej niż zbowid. ot, księdzu spalił się dach na kościele, a
blachy nie ma, blacha jest na przydział, a dla pax-u taki przydział to
jak psu mucha. chętnie pomogli. i niczego nie żądali. ale gdy był
zjazd księży-patriotów, to nasz ksiądz też dostał zaproszenie. nie
jechać? czyżby nie był patriotą?... panowie z pax-u marzyli o zmianie
statusu, chcieli przemiany pax-u w partię polityczną, lecz bierut i
gomułka mieli zbyt rachityczną wyobraźnię, aby im dać ten zupełnie
bagatelny prezent. lecz chronili ich. pax długo starał się też o
łaski kościoła, ten jednak nie dał się uwieść. a pax przecież nawet
zręby ideolo miał już gotowe budowanie komunizmu z motywów
chrześcijańskich... na razie mieli fundusze. ale nie zawsze mogli
czuć się wielmożnie i godnie. już opowiadałem, jak wzywała ich
brystigerowa... ot, chłopcy na posyłki... prymas wyszyński - postać
"niepojedyncza" - niech mi pan powie, jak pan oceniał wtedy, a jak
dziś pan ocenia kardynała stefana wyszyńskiego. to była niezwykła
postać w kościele polskim. - o, tak. chyba ostatni u nas książę
kościoła. ale niewiele mogę o nim opowiedzieć. - pan wspaniale pisał
o tylu ludziach, a o kardynale wyszyńskim nie... - proszę pana, w
tamtych czasach byłem tylko jednym z redaktorów "tygodnika", i to
jeszcze z tak zwanej "młodej redakcji", bo była jeszcze ta starsza,
bardziej poważna. a na dodatek - koledzy mogą zaświadczyć - byłem
takim dziwakiem, któremu jakoś nie było pilno do kontaktów ze znanymi
osobistościami. myślałem siedź w kącie, znajdą cię, jeśli będą mieli
ochotę. nie byłem zatem blisko wyszyńskiego... - ...blisko
sikorskiego też pan nie był, a wspaniale o nim pan napisał. dlaczego
wszystko, co się u nas pisze o wyszyńskim, jest takie hieratyczne,
jednowymiarowe i na klęczkach. a to taka niezwykła postać! micewski
napisał biografię wyszyńskiego tak, jak się swego czasu pisało
biografię bieruta - czysta apologetyka! dlaczego tak jest? - bo o
wyszyńskim bardzo trudno pisać, to nie była taka "pojedyncza"
postać. zetknąłem się z nim osobiście po raz pierwszy na jasnej górze.
było tam jakieś sympozjum i odważyłem się także zabrać głos. prymas
powiedział potem, że to moje wystąpienie wydało się mu zbyt
pragmatyczne. a po jakimś czasie w warszawie zrzucił mnie z ambony u
św. krzyża. - jak to? - a tak to. poszło o jakieś teksty o formach
kultu maryjnego. prymas był bardzo blisko z matką boską, był uczulony
na te sprawy i jeśli zdawało się mu, że ktoś uwłacza czci matki
boskiej, to w prymasa wstępował tygrys albo lew, albo oba razem. on
się w takich wypadkach zachowywał jak kmicic na wałach jasnogórskich.
poszło chyba o peregrynacje obrazu. to się odbywało z niesłychaną
pompą, kopia obrazu wędrowała z diecezji do diecezji, była witana, na
wsi wyjeżdżały banderie etc. otóż widzi pan, takich zgniłych
inteligentów to czasem jednak trochę śmieszyło. ja dziś inaczej na to
patrzę, inaczej to widzę. bo jednak fakt, że ludzie się spowiadali,
rzucali picie etc... i żeby tylko to. widzi pan, władze to
niesłychanie drażniło, za takim pochodem jeździły patrole milicyjne,
aż wreszcie ten obraz został przyaresztowany, a wtedy jeździły już
puste ramy. i milicja z bezpieką ganiały za pustymi ramami. prymas
na pewno nie miał takich zamiarów, ale nie można było dotkliwiej
ośmieszyć gomułki - pół polski miało uciechę, gdy patrole ganiały za
tymi pustymi ramami. więc myślę, że nie miałem racji i pewnie
słusznie zrzucono mnie z ambony. a potem była jedna jeszcze wielka
awantura. zaprosił mnie z jakąś gadką kul na tydzień kultury
chrześcijańskiej. nie wiem, co we mnie wstąpiło, lecz przed bardzo
dostojnym gronem zacząłem się zastanawiać, po co właściwie i dlaczego
kościół polski tak pilnie naśladuje partię? bo to dyscyplina całkiem
partyjna, strachy też takie jakieś partyjne, i każdy księżulo stara
się dowiedzieć, co się mówi w kc, czyli w kurii prymasowskiej, a jeśli
nie może, to bodaj co się mówi w lokalnej kurii. i wszyscy czekają na
instrukcje. takie różne impertynencje prawiłem. zrobiła się straszna
chryja - kul już nigdy więcej mnie nie zaprosił - bo na imprezie były
obecne ósemki prymasowskie. to osobna historia, pan już tych czasów
nie może pamiętać to były panienki z instytutu prymasowskiego, bardzo
wierne i bardzo straszne dziewczyny. z redakcyjnych doświadczeń w
"tygodniku" pamiętam dwie sprawy z nimi. kiedyś antoni gołubiew
zastępował naczelnego i powiesił sobie w gabinecie matkę boską
ostrobramską. akurat wpadła ósemeczka i pyta dlaczego tu nie ma matki
boskiej? gołubiew bardzo się zdumiał i pokazuje paluchem a to co? a
ona na to tak, ale ja pytam o prawdziwą matkę boską. a drugą podobną
sprawę miał marek skwarnicki. proszony o udział w jakiejś imprezie,
oświadczył, że niestety nie może, bo żona wyjechała i musi się
opiekować dziećmi. panienka ósemeczka wyraziła swoje ogromne
zdumienie jak to, to pan nie wierzy, że matka boska się nimi
zaopiekuje? no więc zaraz z kul-u ósemeczki galopem pognały do
księdza prymasa. po paru dniach ksiądz prymas, chyba odpowiadając na
list wojtyły, oświadczył, że jest to sprawa lokalnego biskupa
ordynariusza i on nie będzie się do tego mieszał. biedny karol wojtyła
konferował z jerzy turowiczem, konferował z asystentem kościelnym, i
podejrzewam, że to oni musieli wysłuchiwać za mnie. wreszcie i mnie
też wezwano na dywanik, ale niewiele z tego wyszło, bo pod koniec
rozmowy mój ordynariusz podrapał się frasobliwie po głowie i orzekł
markotnie, że jestem strasznie przekorny i uparty. można by rzec, że
na tym sprawa się skończyła. ale chyba nie. wie pan, ja posyłałem
prymasowi każdą moją świeżo wydaną książkę. byłem zupełnie pewny, że
normalnym trybem kurialnym ksiądz prymas łypnie okiem na książkę i
czym prędzej odeśle ją do biblioteki na piwną. potem jednak okazało
się, że nie że jednak czyta. i że w ogóle nie jest taki "pojedynczy".
myślałem, że jeśli prymas "otrzepał" się z tej aferki kul-owskiej, to
na pewno dlatego, że uznał, iż po prostu ten impertynencki
redaktorzyna jest za mały, aby się miał nim zajmować prymas polski.
ja mu potem tylko te książki posyłałem z listem. i oto któregoś dnia
przychodzi list od księdza prymasa. zaczynało się to "dobry panie", a
kończyło "pragnę potwierdzić słowa mego oddania i czci. błogosławi -
stefan kard. wyszyński". jak mówił podówczas mój nieletni syn, "gały
mi wylazły na szypułkach". wszystkiego się mogłem spodziewać, tylko
nie takiego listu - boże drogi, przecież ja naprawdę bywałem
dokuczliwy. już nigdy potem nie miałem żadnych trudności z prymasem.
a tamten list mam do dziś. zaś ostatni kontakt z prymasem wyszyńskim
miałem już po jego śmierci. niech pan nie robi takich oczu. po
prostu zjawiła się w redakcji siostrzyczka zakonna, jedna z tych,
które asystowały przy umieraniu prymasa. bardzo już był słaby, nawet
pisać już nie mógł, mógł tylko mówić. i oto którejś nocy poprosił tę
siostrę, aby po wszystkim pojechała do krakowa i przekazała panu
Żychiewiczowi to, to i owo same dobre słowa. byłem diablo wzruszony.
nie zasłużyłem. - obserwował pan prymasa wyszyńskiego tyle lat. co
wydaje się panu największym osiągnięciem prymasa, a co porażką? - to
był człowiek dobrej woli, on naprawdę chciał znaleźć jakieś przyzwoite
modus vivendi z rządami komunistycznymi. nie wiedział, bo nikt nie
wiedział, że "plan na polskę" jest już gotowy i przewiduje utworzenie
"kościoła państwowego", on rozmawiał z łobuzami w nadziei, że to może
nie całkiem łobuzy. ale to były łobuzy. to chyba była jego porażka -
choć oczywiście nie z jego winy. a teraz powiem, czym mi zaimponował
najbardziej. widzi pan, prymas żywił cichy, ale głęboki żal do
episkopatu i kleru, że nie bronił go po jego aresztowaniu. ksiądz jan
zieja w kazaniu to ujawnił. proszę pana, nigdzie, w żadnym zbiorze nie
znajdzie pan dokumentów kościelnych, listów pasterskich etc. z czasu
po aresztowaniu prymasa. były to teksty unurzane w zjełczałej
wazelinie - w stosunku do władz, oczywiście. kiedy zatem ksiądz
prymas wyszedł z kryminału, wszyscy spodziewali się jakichś rozliczeń,
kar kanonicznych. a nic takiego się nie stało, nawet księża-patrioci,
którzy tu i tam powłazili do kurii biskupich - nie byli "pociągani do
odpowiedzialności". co więcej - prymas zaraz po wyjściu pokazywał się
i fotografował z dwoma hierarchami z baraniakiem, który także
siedział, jak on, i z biskupem łódzkim klepaczem, który z ramienia
władz usiłował sprawować funkcję przewodniczącego episkopatu. Żadnych
rozliczeń. nic. taka "gruba krecha", o jakiej się nawet mazowieckiemu
nie śniło. prymas po prostu uważał, że to są jego rodzinne sprawy i
nie będzie ich wywlekał. było, minęło - do roboty! i co tu dużo mówić
to on przeprowadził kościół przez ten cały arcytrudny okres.
przeprowadził bardzo pięknie i bardzo po chrześcijańsku. tej zasługi
nikt mu nie odbierze. to była wyjątkowa osobowość, człowiek wielkiej
skali. wie pan, to się poznaje najłatwiej w kontaktach z takimi
mniejszymi ludźmi. ot, musiał kiedyś pojechać do prymasa nasz
asystent kościelny ksiądz andrzej bardecki, bo mieliśmy jakieś duże
kłopoty redakcyjne. nie był umówiony. jakoś się dostał i czeka,
prymasa nie ma. w końcu przyszedł, zmęczony, zły. więc zaraz w
poczekalni ksiądz andrzej zerwał się, próbował podejść, a prymas go
ofuknął nie teraz, nie mam czasu! ksiądz andrzej jest człowiekiem
bardzo łagodnym i pokorniutkim, ale tym razem jakoś go wzdęło i rzekł
a ja myślałem, że katolicki ksiądz do prymasa polski zawsze ma dostęp.
zwłaszcza jeżeli w ważnej sprawie i nie swojej. prymas przystanął,
popatrzył na niego uważnie, jakby się zastanowił, i rzekł tak. ma
ksiądz rację. ksiądz pozwoli - i zabrał go do gabinetu... "wejdź do
komory swojej" - pan, panie tadeuszu, był dość sceptyczny do zmian
soborowych. dlaczego? ja miałem wtedy wrażenie, że pan w gruncie
rzeczy reprezentuje taką konserwatywną nieufność... - ja w ogóle
jestem sceptyczny i nieufny. w tamtym czasie pisałem nawet cykl
artykułów pod hasłem "wietrzyć odnowę" i jerzy turowicz bardzo
cierpiał, że coś takiego drukuje. turowicz napisał wtedy artykuł
"kryzys w kościele" - prezentował tezę, że chodzi wyłącznie o "kryzys
wzrostu". ja zaś byłem o wiele bardziej sceptyczny. kiedy jan xxiii
otworzył szeroko okno na świat, wielu ludziom się zdawało, że nawieje
tylko woni fiołków, a nawiało także kupę śmieci. dam
przykład. szalenie modne było soborowe hasło kościół jest
wspólnotą. "wspólnotowość" odmieniano we wszystkich przypadkach. a
wynikło z tego także i to, że przyjęto pewne wytyczne architektury
kościelnej. skoro kościół jest wspólnotą i liturgia także jest sprawą
wspólnotową, to wobec tego budynek kościelny także powinien być
jednoprzestrzenny. jak wspólnota, to wspólnota. no i wszystkie
kościoły zaczęto budować w charakterze patelni. one istotnie świetnie
nadają się do takiej liturgii wspólnotowej... ale do niczego więcej.
proszę zauważyć poza liturgią one są zawsze puste. dlaczego? bo,
widzi pan, mrowisko, kołchoz czy inna taka wspólnota to wielka i
szlachetna sprawa, ale człowiek to także osobna mróweczka, która ma
jakieś tam swoje sprawy, jakieś bóle, jakieś zmartwienia. i jest jak
w ewangelii "a ty, jeśli się modlisz, wejdź do komory swojej". są
takie sytuacje, kiedy człowiekowi jest potrzebne takie miejsce. i
dlatego zawsze ktoś siedzi w tych starych kościołach, gdzie są nawy,
kaplice, takie zakątki, gdzie człowiek może pogadać z panem bogiem na
osobności. nie zawsze trzeba być we wspólnocie. więc czy
rzeczywiście musi się ustanawiać tego rodzaju schematy? niech-że to
wszystko będzie jakieś naturalne, różne, nie zawsze wedle wytycznych i
instrukcji. i księża też niech nie naśladują tych betonowych bunkrów.
ludzie chcą, aby coś wreszcie było prawdziwe - są różni. są i
wspaniali, nadzwyczajni. może ja miałem wyjątkowo dobre
doświadczenia, ale spotykałem wspaniałych, mądrych, szlachetnych
księży. i nawet znam takich, o których się mówi, że próżni, że
zachłanni, a ja widzałem ich, jak pomagali dzieciom, jak dbali o
katechizację. to jest bardzo różnie. - przecież wiem, że bywa bardzo
różnie. tylko, widzi pan, w tej chwili dla kościoła w polsce i dla
wierzących jest trudny czas. ludzie szukają w kościele prawdziwości.
a tu, ot, takie sprawy "prawo własności jest święte". rzeczywiście
jeżeli się kiedyś coś zabrało, to trzeba oddać. kościół, majątek
liceum medyczne w oświęcimiu odbierają salezjanie, kraków krakowskie
policealne studium medyczne - księża zmartwychwstańcy. technikum
samochodowe w toruńiu aktem notarialnym zapisane kościołowi św.
józefa, szkoła położnych przy wilczej w warszawa jest także własnością
sióstr zakonnych i będzie odebrane. to są takie mniejsze pestki, ale
bywa, że niepełnosprawni też bywają eksmitowani... ludzie, widząc
takie sprawy, zaczynają tracić zaufanie że prawo prawem, ale może
jednak jakoś nieładnie się dzieje. podobnie jak z tym bujaniem a
propos instrukcji wyborczej. już przed tym można było na przykład w
,dziennik bałtycki'm przeczytać komunikat, że "podczas konferencji
prasowej wyborczej akcji katolickiej wczoraj w gdańsku ujawniono listę
9 partie, które popiera kuria biskupia w pelplinie". na liście było
też stronnictwo narodowe. a wskazówki wyborcze rozsyłano w jednej
kopercie z listem pasterskim, że takich rzeczy robić się nie będzie.
trudno w taki sposób zbudować albo utwierdzić zaufanie. ludzie
naprawdę chcą, aby coś wreszcie było prawdziwe, aby było
naprawdę. gdzież pójdą, jeśli stracą zaufanie do
kościoła?... antysemicki strach - jak to było możliwe, że prof.
maciej giertych został doradcą prymasa? - należałoby jego samego
zapytać, bo skądże ja mogę wiedzieć? widocznie wydał się mu taki
ogromnie mądry i uroczy. - skoro zaczęliśmy o tym mówić... te
ciągnące się od lat strachy antymasońskie, antysemickie. skąd to się
bierze? - znakomita większość księży nigdy nie widziała żywego Żyda.
ale coś panu opowiem objeżdżałem kiedyś diecezję tarnowską i spotkałem
starszego księdza dziekana, który czynił mi gorzkie wyrzuty, że
"tygodnik" drukuje księdza malińskiego nie dość, że mason, to jeszcze
Żyd. więc mówię księże dziekanie, jest ksiądz już starszy, to niechże
ksiądz powie czy widział ksiądz kiedy Żyda z niebieskimi oczyma i
nosem jak kartofel? a ksiądz na to ooo, proszę pana, oni się przecież
kamuflują! no to zdębiałem, bo zabrakło mi argumentów, i wreszcie w
tej rozpaczy mówię jeśli ci Żydzi to taka zakała, to niech mi ksiądz
wytłumaczy jak może ksiądz modlić się do tego ukrzyżowanego Żyda i do
jego matki, która też przecież była Żydówką, a jeszcze na dodatek
została królową polski? może to jakiś straszny spisek? - i co on na
to? - nic. ale wcale nie był przekonany. niczego nie da się
wytłumaczyć człowiekowi, który uwierzył, że ukryta zguba może tkwić w
nosie jak kartofel. - był list pasterski episkopatu przeciwko
antysemityzmowi, ale mam wrażenie, że spłynął jak woda po gęsi. - wie
pan, za bolszewickich czasów bywało w szkole tak - pani mówi
pamiętajcie dzieci, że ciało zanurzone w wodzie traci tyle na
ciężarze, ile waży woda przez to ciało wyparta. a dzieci w ryk i
robią porozumiewawcze miny. czemuż wy się śmiejecie? he, he, bo
wiemy, że pani tak musi mówić. przypuszczalnie teraz ci, po których
spłynęło, mówili sobie i innym eee, pewnie musieli, pewnie były jakieś
naciski i biskupi musieli wydać taki list o antysemityzmie. nie umiem
uwierzyć, że człowiek jest bezsensowną iskrą - pomówmy jeszcze o panu.
proszę opowiedzieć o swoim formowaniu się intelektualnym. jakie
książki były dla pana ważne? - pewnie się pan będzie śmiał ze mnie,
ale gdy byłem chłopaczkiem takim dziesięcioletnim, to mi się okropnie
podobała rodziewiczówna. ja wiem, wytłumaczono mi, że pisarstwo
drugorzędne, że schematyczne etc. wszystko to prawda, ale podobała mi
się ta pochwała prostoty - że jak "tak", to "tak", a jak "nie", to
"nie" - i trwałości. trwania i przetrwania. czytałem klasyków, prusa
i sienkiewicza. mnie zarzucają do dziś, że sienkiewiczem trącę. - pan
jest bardzo sienkiewiczowski, podobnie jak był bardzo sienkiewiczowski
jasienica. tylko że to według mnie nie jest zarzut. ja też chyba
jestem troszkę sienkiewiczowski. - zarzucano mu dydaktyzm, że niby
"dla pokrzepienia serc" pisze. to, myślę, nie taka prosta sprawa, bo
w końcu w swoich historycznych powieściach brał pod piórko czasy
klęski, nie zaś zwycięstwa. faulkner, który sienkiewicza przecież nie
czytał, powiedział kiedyś, że pierwszorzędną funkcją wielkiej
literatury jest właśnie krzepienie serc. może i sienkiewicz był taki
"drugorzędny", ale pióro to on miał! - genialne miał pióro. zwłaszcza
w "trylogii". - bardzo dużo czytałem, bo matka była bibliomanką i
nieustannie kupowała książki, ale zainteresowania miałem rozstrzelone,
bo także na przykład przyrodoznawstwo - to do dziś widać w moim
pisaniu - także technika. zamierzałem zresztą iść w tym kierunku, mam
dyplom technika-mechanika. jeśli zaś chodzi o mój stosunek do wiary,
to formował się pod wpływem bardzo rozwiniętej potrzeby sensowności,
ta zaś wynikła właśnie z owej umysłowości technicznej. niech pan
zwróci uwagę w technice nie ma cudów, w technice wszystko musi być
sensowne. i tak na przykład człowiek o umysłowości technicznej nigdy
nie potrafi pogodzić się z normalnością pederastii, bo ma wpojone, że
tłok ma się poruszać w cylindrze, a nie w rurze wydechowej. jakiś
ekstrahumanista może mu długo tłumaczyć, że to też normalne, ale
technik tylko w głowę się popuka, to jest przeciwne jego duszy. więc,
wie pan, ja miałem przez tę szkołę techniczną zakodowane poczucie
konieczności sensu, i kiedy przyszedł czas rozważań o religia, to
powiedziałem sobie tak istnienia pana boga nie da się udowodnić, ale
świat jest doświadczalnie sensowny, zaś przy założeniu nieistnienia
boga świat przeczyłby samemu sobie. przy założeniu ostateczności
śmierci wychodzi na to, że ewolucja po to tylko dążyła do szczytowo
zorganizowanych struktur, aby skończyć na rozpadzie w prymityw cząstek
mineralnych, zaś człowiek razem z całym swoim dobrem, z całą psychiką,
kończy jako garstka popiołu, bez sensu. jeżeli czytał pan moje
książki o wierze, to musiał pan zauważyć, że ja nieustannie jadę na
tym problemie sensowności. to są bardzo trudne sprawy. teraz
przygotowuję książeczkę "jajko miejscami świeże", gdzie znów będę
próbował o tym pisać. nigdy niczego nikomu nie wpierałem i teraz też
tego nie robię. można przyjąć założenie ostatecznej bezsensowności
świata i człowieka, ale ja tego nie umiałem zrobić. nie umiałem
uwierzyć, że człowiek jest tylko bezsensowną iskrą, która z nicości
wyszła i do nicości powraca. ale to nie jest problem strachu przed
unicestwieniem. to jest sprawa sensu i bezsensu. - nigdy pan nie
miał wątpliwości religijnych? - ileż ich miałem! i mam do dziś, a o
niektórych to sam przed sobą boję się myśleć. ale o nich też
napiszę. a jeszcze więcej miewam pretensji do teologii. myślę na
przykład, że jest zanadto "przeduchowiona". pismo Święte nie raz i
nie dwa powtarza że bóg umiłował świat. tak, to za świat ofiarował
syna, za zbawienie świata, a wcale nie za dusze ludzkie, nic
podobnego. i chrześcijańska wizja końca świata jest wizją jego
odnowienia i przemiany, a nie porzucenia. papież-maksymalista - czy
papież dla pana może nie mieć racji? - może nie mieć racji. - na
przykład w czym? - na przykład w decyzjach administracyjnych czy
nominacyjnych. dopnijmy to obowiązuje nas dogmat o nieomylności
papieskiej, ale niech pan zapyta jakiegoś teologa, jak bardzo ten
dogmat jest obwarowany warunkami że "ex cathedra", że "w sprawach
wiary" etc... a poza tym wąskim zakresem, koniecznym i pożytecznym,
bo na przykład przy jakiejś zasadniczej kontrowersji powinien być
ktoś, kto wreszcie przerwie ją i powie nie, to nie tak - otóż poza tym
zakresem papież też jest omylnym człowiekiem. - na przykład? czy
mógłby pan dać mi jakiś przykład, gdzie nasz ukochany papież-polak jan
paweł ii się mylił? - panie adamie, pan nie ma krzty miłosierdzia.
sam się pan przekonał, że papież przychylnie jest nastawiony do mego
pisania, a teraz mnie pan "podpuszcza", ciągnie w przepaść. ale ja się
nie dam. i powiem tak nie jestem aż tak głupio dęty, aby się porywać
na oceny - nie dlatego, abym się bał, lecz dlatego, że nie jestem
papieżem. to na nim spoczywa cały ciężar odpowiedzialności za
kościół, ja zaś nie zamierzam włączać się w szeregi głupków, którzy
wszystko "zrobiliby lepiej". nie zamierzam. co mogę, to podzielić się
pewną uwagą w nawiasie otóż czasem wydaje mi się, że nasz papież jest
maksymalistą i traktuje nas tak, jakbyśmy nie byli ludźmi raju
utraconego. to przecież on mówi o budowaniu cywilizacji miłości. dla
mnie to za dużo. ja byłbym całkiem szczęśliwy, gdyby udało się
zbudować cywilizację życzliwości. bo na razie to wierne chrześcijany
zachowują się raczej wedle recepty "człowiek człowiekowi wilkiem", i
nawet tam, gdzie nie jest to nijak umotywowane, jeden drugiego
zagryzłby albo wtrącił do piekieł. ja nie chcę być kochanym przez
lubych chrześcijan, mnie wystarczy zwykła ludzka życzliwość. a tu
mówią o cywilizacji miłości. za dużo. i jeszcze jedno mogę panu
opowiedzieć. nasz papież - gdy był biskupem krakowskim - napisał
książkę "miłość i odpowiedzialność". zwrócono się do mnie o
recenzję. napisałem. ale redakcja miała pietra i pokazała mu
ją. wojtyła zaś poprosił, aby jednak nie drukowano tej recenzji - i
myślę, że długo miał żal o nią. o co poszło? napisałem recenzję
bardzo pochlebną, bo książka zasługiwała na to wszystko tam jest
logicznie poukładane, jedno z drugiego wynika i niczego absolutnie nie
można zahaczyć, aby było niesłuszne albo wątpliwe. ta książka jest
czymś w rodzaju wspaniałej katedry gotyckiej. jest ciężar, są
przypory, które sprowadzają ten ciężar do ziemi, jest trójstrefowy
podział wnętrza, jest dwanaście kaplic przy prezbiterium, bo dwunastu
było apostołów, są duże okna z witrażami, by ściany uwolnić od
ciężaru, robi się z tego taka "architektura światła" i w ogóle w sumie
wspaniała rzecz. w tym wnętrzu można się znakomicie modlić. ale nie
można żyć. to oczywiście nie było po to wznoszone, aby w tym wnętrzu
żyć - cel i przeznaczenie są inne. czy realne byłoby życie ściśle
wedle "miłości i odpowiedzialności"? trzy sprawy a propos - panie
tadeuszu, czy w obrębie pana wiary katolickiej jest miejsce na
tragiczny wybór? - nie wiem, czy mam prawo mówić o "swojej wierze
katolickiej", ale to wiem na pewno, że skoro takie miejsce znajduje
się w życiu, to musi się znaleźć także w wierze. wybory mogą być
tragiczne, mogą być także niesłuszne, jednakże sądzę, że nawet w tych
niesłusznych często można odnaleźć jakieś dobre ziarno, jakieś dążenie
do prawdy, jakiś sprzeciw wobec niesprawiedliwości. wie pan, gdybym
miał na to jakiś wpływ, to tłumaczyłbym księżom, aby znaleźli trochę
więcej miejsca na miłosierdzie, a może trochę mniej na te wszystkie
przepisy i reguły. Życie nie zawsze warte jest życia. - ten wątek
jest mi bardzo bliski, zwłaszcza na tle polskich spraw. dzisiaj w
polsce odbywa się przygotowanie do ścigania i szukania kozła
ofiarnego. niech pan powie co ważniejsze, sprawiedliwość czy
miłosierdzie? jak w jednej z encyklik mówi papież miłosierdzie przed
sprawiedliwością? - absolutnie miłosierdzie, papież ma rację. a wie
pan, nasz ksiądz bardecki, gdy rozmówcy zarzucali mu, że jest
stanowczo za łagodny, odpowiadał spokojnie proszę pana, wszyscy
będziemy za coś sądzeni. to ja już wolę być sądzony za tę
łagodność. - panie tadeuszu, pan jest znany z tego, że pan ma
niesłychanie ostre pióro. pan potrafi tak polemizować, że właściwie
można tylko to powiedzieć, co kmicic wołodyjowskiemu "kończ waść,
wstydu oszczędź". czytałem niedawno wywiad z politykiem z zchn
stefanem niesiołowskim, który bez przerwy deklaruje swój katolicyzm, a
teraz o jerzym urbanie powiada, że urban to ekskrement. jakby to pan
scharakteryzował? pan przecież lubi ostre wejścia. - może czasem
lubię, ale ten cytat jest po prostu niesmaczny. widzi pan, kiedy
komuś zabraknie argumentów, to na końcu może rzec śmierdzi ci z gęby.
choćby nawet była to prawda, to nie na miejscu, nierzeczowa. nie,
nie, to nie tak. ten polityk, jeśli już urbana nie szanuje, to
niechże sam siebie uszanuje. ale a propos nie wiem, czy pan zauważył,
był niedawno wywiad ze mną w "tygodniku" i potem odezwał się ksiądz
prof. waldemar chrostowski, biblista, jeden z zaczepionych. i widać
było z listu, że mocno go korci, by przyłożyć temu cholernemu
Żychiewiczowi. ale nie, do końca był w miarę elegancki. - ja mu się
nie dziwię. też bym się bał. - i jeszcze jedna sprawa a propos. nie
wiem, czy pan zna księdza czajkowskiego? biblistę... - doskonale
znam. - on w dobie soborowej pisywał do "tygodnika" świetne
reportaże. to był świetny publicysta i dziennikarz. - później
przestał być. - no właśnie. biskupi się spłoszyli, że czajkowski
nazbyt swobodnie rozrabia i czym prędzej posłano go na poważne studia
biblistyczne. i myślę, że zrobiono mu krzywdę, bo jest jeszcze jeden
uczony biblista, ale nie ma czajkowskiego publicysty. - publicysty i
dziennikarza nie ma, ale jest jednak bardzo głęboki ksiądz. to
szczęście, że są tacy księża. - ale takich głębokich księży jest
kilkuset, a takich publicystów i dziennikarzy jakoś nie widzę. Świetny
był. widzi pan, są studia na uniwersytecie. można się tam nauczyć
poprawnego formułowania myśli, można potem prowadzić kronikę wypadków,
kronikę sportową albo coś takiego. ale niech pan zauważy żaden ze
znanych publicystów nie kończył żadnych "studiów specjalistycznych" z
tego zakresu. tego nie można się nauczyć, to jest osobny charyzmat.
więc jeśli czajkowski miał ten dar, to już jeden taki mógł być, co to
komu szkodziło? "różne są dary łaski, lecz jeden pan"... i jeszcze
jedno a propos nie ma to jak ksiądz jan twardowski. okropnie go lubię
i wysoko cenię. podobno był czas, kiedy go władze kokietowały.
podobno wezwali go kiedyś, posadzili przy stole i tłumaczą proszę
księdza, ksiądz jest taki zdolny, inteligentny, ksiądz jest takim
świetnym poetą. niech ksiądz tak uczciwie, całkiem szczerze powie po
co księdzu to "ks." przed nazwiskiem? jak to? - pyta twardowski. no
bo ksiądz jest poetą, a jeśli mamy tak szczerze do końca rozmawiać, to
przecież - mówi ten ubek - pana boga nie ma i ksiądz, jako człowiek
inteligentny, dobrze o tym wie. a ksiądz twardowski zrobił bardzo
zdumioną minę i powiada co też pan mówi? nie ma pana boga? to bardzo
dziwne, bo nie dalej jak wczoraj z nim rozmawiałem. tamtym panom ręce
i szczęki opadły, bo jak tu rozmawiać z takim facetem, który wczoraj
rozmawiał z panem bogiem? wariat. a zdawało się, że taki inteligentny
człowiek! okropnie lubię księdza twardowskiego i po cichu mniemam, że
on rzeczywiście rozmawia z bogiem, nawet przy goleniu. - niech pan
powie, jeśli pan może czy miał pan kiedyś odczucie obecności
opatrzności w pańskim życiu? - miałem jeden wypadek, którego do dziś
nie umiem sobie wytłumaczyć. po powtórnym wkroczeniu wojsk sowieckich
było ujawnienie ak, potem aresztowanie sztabu, jeszcze potem wsypy i
wyłapywanie. u mnie też był taki ancymonek, niby podchorąży, na
przepytankę, a zaraz potem ojciec mówi nie śpij w domu. więc dość
długo tłukłem się po znajomych, tu i tam, nawet po strychach i
piwnicach, wreszcie któregoś dnia przychodzę do domu i mówię, że dość,
bo dobre dwa tygodnie minęły. ale ojciec był ostrożny to bodaj idź do
ciotki. my mieszkaliśmy na Łyczakowskiej na piętrze, a ciotka na
parterze, tam było za oknem takie małe podwóreczko, a za nim ogrody.
no więc śpię u ciotki. w pewnej chwili budzę się całkiem otumaniony w
środku nocy, a sen wtedy miałem taki, że można było strzelać. ubieram
się, ścielę łóżko i siadam na krześle sam siebie pytając, co właściwie
wyrabiam, jest przecież ciemno, środek nocy. i słyszę idą. idą prosto
na piętro i pytają syn jest? widzę, że niedobrze, więc wyskoczyłem na
to małe podwórko. nie ma co tam czekać, bo i tam jak szczur w
potrzasku, niech się tylko któryś przez okno wychyli. więc zapukałem
w najdalsze okno, po dłuższym czekaniu wyszła dziewoja w bieli. co ja
tu robię? więc mówię, że przyszli po mnie. oj, to niech pan wchodzi.
wlazłem przez okno. poleciała do innego okna, wyjrzała. oj, u pana
na schodach siedzi żołnierz ze sztykiem. ma niebieską czapkę z
czerwonym otokiem. tych to już wszyscy znali nkwd. szczęście, że to
była osobna klatka schodowa. poczekaliśmy do rana, wyszliśmy pod
rękę, żołnierz spojrzał, ale nie zatrzymał kazali mu pilnować mojej
klatki schodowej, a nie wszystkich. proszę mi wierzyć, ja wtedy
naprawdę miałem bardzo mocny sen i naprawdę nie wiem co mnie zbudziło,
dlaczego wstałem, dlaczego pościeliłem łóżko w środku nocy... wierzę
w kościół anonimowy - mówił pan kiedyś w wywiadzie dla "tygodnika"
bardzo ładnie o jan józefie lipskim. co pan myśli o obecności w
naszej kulturze tej formacji polskiej inteligencji lipski, maria
osowska i stanisław ossowskicy... - dobrze myślę. ale powiedziałem
także, że zupełnie mnie nie interesują szyldy. Żadne
szyldy. interesują mnie inteligentni i uczciwi ludzie, a nie żadne tam
ich podziały na lewicę i innych, na wierzących i niewierzących. już
mówiłem ja wierzę w anonimowy kościół - a to w tym sensie, że jego
granic nikt nie zna i z całą pewnością nie pokrywają się one z tymi,
które skłonne byłyby ustalać kartoteki parafialne. i to nie jest
żadna herezja, ja mam oparcie wprost w piśmie Świętym. wie pan, tam
jest opis sądu ostatecznego. i mówi sędzia do zbawionych "pójdźcie,
błogosławieni ojca mego, bo byłem głodny, a nakarmiliście mnie, chory
byłem, a nawiedziliście mnie" etc. i wtedy okazuje się, że owi
wybrani są przekonani, że nigdy jezusa nie spotkali. i słyszą
"cokolwiek uczyniliście jednemu z braci moich najmniejszych, mnieście
uczynili". znam takiego lekarza, który, sam ciężko chory na serce,
nigdy nie odmówi wizyty potrzebującym i przychodzi szarozielony na
gębie, i pot mu z nosa kapie. ale przyjdzie. ten człowiek powiedział
mi kiedyś proszę pana, tak naprawdę to lekarz powinien umrzeć razem ze
swoim pacjentem. ale że tylu jest tych potrzebujących, to żyje się
dalej. otóż, widzi pan, ja nie wiem, czy ten człowiek jest wierzący,
myślę, że raczej agnostyk. ale nigdy go o to nie zapytam, bo to jest
całkiem nieważne. jestem spokojny o niego. nie jest rzeczą możliwą,
aby miłosierni nie mieli dostąpić miłosierdzia i aby człek uczciwy nie
odebrał odpłaty swojej. gdyby w moim kościele coś takiego byłoby
możliwe, nie chciałbym w nim być. - w wywiadzie dla "tygodnika"
naśmiewa się pan złośliwie z formuły "publicysta katolicki". Że to w
ogóle nie ma sensu. - bo nie ma. wiara albo niewiara nie jest
materiałem na szyld. - i nie wstąpi pan do zw. dziennikarzy
katolickich? ani do, ewentualnie, pisarzy katolickich? - już jestem w
stowarzyszeniu pisarzy polskich i polskim pen-clubie, całkiem
wystarczy. do czego niby byłby mi potrzebny jeszcze związek kogoś nie
istniejącego? - a czy może istnieć państwo katolickie? - może. ale
nie daj boże. - dlaczego? - panie adamie, rany boskie, niechże pan
już nie udaje naiwniaka, pan jest przecież historykiem, a niektóre
sprawy musi pan nawet pamiętać. stalinowskim "planem kościelnym na
polskę" było zbudowanie kościoła państwowego, do realizacji tego celu
bardzo konsekwentnie dążono, i mogło się to stać. proszę sobie
przypomnieć przecież za prl-u nikt nie mógł zostać biskupem bez zgody
władz państwowo-partyjnych, za każdym razem musiano wystawiać po paru
kandydatów. karol wojtyła też był tylko jednym z paru kandydatów i
przypuszcza się, że władze wyraziły zgodę tylko w złudnej nadziei, że
tę inteligentną indywidualność da się wygrywać przeciwko wyszyńskiemu.
nadzieje były całkowicie złudne, gdyż wojtyła zawsze zachowywał
niezłomną lojalność wobec prymasa. ale mnie zupełnie nie odpowiadają
tego rodzaju sytuacje i nie chciałbym, aby kiedykolwiek jakiekolwiek
biuro polityczne decydowało o biskupach, przebierając w kandydatach
jak w ulęgałkach. skończyłoby się na tym, że biskupi i proboszcze
siadywaliby rządkiem w poczekalni sekretarza kościelnego kw dla
odebrania instrukcji. równocześnie - przyznaję - zupełnie tak samo
nie odpowiada mi sytuacja, gdy prywatny - bo przecież nie państwowy? -
spowiednik prezydenta, urzędujący na etacie sekretarza stanu, drepcze
za prezydentem, bo musi być obecny na każdym spotkaniu i na każdej
naradzie politycznej, i musi także towarzyszyć mu w wyjazdach
zagranicznych, dyktując na spotkaniu, gdzie kto ma stanąć. uważam, że
także i to jest chorą sytuacją i nie chciałbym, aby ta paranoja się
rozszerzała. pisałem w mojej ostatniej książeczce "cnoty i niecnoty"
ani kościół państwowy, ani państwo wyznaniowe! ani cezar nie powinien
być bogiem, ani też słudzy boży nie powinni się wdrapywać na fotel
cezara, bo nie tam ich miejsce. możemy żyć w przyjaźni i zażyłości,
możemy sobie nawzajem pomagać w sprawach, które wszystkich dotyczą,
ale rozdział kościoła od państwa powinien być utrzymany i strzeżony
jak źrenica oka. zresztą w interesie obu stron. wyznaniowe państwo
jest zupełnie tak samo straszną rzeczą jak kościół państwowy. - no
dobrze, a jeżeli grupa parlamentarzystów postuluje, żeby wpisać do
ustawy o radiu i telewizji taką zasadę, że telewizja ma upowszechniać
wartości chrześcijańskie? - to znaczy konkretnie jakie? nie mam nic
przeciwko audycjom religijnym w tv i w radiu, jeśli tylko są
inteligentnie prowadzone. jeśli zaś wszystkie środki masowego
przekazu będą się biły o rzetelność, pracowitość, uczciwość,
prawdomówność i życzliwość między ludźmi - ogromnie będę się
cieszył. ale do tego nie trzeba żadnej preambuły w ustawie. wie pan,
jest podobna historia niektórym się zdaje, że jeśli sejm uchwali
ustawę, że polska jest wolna, niepodległa i suwerenna, to od tego
momentu polska rzeczywiście będzie wolna, suwerenna i niepodległa.
przecież to też jest zupełny idiotyzm. możemy sobie siąść i uchwalić,
że od jutra wszyscy są zasobni, a niektórzy są napoleonami. potem
zaczniemy kręcić młynka palcami. sensowne to? przynależność partyjna
jest haczykiem niedorzecznym - a jak z tymi rozliczeniami? gonić
komuchów? okładać ich podatkiem od komuchowania? - też idiotyzm. ja
myślę tak jeśli na przykład był taki śledczy, który torturował
więźniów albo składał fałszywe zeznania; jeśli trafiali się
malwersanci albo złodzieje mienia publicznego, albo oszuści; albo
jeśli ktoś trudnił się donosicielstwem albo wykorzystywał swoją
partyjność do wykańczania ludzi - wszyscy oni powinni stanąć przed
sądem. ale - na miłość boską! - przecież to są indywidualne sprawy
karne! bardzo chętnie zobaczę na ławie oskarżonych faceta, który
torturował więźniów, lecz ten człowiek będzie oskarżony o tortury, a
nie o posiadanie czerwonej legitymacji. znam wielu porządnych ludzi,
którzy tę samą legitymację wykorzystywali dla dobra swojej instytucji.
a tzw. szeregowi partyjni? mój sąsiad miał fabryczkę wody sodowej.
tę fabryczkę mu upaństwowili, więc - żeby móc dalej robić wodę sodową
- zapisał się do partii. no to co? będziemy go ścigać sądownie za tę
partyjność? to przecież absurd. jeśli dziś paru młodych ludzi wybije
parę szyb i uszkodzi samochód, mogą być zasadnie karani. ale za te
szyby i za ten samochód, a nie za to, że w kieszeniach mieli
legitymacje na przykład stronnictwa narodowego. wie pan, mnie na
przykład bardzo mierzi afera z gierkową. jest lekarzem okulistą,
podobno dobrym. załoga ją chwali, pacjenci też. ale wyszła za syna
edward giereka - plama na honorze. i pewnie też była partyjna - druga
plama. więc nagonka wyrzucić, przyłożyć, usunąć... - to są żenujące
sprawy. ja po prostu jestem szczęśliwy, że pan to mówi. w pana
ustach te słowa mają olbrzymi ciężar. myślę zupełnie tak samo jak
pan. to ciekawe, bo my przecież mamy całkiem inne biografie, skądinąd
się wywodzimy, ja jestem młodszy. a myślę dokładnie tak jak pan.
może dlatego, że naczytałem się pana książek. - nie przesadzajmy.
ale mazowiecki miał rację z tą swoją krechą. jeśli przeciwko
komukolwiek są konkretne zarzuty kryminalne, to niechże się tym zajmie
prokurator i sąd; osobiście chętnie bym tam posadził nawet tego
anonimowego faceta, który zadecydował, że składki ubezpieczeniowe zus
były przekazywane do budżetu państwa, czyli zostały przez państwo
rozkradzione, a teraz kto inny tłumaczy nieszczęsnym staruszkom, że
dwóch robotników musi pracować na jednego dziadka, aby mógł dostać
jałmużnę od państwa. tacy ludzie powinni być karani, ale - na miły
bóg! - przestańmy szukać sobie nawzajem nierzeczowych "haczyków w
życiorysie", kiedy wszystko się wali. sama tylko przynależność
partyjna jest haczykiem nierzeczowym. nie naśladujmy komunistów.
przecież to oni grzebali w życiorysach jak w koszu na śmieci o, ten ma
ciocię u andersa! kościół w pozycji obronnej - dzisiejszy
kościół... nigdy kościół w polsce nie przeżywał tak spektakularnego
triumfu, zwycięstwa. a jednocześnie słyszę, że trwa nowa faza ataków
na kościół, na wzór stalinowski. ta teza ciągle jest powtarzana na
kościół idzie wielki atak. skąd się to bierze? - z chorych dusz i z
chorych głów, proszę pana. jeśli chodzi o ten triumf, to byłbym
ostrożny, bo na przykład zupełnie nie jestem pewny, czy świadectwem
triumfu może być fakt - jak to już wcześniej zaznaczyłem - że tak
znaczny odsetek ochrzczonych odrzuca podstawowe prawdy wiary. kościół
nauczający jakoś nie potrafił do tych ludzi dotrzeć, a to raczej
klęska, bo katolicyzm staje sią zwyczajowy, obrzędowy, przestaje być
trwałą formacją. a jeśli chodzi o owe rzekome prześladowania, to
realnie rzecz się ma tak, że każde krytyczne słowo, każde polemiczne
odezwanie, każda próba dotarcia do prawdy bywa przez niektórych
odbierana jako akt wrogi, atak na kościół, prześladowanie etc.
zobaczy pan, nasza dzisiejsza rozmowa też nie inaczej zostanie
odebrana. oni się mogą obudzić z ręką w nocniku. bo jeśli będą się
powtarzały takie historie, jak ta z wyborami, kiedy zupełnie co innego
mówił list pasterski, a co innego instrukcja, jeśli ludzie kościoła
będą próbowali wkraczać w krąg nierzetelności i kłamstwa albo
wdrapywać się na cezariańskie fotele - kościołowi zagrozi
niebezpieczeństwo o wiele gorsze niż iluzoryczne i wydumane
"wrogości". - co takiego? - zobojętnienie. wybaczy pan, ja nie lubię
wielkich słów, ale czasem trzeba. "ja się po to narodziłem i po to
przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie". tak powiedział
chrystus i nie inne też jest posłannictwo każdego człowieka, w
sutannie czy w marynarce, wszystko jedno; jeśli się tego nie czyni - a
przecież można to czynić na różne sposoby - wypada się z kręgu. ludzi
kościoła po prostu nie stać na taki luksus. - dlaczego w kościele tak
się dzieje? dlaczego? - nie chcę mówić w trybie orzekającym, ja mogę
się mylić, mogę nie mieć racji. ale przypuszczam, że może mechanizm
był taki za prl-u kościół istotnie był oprymowany i każde potknięcie
kleru było "punktowane", najczęściej przesadnie, ale niekiedy
słusznie, bo przecież zdarzało się, że to i owo było nie w porządku.
w takich wypadkach porządni ludzie brali wodę w usta i nie mówili nic,
bo "przecież nie będą się dołączać" etc. więc utarł się schemat tylko
wrogowie mogą mówić złe słowo o kościele, natomiast porządni ludzie
nigdy złego słowa nie powiedzą, choćby nawet było to słowo prawdziwe.
prl odeszła do historii, a schemat przetrwał. o kościele, jak o
umarłym nil nisi bene - nic, oprócz pochwał. to naprawdę przetrwało do
dziś. był taki wypadek, że ksiądz od ołtarza nawoływał do
pamiętliwości, do rozliczeń, do zemsty. powiedzieliśmy o tym innemu
księdzu, który przyszedł z wizytą duszpasterską. a księdzu z miejsca
twarz jakoś zmierzchła i powiada sucho kazanie i homilie nie podlegają
ocenie. bardzo się zdumiałem dlaczego? a on mówi bo to jest słowo
boże. nieprawda. to nie jest słowo boże. słowem bożym są teksty
biblijne, homilia i kazanie są tylko komentarzem, a komentarz może być
nawet niedorzeczny. nie chciał się z tym zgodzić. poniektórzy, nawet
ci młodzi, zastygli w tej pozycji obronnej. i jeszcze do tego takie
robią wrażenie, jakby chcieli jak najszybciej poobcinać jak najwięcej
kuponów z przeszłych i niewątpliwych zasług kościoła. Żeby im
pozwracano te różne budynki, jakieś szkoły... mnie na przykład bardzo
mierzi ta historia z budynkami przy kościele św. krzyża w warszawie.
tam istotnie kiedyś dawno były kościół, majątek folwarki zakonne,
budynki też zakonne, chyba po powstaniu władze carskie to
skonfiskowały w ramach represji, a gdy przyszła niepodległość,
ponieważ to było już państwowe, przejęło je odrodzone państwo polskie
i ofiarowało uniwersytetowi. w czasie powstania warszawskiego budynki
zostały wyburzone do korzenia, do piwnic. no i znów państwo je
odbudowało z własnych, a raczej społecznych funduszy i znów ofiarowało
je uniwersytetowi. teraz parafia się o nie upomina, mówi o "zwrocie".
o ile wiem, uniwersytet chciałby iść na ugodę, odstąpić część
pomieszczeń, ale parafia chce mieć prawny tytuł własności. nie trzeba
długo myśleć, aby się dorozumieć jeśli się ma tytuł własności, to
można w każdej chwili wykopać użytkownika. a że kiedyś tam była
zakonna ziemia? to może też zacznijmy się upominać o zwrot uposażeń
władysława laskonogiego albo Łokietka? nieładne to wszystko... -
właściwie całe moje doświadczenie z kościołem było dobrym
doświadczeniem, to było doświadczenie dialogu w szlachetnym znaczeniu
tego słowa, doświadczenie otwartości, rozmowy... dziś dialogu już nie
ma. jest jednostronny, pouczający monolog, a jeżeli nie - to anatema.
jestem tym przerażony. ot, jeden z biskupów daje wywiad, pytają go
skąd takie barbarzyńskie ataki intelektualistów liberalnej lewicy na
kościół? a biskup odpowiada to jest dalszy ciąg walki zła z dobrem,
jak za stalinizmu. dobro to oczywiście kościół, a kościół to on sam.
- wie pan, ja myślę, że powinniśmy się wszyscy razem modlić, żeby nam
nasz kościół wynormalniał, żeby nie było takich właśnie paranoicznych
reakcji, tej zasady nil nisi bene, jak o umarłym, tych pomówień... - w
normalnym państwie, gdzie funkcjonuje normalna opinia publiczna,
hierarchia kościelna jest poddana normalnym procedurom może być
chwalona, może być krytykowana i to wcale nie musi być uważane za
zdradę, bezbożnictwo ani atak na kościół. nic złego się nie dzieje, to
jest normalna rzecz. - o to chodzi żeby było normalnie. może
ostatnia reforma administracji kościelnej okaże się tu pożyteczna, bo
istotnie kontakt z biskupem będzie łatwiejszy, i może nie tylko
biskupom będzie łatwiej dotrzeć do ludzi, ale także i ludziom - do
biskupa. może jakoś łatwiej się zrozumieją i porozumieją. -
oczywiście też chciałbym, aby tak się stało. na koniec tyle tylko
chcę powiedzieć jeżeli w takich ludziach jak moi koledzy czy ja jest
chociaż trochę tej normalności, to w znacznej mierze zawdzięczamy to
właśnie panu, i temu, co pan pisał. - niechże pan nie przesadza. -
panie tadeuszu, pan dobrze wie, że nie jestem lizusem. mówię to, co
myślę. nie boję się mówić prawdy. i za to chciałbym panu podziękować,
i chciałbym prosić, żeby pan zawsze znalazł czas i siły, żeby
odpowiadać na listy, na pytania ludzi szukających - tak, jak robił to
ojciec malachiasz. tadeusz Żychiewicz urodził się w 1922 r. w
bratkowicach k. rzeszowa. jak stwierdził w autobiograficznym
wywiadzie dla "tygodnika powszechnego" nr 2 z br., debiutował w
podziemnej gazetce, jako swój rzeczywisty początek pisarstwa uważa
jednak druk tekstu w "tygodniku" "gdzieś w latach 1949 czy 50".
podpisał się pseudonimem, bo pracował wtedy w instytucjach państwowych
jako historyk sztuki, a owo pismo katolickie było reakcyjne. i tak
działo się dalej, aż "tygodnik powszechny" zamknięto w 1953 r.bo nie
chciało płakać po śmierci stalina. po wznowieniu "tygodnika" w 1956
r. został jego pracownikiem i wnet najbardziej znanym publicystą
religijnym. pisywał pod własnym nazwiskiem, wyjąwszy kreację "ojca
malachiasza". wydał 20 książek, głównie w związanym z "tygodnikiem
powszechnym" wydawnictwie "znak". ostatnio ukazały się "cnoty i
niecnoty". jego pisarstwo religijne można by scharakteryzować dwiema
maksymami "mów prawdę" i "nie nudź". Żychiewicz stanowi zaprzeczenie
dyplomacji, w szczególności swoistej dyplomacji kościelnej. nie znosi
również drętwej nudy. wyrazem uznania dla tego pisarstwa były nagrody
pen-clubu, im. bolesława prusa, im. adolfa bocheńskiego. a w
młodości za odwagę otrzymał krzyż obrony lwowa 1939-1944 i krzyż
pamiątkowy ak obszaru "lutnia". przeszczepy. zagadnienia etyczne
rozmawiają ewa siedlecka i sławomir zagórski 16-04-200 rozmowa z
prof. markiem safjanem - prezesem trybunału konstytucyjnego, członkiem
komitetu ds. bioetyki rady europy w latach 1991-97 bałbym się świata,
w którym specjalna komisja bioetyczna decydowałaby, czy mój poziom
cierpienia jest wystarczający, by zadać mi śmierć. choćby ta komisja
miała orzekać tylko na moją prośbę - mówi prof. marek safjan
przeszczepy dwaj bracia - jan i mieczysław kowalscy - mieli wypadek.
ich toyota zderzyła się czołowo z ciężarówką. jan doznał ciężkiego
urazu czaszki i zginął na miejscu. mieczysław trafił do szpitala w
stanie krytycznym. jedynym ratunkiem było natychmiastowe dokonanie
kilku przeszczepów. na szczęście okazało się, że ciało brata świetnie
się do tego nadaje. Żona jana wyraziła zgodę na pobranie narządów
męża. arcyskomplikowany zabieg trwał blisko 11 godzin. mieczysław
dostał 40 proc. organów brata. i zaczęły się problemy towarzystwo
ubezpieczeniowe nie chciało wypłacić wdowie pełnego odszkodowania,
twierdząc, że jan żyje - choć co prawda tylko w 40 proc. pojawiła się
też wątpliwość, kim jest kowalski sobą, bratem czy każdym po trosze.
i czy żona jana jest teraz w 40 proc. jego drugą żoną, a dzieci brata
- jego dziećmi, skoro organy odpowiedzialne za prokreację też ma po
bracie... dziś to oczywiście fantazja, zaczerpnięta z opowiadania
stanisława lema. na razie nikt nie przeszczepia kilku organów naraz,
choć robi się już łączone transplantacje płuca, serca i trzustki. ale
medycyna nie powiedziała ostatniego słowa. uczeni całkiem poważnie
myślą o przeszczepianiu głów, a właściwie o przyłączaniu ciała osoby,
której mózg umarł, do głowy kogoś, kogo ciało nie nadaje się już "do
użytku". takie próby przeprowadzano kilka lat temu na małpach. co na
to prawo? a może nie ma potrzeby, żeby wypowiadało się na ten temat?
może należy uznać, że dopóki nie zrobi się podobnego zabiegu na
człowieku, nie ma się czym martwić? - prawo nie może przewidzieć
wszystkich sytuacji, które rodzi rozwój nowoczesnych technik
medycznych, ale powinno określać najbardziej podstawowe kryteria, na
podstawie których należy rozstrzygać pojawiające się problemy. prawo
musi więc wyznaczyć jakiś punkt orientacyjny dla dyskusji
filozoficzno-etycznej. samo pobranie organu nie budzi dziś
wątpliwości, pod warunkiem że zabieg ma cel leczniczy, ryzyko operacji
jest mniejsze od spodziewanych korzyści, a osoby poddane zabiegowi -
zarówno dawca, jak i biorca - wyraziły nań zgodę. co innego przeszczep
głowy. takich rzeczy do tej pory nie robiono. medyczne ryzyko
operacji byłoby ogromne, nie mówiąc już o tym, że nie mamy pojęcia,
jak ten zabieg wpłynąłby na zdrowie i samopoczucie osoby, do głowy
której przyczepiono obce ręce, obce nogi, obce narządy rozrodcze.
jest też inny, podstawowy problem. gdyby ta technika miała służyć
ratowaniu życia, można by rozważać, czy korzyści nie przeważają nad
negatywami. gdyby jednak w grę wchodziła zamiana korpusów wyłącznie
po to, by np. poprawić swój wygląd albo się odmłodzić, byłoby to
moralnie nieuzasadnione. tu, moim zdaniem, jest granica, której
przekroczyć nie wolno. gdyby jednak do takiego przeszczepu doszło, po
kim pacjent dziedziczyłby tożsamość - po właścicielu głowy czy ciała?
- odpowiedź prawnika może być wyłącznie hipotetyczna. ponieważ byt
człowieka na ogół wiąże się ze świadomością, czyli z mózgiem, o
tożsamości decydowałby ten, kto jest właścicielem głowy. powiedzmy,
że przeszedłem taką operację. czy wolno mi dopuścić, by moje nowe
ciało zajęło się prokreacją? przecież będzie to równoznaczne z decyzją
o urodzeniu się cudzych - genetycznie - dzieci. - jeśli założymy, że
dokonywanie takich przeszczepów jest dozwolone, to nie widzę problemu.
każda osoba ma prawo decydować o swojej prokreacji. a więc,
teoretycznie, także ktoś, kto otrzymał obcy korpus, a z nim - jajniki
lub jądra. kilkanaście miesięcy temu opisaliśmy w "gazecie" badania
greckiego naukowca prof. nikolaosa sofikitisa. pobierał on od
niepłodnych mężczyzn spermatogonia komórki wyściełające kanaliki
nasienne w jądrach i wszczepiał je do wnętrza szczurzych jąder. po
pewnym czasie w nasieniu zwierząt pojawiły się dojrzałe ludzkie
plemniki. być może nadawały się one do zapłodnienia in vitro.
ostatnio japończycy wykazali, że w organizmie myszy dałoby się
wyhodować ludzkie komórki jajowe. czy takie badania powinny być
prowadzone? - pierwsza myśl, jaka przychodzi mi do głowy czy taki
eksperyment mógłby doprowadzić do wyprodukowania ludzko-zwierzęcej
hybrydy w wyniku wymieszania się genów szczurzych i ludzkich? jeśli
jest choćby najmniejsze ryzyko stworzenia takiej hybrydy, to
eksperyment jest niedopuszczalny. wszelkie badania polegające na
tworzeniu nowych organizmów z udziałem genów człowieka są prawnie
zakazane. ale przecież od kilku lat hoduje się świnie, którym
wszczepia się ludzkie geny, by ich organy były bardziej przydatne do
transplantacji dla człowieka. to też są genetyczne hybrydy zwierzęcia
i człowieka. - dołożenie świni jednego czy dwóch ludzkich genów nie
oznacza wyprodukowania hybrydy. staramy się tylko przekształcić
istniejące już zwierzęta, ale te osobniki nie mogą przekazywać nowo
nabytych cech potomstwu. na tej samej zasadzie człowiek z
wszczepionym świńskim sercem nie byłby hybrydą genetyczną, choć
niektóre jego komórki zawierałyby geny świńskie. prawnicy od lat
spierają się, jak daleko można się posunąć w manipulacjach
genetycznych. są i tacy - sam do nich należę - którzy twierdzą, że
wszelkie tego typu próby, nawet bez udziału ludzkich genów, wymagają
maksymalnej ostrożności i wstrzemięźliwości. nie wszystko bowiem da
się uzasadnić szlachetnym celem eksperymentu, np. ratowaniem
ludzkiego życia. zawsze jest to ingerencja w dziedzictwo genetyczne
świata, w naturalny porządek rzeczy, w równowagę, która nie powinna
być naruszana. a już na pewno nie wtedy, gdy nie możemy przewidzieć
wszystkich konsekwencji. bawimy się trochę jak małe dziecko
zapałkami, sięgając do tajemnicy istnienia. i być może przekroczymy
jakąś granicę, dojdziemy tam, skąd nie ma powrotu. ale takie
konserwatywne podejście oznaczałoby zablokowanie wielu badań
genetycznych, które mogą okazać się bezcenne w medycynie czy
rolnictwie. - czy mamy płacić każdą cenę za rozwój badań naukowych?
europejska konwencja bioetyczna słusznie stwierdza, że interes
jednostki stoi ponad interesem nauki i całego społeczeństwa. nie
można poświęcać człowieka w imię dobra ogółu. dziś zresztą akceptacja
społeczna dla wszelkich eksperymentów jest bez porównania większa niż
na początku xx wieku. na świecie prowadzi się wiele prób terapii
genowej - czyli wymiany chorych genów na zdrowe. tak próbuje się
leczyć mukowiscydozę wada genetyczna prowadząca do uszkodzenia płuc -
red. czy hemofilię zaburzenie krzepliwości krwi - red.. i prawnicy nie
żądają, by przerwać te badania. wolno więc dokonywać modyfikacji
genetycznych, ale nie wolno tego robić tak, by zmiany były
dziedziczne. czyli nie wolno usuwać z organizmu - na etapie zarodka -
genów odpowiedzialnych za pewne choroby. może trzeba odróżnić
interwencje "dobre" od "złych"? - może. tylko gdzie postawić granicę?
czy tam, gdzie chodzi tylko o eliminowanie chorób? a może eliminować
też złe cechy charakteru albo defekty urody? no to będziemy mieć
"nowy wspaniały świat" aldousa huxleya, w którym żyją ludzie
"idealni". to wizja przerażająca, niebezpieczna i smutna - człowiek
stworzony według z góry przyjętego planu. przekreślałoby to, moim
zdaniem, istotę człowieczeństwa. koniec z niepowtarzalnością naszej
natury, z indywidualnością, z nieprzewidywalnością naszego
postępowania. jest pan przeciw temu, by prawo dopuszczało usuwanie z
zarodka genu choroby dziedzicznej? - jeśli ma to prowadzić do trwałej,
dziedzicznej zmiany - jestem przeciw. w europejskiej konwencji
bioetycznej zapisano, że bezwzględny zakaz dokonywania zmian
dziedzicznych może być zniesiony, jeśli rozwój genetyki pójdzie tak
daleko, że będziemy mogli przewidzieć konsekwencje takich ingerencji.
w tej konwencji jest jeszcze jeden zakaz - handlu organami. nie ma
natomiast wzmianki o sprzedaży komórek rozrodczych. tymczasem na
świecie powszechnie sprzedaje się nasienie, a są kraje, w których
kwitnie handel komórkami jajowymi. działają nawet sklepy internetowe,
gdzie można wybrać panią, od której kupi się komórkę. nie wydaje się
to panu bardziej niemoralne niż np. odsprzedanie nerki? w końcu tu
nie chodzi o ratowanie czyjegoś życia, tylko o wyprodukowanie ładnego
dziecka. - w polskim kodeksie karnym nie ma zakazu handlu organami i
tkankami. taki zakaz wprowadza ustawa o transplantacji, ale nie
obejmuje on komórek rozrodczych ani krwi, tkanek i organów
embrionalnych. brak wyraźnego zakazu nie może jednak być rozumiany
jako dopuszczalność sprzedaży. zakaz można bowiem wywieść z ogólnych
norm chroniących godność osoby, a także z norm wymagających, by każda
umowa respektowała powszechnie uznane zasady moralne. uważam, że
wszelki handel ludzkim ciałem - jego organami, komórkami czy tkankami
- sprowadza człowieka do roli przedmiotu. dlatego prawo nie traktuje
części ludzkiego ciała tak jak rzeczy. a jeśli już - to jako
specjalny rodzaj rzeczy - wyjętych z obrotu. ludzkie zwłoki z
pewnością nie są już osobą, ale też nie są rzeczą - i dlatego prawo
nie pozwala swobodnie nimi dysponować. kierujemy się tu tabu
kulturowym, z którego wynika przekonanie, że zwłoki też są - w pewien
sposób - nośnikiem godności człowieka. ale komórkami rozrodczymi
handluje się od lat i nie budzi to większych wątpliwości moralnych...
- kraje europejskie, które postanowiły uregulować ten problem,
zakazują handlu komórkami rozrodczymi. jeśli więc za komórki się
płaci, to na innej zasadzie. jest to jakby zapłata za trud ich
pozyskania, rodzaj odszkodowania za dolegliwości związane z
pobieraniem komórek. w polsce tej kwestii nie regulują żadne
przepisy. nigdy nie odbyła się szersza publiczna dyskusja na ten
temat. jakie są tego konsekwencje? - nasze społeczeństwo nie wie,
jakie są powody i konsekwencje zakazu zapłodnienia in vitro, a jakie -
przyzwolenia na ten zabieg. a przecież można wskazać poważne racje za
i przeciw. argumentem "za" jest to, że nieusuwalną niepłodność można
traktować jak chorobę. albo że istnieje ryzyko przekazania choroby
genetycznej w sytuacji, gdy jedno z małżonków jest zdrowe i chce mieć
dzieci. natomiast argumentem "przeciw" jest niebezpieczeństwo
instrumentalizacji życia i to, że nie umiemy sobie poradzić z
problemem zapasowych zarodków. kto i na jakiej podstawie ma
decydować, czy je zniszczyć, jakoś wykorzystać, czy może przechowywać
w nieskończoność? bez względu na to, jaki kto ma stosunek filozoficzny
do embrionów, nie ulega wątpliwości, że to "coś" jest czymś
szczególnym i wymaga specjalnej ochrony. powstaje pytanie jaki ma być
stopień tej ochrony? niepokojącą konsekwencją użycia cudzej komórki
rozrodczej jest też rozchodzenie się rodzicielstwa biologicznego,
genetycznego i prawnego. nawet jeśli nie budzi to obaw rodziców - czy
na pewno da się pogodzić z dobrem mającego się urodzić dziecka?
musimy stawiać takie pytania. dzieci z probówki w polsce ich nie
stawiamy. urodziły się już u nas setki dzieci z probówek. prywatne
kliniki oferują najnowsze techniki. czy coś w tym złego? - w całym
cywilizowanym świecie, zanim na szeroką skalę wprowadzono prokreację
wspomaganą, toczyły się poważne debaty. trzeba było rozstrzygnąć, czy
jest to usługa komercyjna, czy raczej forma leczenia. kiedy można ją
stosować? w jakich warunkach? określone prawem standardy medyczne są
ważne przy ocenie odpowiedzialności lekarzy i klinik. Świadczy o tym
chociażby przypadek z wielkiej brytanii. w jednej z placówek
medycznych pomylono probówki i białemu małżeństwu urodziło się czarne
dziecko. kolejna sprawa wymagająca rozstrzygnięcia to kwestia
rodzicielstwa, jeśli materiał genetyczny w całości lub w części
pochodzi od osób trzecich, a także prawo dziecka do informacji o jego
tożsamości biologicznej. jeśli te sprawy nie są uregulowane, nie mamy
pojęcia, jak postępować. to właśnie są konsekwencje owej próżni
prawnej. jestem przekonany, że o wspomaganej prokreacji nie mogą
decydować jedynie rodzice i lekarze. jeszcze 20 lat temu w polsce
panował pogląd, iż prawnicy w ogóle nie powinni się mieszać do
przeszczepów. zostawmy to lekarzom - mówiono. jednak w trakcie
dyskusji uznano, że w grę wchodzą prawa innych osób - dawców. Że
trzeba zdefiniować moment śmierci, uwzględnić wolę dawcy lub - jeśli
to niemożliwe - jego rodziny. a to są sprawy, które mają tak wiele
wspólnego z prawem, że powinny być prawnie uregulowane. czy zarodek,
plemnik, komórkę jajową można traktować jak własność - np. podarować
czy odziedziczyć? wyobraźmy sobie, że umiera mężczyzna, pozostawiając
swoje zamrożone nasienie. - polscy prawnicy mieli pod tym względem
ogromną wyobraźnię. w 1969 r. nieżyjący już prof. bronisław
walaszek, znakomity cywilista, napisał artykuł na temat zapłodnienia
post mortem. rozważał, czy nasienie może być przedmiotem
dziedziczenia. i odpowiedział przecząco nasienie to element związany
z dobrami osobistymi człowieka, czyli coś niematerialnego. takie
stanowisko przeważa dziś w europie. kilkanaście lat temu we francji
pewien mężczyzna zmarł na raka. Żona wystąpiła z prośbą o
udostępnienie pobranego wcześniej nasienia męża, chciała bowiem
urodzić dziecko, którego ojcem byłby zmarły mąż. sąd nie wyraził na to
zgody. dlaczego? - tu chodzi o interes osoby, która ma przyjść na
świat. narażamy ją na to, że nie będzie miała ojca, że może się czuć
upokorzona sposobem, w jaki powstała, i że to zaciąży na jej życiu.
nie jest to problem czysto teoretyczny. pierwszą sprawę o
odszkodowanie z tytułu tzw. złego urodzenia ang. wrongful life
rozstrzygał w 1963 r. sąd amerykański zepeda versus zepeda. osoba,
która urodziła się ze związku pozamałżeńskiego, wniosła pozew przeciw
matce. dowodziła, że jako nieślubne dziecko była gorzej traktowana
przez otoczenie, nie mogła osiągnąć tego, co osiągnęłaby, gdyby
urodziła się w rodzinie prawidłowej. sąd co prawda uznał, że nie
istnieje prawna podstawa roszczenia, ale problem został postawiony.
jest to zarazem problem wolności prokreacji - interes rodzica
ograniczony jest interesem przyszłego dziecka. nasienie, komórka
jajowa to według prawa coś szczególnego. a jednak wszystkie spory o
zarodki wytworzone w celu zapłodnienia in vitro to spory o
własność. do kogo należą zamrożone zarodki do rodziców, szpitala, a
może do państwa? - od takiego rozumowania zdecydowanie się dziś
odchodzi. embrion nie może być traktowany jak przedmiot, czyli
własność kogoś, kto mógłby go podarować czy zniszczyć. co prawda
francuska ustawa bioetyczna daje rodzicom biologicznym - pod pewnymi
warunkami - możliwość dysponowania zarodkiem, ale na zupełnie innej
zasadzie niż domkiem letniskowym czy samochodem. rodzice decydują nie
jako właściciele, lecz jako ci, którzy użyczyli swojego materiału
genetycznego. materiału, w którym jest cząstka ich ludzkiej godności.
mogą żądać jego zniszczenia? - nie. ale nie mogą też żądać
przechowywania zamrożonego zarodka dłużej niż pięć lat. po tym czasie
zostaje on z mocy prawa zniszczony. europejska konwencja bioetyczna
zabrania jakichkolwiek badań na ludzkich zarodkach. czy to nie
nadmiar ostrożności? - to niezupełnie ścisłe. konwencja bezwzględnie
zakazuje tworzenia embrionów dla celów naukowych. nie rozstrzyga
natomiast, czy badania na embrionach są dopuszczalne, czy też nie,
pozostawiając tę kwestię prawu wewnętrznemu każdego państwa. są tu
dwa podejścia - europejskie i anglosaskie. w europie zdecydowanie
przeważa pogląd, że badania na zarodkach są niedopuszczalne, a w
każdym razie powinny być ograniczone. amerykanie i anglicy nie są tak
rygorystyczni. wielka brytania jest jedynym krajem europejskim, który
godzi się na tworzenie ludzkich embrionów wyłącznie dla celów
naukowych. osobiście wolę ostrożne i wyważone podejście europejskie.
ciekawość świata, nauka to poważne racje i trzeba się z nimi liczyć. a
jednak czuję, że model anglosaski jest niebezpieczny. we francji
nadprogramowe zarodki są po pięciu latach niszczone. czy nie lepiej
wykorzystywać je do badań, np. nad produkowaniem ludzkich organów do
przeszczepów? - konsekwencje byłyby bardzo niebezpieczne - zapewne
szybko podjęto by produkcję embrionów specjalnie w tym celu.
francuska ustawa bioetyczna uznaje, że dopuszczalne są badania w
celach medycznych, ale tylko wtedy, gdy nie szkodzą embrionowi.
powiedzmy też wyraźnie - nikt dziś nie potrafi wyprodukować gotowego
serca z ludzkich komórek. naukowcy amerykańscy są innego zdania.
twierdzą, że tylko krok dzieli nas od wprowadzenia terapii polegającej
na wstrzykiwaniu komórek z ludzkich zarodków w chore narządy. w ten
sposób będzie się leczyć serce po zawale czy mózg po wylewie. takie
zabiegi przynosić będą wielkie pieniądze. ale chyba nie w polsce.
wyrok trybunału konstytucyjnego z 1997 r. rozstrzyga wyraźnie, że
konstytucyjna ochrona należy się życiu od poczęcia i nie ma podstaw do
różnicowania wartości życia w żadnej jego fazie. - trybunał
powiedział, że każda istota ludzka od momentu powstania podlega
ochronie konstytucyjnej. co nie musi jeszcze oznaczać przyznania
zarodkowi podmiotowości prawnej. z orzeczenia trybunału wynika
generalna zasada ochrony życia płodu. nie ma natomiast żadnych
regulacji prawnych dotyczących dopuszczalności czy niedopuszczalności
badań nad embrionem przed jego implantacją do ciała kobiety. to
zdumiewające - tym bardziej że w całej europie prawo jest w tych
sprawach dużo bardziej precyzyjne. skoro życie zarodka podlega
ochronie prawnej, to nie można go "przetwarzać", np. wykorzystywać do
hodowli ludzkich tkanek. - taki wniosek wydaje się oczywisty. jednak
nie ma przepisów, na podstawie których można kogoś za takie
"przetwarzanie" pociągnąć do odpowiedzialności. kodeks karny mówi
tylko o ochronie dziecka, które rozwija się w organizmie matki.
wspomniał pan o zjawisku rozchodzenia się rodzicielstwa prawnego,
genetycznego i biologicznego. rzeczywiście, przy dzisiejszej technice
może być niezły galimatias... - dlatego cała idea prawnego
uregulowania sztucznej prokreacji zasadza się na tym, by oderwać
rodzicielstwo prawne od biologicznego.to oznacza, że dawcy materiału
genetycznego mogliby się zrzec rodzicielstwa prawnego. byłaby to więc
taka quasi-adopcja dokonywana jeszcze przed urodzeniem, a nawet przed
poczęciem dziecka. te regulacje wywracają jednak w sposób zasadniczy
koncepcje, na których opierały się od zawsze pojęcia "matki" i "ojca".
pewnym łącznikiem między biologicznym i prawnym rodzicielstwem może
być prawo do poznania swojej tożsamości genetycznej. w szwecji czy
austrii dziecko ma prawo żądać informacji, kto jest jego rodzicem
biologicznym. ale to wcale nie znaczy, że rodzic biologiczny ma wobec
dziecka zobowiązania prawne. innymi słowy, wykorzystanie czyjejś
komórki jajowej lub plemnika miałoby w prawie takie same konsekwencje
jak adopcja? - tak, ale musi to wynikać z przyjętych w danym kraju
regulacji prawnych. w polsce ta kwestia nie jest rozstrzygnięta,
pomijając jedno orzeczenie sądu najwyższego z 1983 r. sąd nie
dopuścił do zaprzeczenia ojcostwa mężczyzny, który nie był ojcem
biologicznym dziecka, ale wcześniej wyraził zgodę na zapłodnienie
swojej żony nasieniem obcego dawcy. jeszcze więcej problemów rodzi
macierzyństwo zastępcze, a więc noszenie ciąży "na zamówienie", gdy
genetyczna matka dawczyni komórki jajowej nie może samodzielnie
urodzić dziecka. albo kiedy kobieta użycza i swojej komórki jajowej,
i macicy, żeby małżonek innej kobiety mógł zostać ojcem. takie
sytuacje rodzą nierozwiązywalne problemy, jak w słynnym sporze o baby
m. w stanach zjednoczonych. pewna kobieta zawarła umowę z
małżeństwem o poczęcie i urodzenie dziecka. po porodzie oddała
dziecko, później jednak doszła do wniosku, że umowa jest dla niej
niewykonalna z powodów psychologicznych i moralnych. zażądała zwrotu
dziecka. jak rozwiązano ten spór? - sąd uciekł od zasadniczego
problemu - macierzyństwa. nie wydał dziecka matce, ale nie dlatego,
że odmówił jej racji. uznał, iż z punktu widzenia interesów dziecka
przenoszenie go po pewnym czasie z jednej rodziny rodziców
socjologicznych do drugiej byłoby niewskazane. ale sam kontrakt
zawarty z matką biologiczną - na 10 tys. dolarów - uznano za nieważny
jako naruszający przepisy adopcyjne. i wtedy w nowym jorku,
kalifornii i innych stanach usa zaczęto opracowywać przepisy
postępowania quasi-adopcyjnego, które rozwiązywałoby wszystkie kwestie
prawne jeszcze przed urodzeniem dziecka i zamykałoby drogę do zerwania
umowy. czy taka cywilnoprawna umowa jest pana zdaniem moralna? -
jestem zdecydowanie przeciwny temu, by stwarzać prawny przymus wydania
dziecka przez matkę. również wtedy, gdy umowa zawarta została w sposób
absolutnie dobrowolny. jeśli kobieta poczuje miłość do dziecka, które
urodziła, to powstaje pytanie czy prawo może ingerować w coś, co jest
naturalne? dziesięć lat temu ów pomysł odrzucił komitet ds. bioetyki
przy radzie europy. w polsce prawo również nie akceptuje takich umów.
matka biologiczna - nawet jeśli zawarła umowę - nie ma obowiązku
oddania dziecka. czymś innym jest natomiast tzw. adopcja prenatalna.
postępowanie to wymyślono, by zapobiegać aborcji. kobieta, która
zajdzie w niechcianą ciążę, może jeszcze przed porodem umieścić
dziecko w dobrej rodzinie. adopcję prenatalną dopuszcza się np. w
danii. nie ma tam jednak przymusu przekazania dziecka tej rodzinie, bo
ostateczna decyzja o adopcji następuje po jego urodzeniu. czy
kobieta, która jest żywym inkubatorem, może dysponować w pełni swoim
ciałem? - pamiętam przypadek z kanady - para małżeńska zawarła umowę o
macierzyństwo zastępcze. kobieta, która nosiła ich dziecko, zaczęła
palić papierosy, pić alkohol, a nawet brać narkotyki. małżonkowie
wystąpili więc z pozwem, by sąd nakazał kobiecie dotrzymanie warunków
umowy albo poddał ją nadzorowi, by uniemożliwić szkodzenie dziecku.
krótko mówiąc, rodzice chcieli ograniczyć wolność matki, żeby wymusić
wywiązanie się z przyjętego przez nią zobowiązania. z jednej strony,
mieli podstawę do takich żądań. jeśli uznać, że umowa zawarta z
kobietą jest prawnie ważna, to musi być jakaś forma egzekucji
zapewniająca dotrzymanie umowy. z drugiej strony, intuicyjnie
czujemy, że nie można posuwać się tak daleko. to dowód na to, że tego
rodzaju umowy prawnie nie mają sensu, gdyż z natury rzeczy są
niewykonalne i sprzeczne z naszą intuicją moralną. Śmierć na życzenie
czy prawnicy są zgodni co do tego, w którym momencie człowiek umiera?
- nie. niektórzy nawet proponują wprowadzenie różnych definicji
śmierci w zależności od konkretnej sytuacji. mamy więc definicję tzw.
śmierci mózgowej, czyli całkowitej śmierci mózgu - najczęściej
przyjmowaną w prawie wielu krajów. mamy definicję na użytek lekarzy -
żeby wiedzieli, do którego momentu kogoś ratować. definicję na użytek
towarzystw ubezpieczeniowych. mamy wreszcie definicję śmierci
obywatelskiej - kiedy nieodwracalnie traci się świadomość, a więc i
możność uczestnictwa w życiu publicznym. bulwersującym przykładem
trudności z ustaleniem, czy ktoś jeszcze istnieje jako osoba, był
słynny w latach 7 przypadek karen quinlan. dziewczynę w stanie
śpiączki podłączono do respiratora. potem na prośbę rodziców sąd
najwyższy stanu new jersey zezwolił na odłączenie pacjentki od
życiodajnej maszyny. karen jednak nie umarła. ku zdumieniu lekarzy
oddychała samodzielnie. jej organizm funkcjonował, chociaż kora
mózgowa obumarła. i tak w stanie śpiączki karen przeżyła jeszcze
dziesięć lat. w polskim prawodawstwie nie ma ogólnej definicji
śmierci, czyli określenia momentu końca istnienia kogoś jako osoby.
uznaje się na ogół, że staje się to w momencie śmierci mózgowej. po
raz pierwszy pojęcie śmierci mózgowej pojawiło się u nas w ustawie
transplantacyjnej - dla ustalenia warunków, w których może być pobrany
organ do przeszczepu. czy poszukiwanie definicji śmierci nie jest w
gruncie rzeczy poszukiwaniem definicji człowieka? umrzeć może
przecież tylko ktoś, kto jest człowiekiem. - to prawda. prawo nie
mówi, czym jest istota ludzka. zajmuje się jedynie określeniem
momentu, w którym uzyskuje ona ochronę i podmiotowość prawną, oraz
określa, jakie są środki tej ochrony. a to nie to samo co definicja
życia ludzkiego. tworząc prawną definicję śmierci czy definicję osoby
ludzkiej, należy się kierować systemem wartości funkcjonującym w
społeczeństwie, a także czymś, co nazywam powszechną
intuicją. przecież dla przeciętnego człowieka istota, która wygląda
jak człowiek i samodzielnie oddycha - nawet jeśli nie ma z nią żadnego
kontaktu - jest żyjącym człowiekiem. wszyscy czujemy, że takiej osoby
- choćby jej kora mózgowa umarła i choćby nie była w stanie świadomie
nawet zamrugać powieką - nie można traktować jak rzeczy. w tych
sprawach nie można kierować się wyłącznie racjonalną argumentacją
medyczną. jakie prawa przysługują człowiekowi umierającemu? -
umierania nie można traktować jako ściśle określonego momentu, który
rodzi skutki prawne. bo umieranie nie jest momentem, ale procesem.
jest fazą życia. z punktu widzenia osoby, która umiera, istotne jest
określenie powinności lekarzy. te powinności mogą być inne niż w
pozostałych fazach życia. można np. ustalić, że nie należy stosować
agresywnej terapii w sytuacji, gdy nie można osiągnąć niczego prócz
wydłużenia samego procesu umierania. dawniej uważano, że zawsze i
każdego należy ratować za wszelką cenę. dziś medycyna - choć ma dużo
większe możliwości - traktuje umieranie z większą pokorą. ta pokora
wynika z uznania także innych racji niż samo podtrzymywanie życia.
taką racją może być jakość umierania czy wola umierającego, który nie
godzi się na terapię wydłużającą umieranie. brałem udział w zajęciach
z bioetyki dla amerykańskich studentów medycyny. pokazywano nam na
wideo rozmowę lekarza z pacjentką nieuleczalnie chorą na raka.
chodziło o to, żeby zdecydowała, czy w razie czego ją reanimować, czy
pozwolić jej umrzeć. doczekamy takich czasów, gdy odpowiednie ustawy
zagwarantują choremu prawo do decyzji, czy chce odchodzić dłużej, czy
krócej? - niezgoda na podłączenie do respiratora - wyrażona swobodnie
i z pełną świadomością przez osobę umierającą - powinna być dla
lekarza wiążąca. współczesna etyka lekarska zakłada, iż w zasadzie
każda czynność musi się opierać na świadomej, swobodnej zgodzie
pacjenta. bez tego jakiekolwiek postępowanie lekarza jest wbrew
prawu. stanowi naruszenie autonomii pacjenta, jego prywatności. za
moralną dopuszczalnością odstąpienia od tzw. środków nadzwyczajnych
opowiadają się też od dawna niektórzy przedstawiciele kościoła
katolickiego. mówił o tym papież pius xii na Światowym kongresie
anestezjologicznym w 1958 r. jedno jest pewne - nie wolno mieszać
problemu eutanazji, która jest prawnie i moralnie niedopuszczalna, z
tym, co określamy jako przerwanie leczenia w ostatniej fazie życia. w
polsce można powiedzieć "proszę mnie nie leczyć" - i lekarze zostawią
pacjenta w spokoju. jednak w chwili, gdy traci on przytomność, jego
wola przestaje się liczyć. lekarze obawiają się, że mogliby odpowiadać
za nieudzielenie pomocy w sytuacji grożącej utratą życia. - na
świecie postępuje się w takiej sytuacji na dwa sposoby. według
jednego - tradycyjnego, obowiązującego w polsce - w momencie utraty
przytomności przez pacjenta decyzja należy do lekarza, a ten kieruje
się wyłącznie racjami medycznymi. drugie podejście głosi, że w takiej
sytuacji należy co najmniej uwzględnić wyrażone wcześniej życzenie
pacjenta. i właśnie to rozwiązanie zostało przyjęte przez europejską
konwencję bioetyczną. nic jednak nie zostało tu powiedziane
kategorycznie. to, że "należy wziąć pod uwagę wcześniej wyrażane
życzenie chorego", znaczy wyłącznie, że "można" wziąć, a nie - że
"trzeba". a zatem jest to tylko rodzaj wskazówki, iż wola pacjenta ma
swoją wagę także wtedy, gdy traci on przytomność. w niektórych stanach
usa znany jest tzw. testament życia living will. dokument ten
zawiera życzenia pacjenta wiążące dla lekarza w sytuacji, gdy chory
nie może już sam podjąć decyzji. w polsce nie ma testamentów życia.
- nie ma. i to właśnie jest owa szara strefa medycyny, w której prawo
nie daje dokładnych wskazówek. bogactwo i delikatność sytuacji
związanych z umieraniem człowieka są tak wielkie, że prawo nie może tu
zanadto ingerować. możemy mówić jedynie o podstawowych zasadach, ale
prawo nie zastąpi lekarza w ostatecznym ustaleniu tego, co powinien
czynić wobec człowieka umierającego. czy dzieci też mogą wyrażać
swoją wolę w kwestii leczenia? czy ich sprzeciw powinien być
respektowany? w polsce lekarze uzależniają swe postępowanie od woli
rodziców, a ci z zasady mówią, żeby robić wszystko co możliwe - nawet
jeśli z medycznego punktu widzenia nie ma to sensu i tylko przysparza
cierpień. - dawniej uważano, że przy podejmowaniu decyzji dotyczących
leczenia należy respektować wolę tylko tych osób, które prawnie są
zdolne do jej wyrażania, czyli mają tzw. zdolność do czynności
prawnych. dziś się od tego odchodzi. konwencja bioetyczna mówi, że
osoba musi być "zdolna do wyrażenia zgody" nie w sensie prawnym, ale w
zwykłym, ludzkim - umie świadomie ocenić własną sytuację i wybrać
odpowiadający jej sposób postępowania. dlatego dziecko w sytuacjach
ekstremalnych - np. ryzykownej operacji czy zaprzestania terapii w
przypadku nieuleczalnej choroby - powinno współuczestniczyć w
podejmowaniu decyzji. a przynajmniej trzeba mu stworzyć możliwość
wyrażenia woli. polskie prawo jest jeszcze pod tym względem bardzo
tradycyjne. swoją wolę może wyrazić dopiero szesnastolatek. czy to
oznacza, że jeśli piętnastolatek nie godzi się na ryzykowną operację,
jego zdania nie należy brać pod uwagę? moim zdaniem często jest to już
człowiek świadomy, umiejący ocenić ryzyko, więc powinien być co
najmniej współdecydentem. a czterolatek, który cierpi tak bardzo, że
chciałby już tylko zasnąć i nigdy się nie obudzić? - tutaj sytuacja
jest zupełnie inna. wydaje się, że jest jakaś granica wieku, poza
którą nie ma już decyzji racjonalnych. wolałbym, żeby w takich
przypadkach prawo nie rozstrzygało, czy należy wziąć pod uwagę zdanie
dziecka. zostawiłbym to intuicji lekarzy i rodziców. dr tomasz
dangel z warszawskiego hospicjum dla dzieci pomaga małym pacjentom
przejść na "tamtą stronę". w hospicjum nie leczy się choroby, bo ta
jest nieuleczalna, natomiast dba o to, by dziecko nie cierpiało, i
przygotowuje je do odejścia. wielu lekarzy podziwia działalność dr.
dangla, ale są i tacy, którzy nie ukrywają dezaprobaty. jak jego
działalność mieści się w naszym prawie? - medycyna uznaje, że w tej
fazie życia, jaką jest umieranie, trzeba skupić się na eliminowaniu
cierpień, a nie na przedłużaniu agonii. oczywiście, zaraz odezwie się
prawnik i spyta co to znaczy "przedłużanie agonii"? w którym miejscu
ten proces się zaczyna? jak długo trwa - jedną dobę czy kilka
miesięcy? prawo nie odpowiada na te pytania - i całe szczęście. są
takie obszary życia, w których złem byłoby dokładne określenie, w
jakiej sytuacji należy robić to, a w jakiej tamto. określenie, że np.
należy kontynuować leczenie, jeśli można wydłużyć życie powyżej
czterech tygodni, a jeśli poniżej - zrezygnować. jest pan gotów
zaakceptować przerwanie terapii, a jednocześnie opowiada się pan za
karaniem eutanazji. - owszem. jestem przeciwnikiem eutanazji, nawet w
tych szczególnych sytuacjach, które uzasadniają dopuszczalność tego
zabiegu w holandii. nie od rzeczy jest tu argument slippery sloap
równi pochyłej - najpierw uśmiercamy śmiertelnie chore noworodki, np.
dzieci bezmózgie, potem skracamy życie dzieciom obciążonym znacznie
mniej poważną wadą, np. zespołem downa. sparaliżowany hiszpan ramon
sampedro przez 25 lat walczył o prawo śmierci. dotarł nawet do
komisji praw człowieka w strasburgu, ale i ona odrzuciła jego wniosek.
a on uważał, że zmusza się go do cierpienia i życia w poniżeniu, bo
jego umysł zamknięty jest w martwym ciele i zdany na łaskę innych.
czy państwo może człowieka zmuszać do takiego cierpienia? przecież
europejska konwencja praw człowieka zakazuje traktowania kogokolwiek w
sposób okrutny lub poniżający. - prawnicy ze strasburga mieli
rację. w przypadku sampedra należało respektować odmowę leczenia, ale
nie żądanie, by zadać mu śmierć. całkowity zakaz eutanazji nie łamie,
moim zdaniem, zakazu okrutnego i poniżającego traktowania. gdyby
uznać, że człowiek ma prawo żądać uśmiercenia go, oznaczałoby to, że
państwo ma obowiązek zagwarantować spełnienie tego życzenia. to
jednak oznaczałoby zbyt daleko idącą zmianę naszego systemu wartości.
autonomia człowieka jest dziś wprawdzie wartością wysoko cenioną, ale
ta autonomia - w większości systemów prawnych - napotyka barierę w
postaci innej wartości, jaką jest życie. prawo zawsze stanowiło, że
człowiek nie jest wyłącznym dysponentem swojego życia. czy z tego
wynika, że człowieka wolno zmuszać do cierpienia? - lekarze zapewne
odpowiedzą, że dziś nie ma sytuacji, w której nie można by ulżyć
fizycznemu cierpieniu człowieka. a życie w poniżeniu? - w naszym
systemie wartości życie jest na pierwszym miejscu. prawo nie może
więc żądać od lekarza zadania śmierci, podobnie jak nie może mu
nakazać amputacji zdrowej nogi na życzenie pacjenta. pójście drogą
holandii oznacza uznanie, że jakość życia jest wartością, która się
daje zracjonalizować, zobiektywizować, wyliczyć. Że bywają życia,
które są niewarte życia. a skoro eutanazja polega na założeniu, że
zabijamy dla ulżenia cierpieniu, to trzeba określić, jaki poziom
cierpienia uzasadnia zabicie. może powołać komisję bioetyczną, która
w każdym indywidualnym przypadku rozstrzygałaby, czy respektować
żądanie chorego, aby go uśmiercić? - bałbym się świata, w którym
komisja bioetyczna decydowałaby, czy mój poziom cierpienia jest
wystarczający do zadania mi śmierci. ale przynajmniej miałby pan
alternatywę! - myślę, że mój strach związany z istnieniem komisji,
która w ostatniej fazie mojego życia podejmowałaby tego rodzaju
decyzję - nawet na moją prośbę - jest większy niż potrzeba takiego
wyboru. cała współczesna medycyna odwołuje się jednak do jakości
życia. dzieje się tak nie tylko w holandii. - owszem. dlatego
obowiązkiem lekarza w stosunku do chorego w stanie terminalnym jest
łagodzenie cierpienia. ale jakości życia nie możemy przeciwstawiać
samemu życiu. to nie są wartości równorzędne. jeżeli mamy do
czynienia z życiem - choćby bardzo niedoskonałym, skazanym na
cierpienie, które jednak można jakoś leczyć, a nie tylko łagodzić
cierpienie - to należy uznać, że życie ma pierwszeństwo przed jakością
życia. nadrzędność życia jest pewnym aksjomatem naszego myślenia, z
natury rzeczy nieweryfikowalnym. w ogóle bioetyka opiera się na
pewnych założeniach, nie zawsze poddających się racjonalizacji. nie
da się całkowicie zracjonalizować dyskusji o kondycji ludzkiej. nie
da się udowodnić, że życie jako takie jest więcej warte od życia
określonej jakości. możemy to tylko przyjąć albo odrzucić. dlaczego w
dyskusjach nad bioetyką pojawiają się tylko przykłady z usa, kanady,
francji, ale nie z polski? czy u nas nie pojawiają się takie
dylematy? nikt się nie zastanawia, czy można odłączyć kogoś od
respiratora? co robić z zamrożonymi embrionami? - rzeczywiście w
polsce, poza wąskim kręgiem osób, nie toczy się dyskusja nad tymi
problemami. wciąż chyba jeszcze nie potrafimy rzeczowo rozmawiać o
podobnych sprawach, słuchać argumentów w obronie poglądów, z którymi
się nie zgadzamy. a to jest przecież ważny element kultury
demokratycznej. w wielu krajach regulacje prawne związane z
pojawieniem się nowych problemów, jakie przyniósł rozwój współczesnej
medycyny i biologii, poprzedziła debata publiczna i próba wypracowania
wspólnego stanowiska przez przedstawicieli różnych nauk i różnych
światopoglądów. temu służą istniejące we francji, włoszech, danii,
hiszpanii, portugalii i w wielu innych państwach krajowe komitety
etyczne. w polsce nad ideą powstania takiego komitetu na razie
dyskutujemy. a problemy narastają i nie uciekniemy od nich. zresztą
milczenie też jest wyrazem jakiegoś stanowiska. czy najbardziej
pożądanego? konwencja bioetyczna europejska konwencja praw człowieka
i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny
została przyjęta przez radę europy w listopadzie 1996 r. polska ją
podpisała, ale jeszcze jej nie ratyfikowała. konwencja mówi m.in., że
interes i dobro człowieka mają pierwszeństwo przed interesem
społeczeństwa i nauki; zakazana jest dyskryminacja ze względu na
dziedzictwo genetyczne; można dokonywać tylko takich zmian w genomie
ludzkim, które służą zdrowiu człowieka i nie są dziedziczne; nie wolno
wykorzystywać wspomaganej prokreacji tak, żeby urodziło się dziecko
określonej płci - chyba że służy to uniknięciu choroby związanej z
płcią dziecka; zakazane jest tworzenie embrionów ludzkich dla celów
naukowych; ciało ludzkie i jego części nie mogą stanowić źródła zysku.
konwencja zostawia państwom wolną rękę w sprawie dopuszczalności
zapłodnienia in vitro. w sprawach związanych z konwencją bioetyczną
orzeka trybunał praw człowieka w strasburgu. jaki zawód, taka choroba
- poradnik o chorobach zawodowych iwona dudzik męczy cię uporczywy
kaszel? masz ciągle zapalenie spojówek? bolą cię plecy od
wielogodzinnego przesiadywania przy biurku? być może to choroba
zawodowa! przeczytaj nasz informator i zapoznaj się z listą chorób.
czy każdą dolegliwość, na którą cierpisz, można uznać za chorobę
zawodową? oczywiście, nie! po pierwsze, musi być ona wyraźnie
związana z twoją pracą np. nauczyciel może dostać odszkodowanie z
powodu utraty głosu, ale raczej nie z powodu astmy. po drugie,
choroba musi znajdować się w wykazie chorób zawodowych zobacz w naszej
tabeli. po trzecie, musi ją potwierdzić lekarz medycyny pracy gdzie
się zgłosić, kiedy - o tym już za chwilę. zbieraj kwity do lekarza
jak najwcześniej! spójrz na naszą tabelę. jeśli podejrzewasz, że
twoje dolegliwości związane są z pracą, idź jak najszybciej do lekarza
zakładowego albo swojego lekarza pierwszego kontaktu. im wcześniej,
tym lepiej. nic nie odkładaj! dzięki temu zaczniesz się szybciej
leczyć i będziesz miał tzw. historię choroby. zresztą spójrz na
listę - objawy niektórych chorób muszą występować przez rok, dwa,
nawet dziesięć lat, żeby je uznać za zawodowe. dokumentacja ułatwi ci
udowodnienie, że masz chorobę zawodową a więc też ułatwi ci uzyskanie
odszkodowania i renty. potem do poradni medycyny pracy. kiedy do
niej iść? podpowie ci lekarz i da skierowanie. poradnie są w każdym
mieście wojewódzkim. tutaj sprawdzą, czy twoja choroba jest na liście
i czy istnieje związek pomiędzy zachorowaniem a warunkami pracy.
badanie w specjalistycznych placówkach medycyny pracy jest bezpłatne.
uwaga! o twoim zgłoszeniu do poradni zostaną powiadomione inspekcje -
sanitarna i pracy - które wystąpią do twojego pracodawcy o
"dokumentację zagrożeń zawodowych" w twojej firmie. . sanepid chodzi
i dochodzi... inspektorzy przeprowadzą tzw. dochodzenie
epidemiologicznego w twoim miejscu pracy. potem inspektor sanitarny
wydaje decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej lub decyzję o braku
podstaw do jej stwierdzenia ta procedura odbywa się według kodeksu
postępowania administracyjnego. ważne! od tej decyzji zarówno ty, jak
i twój pracodawca możecie odwołać do wojewódzkiego inspektora
sanitarnego, a potem do naczelnego sądu administracyjnego. . ile to
wszystko może potrwać? w zależności od tego, czy będą kolejne
odwołania, trwa to od kilku miesięcy do... kilku lat. co ci się
należy po stwierdzeniu choroby zawodowej możesz otrzymać zasiłek
chorobowy w wysokości 100 proc. twojej pensji na pół roku, ale można
to przedłużyć. Świadczenie rehabilitacyjne w wysokości 100 proc.
twojej pensji maks. 12 miesięcy. zasiłek wyrównawczy, który wyrównuje
różnicę, jeśli po powrocie do pracy twoje wynagrodzenie obniżyło się z
powodu "uszczerbku na zdrowiu" jednorazowe odszkodowanie, jeśli
pracownik doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu 341
zł za każdy 1 proc. uszczerbku, ale nie więcej niż 7466 zł. uwaga!
to odszkodowanie nie jest przyznawane "z automatu" jak np. zasiłek
chorobowy. musisz sam o nie powalczyć. jak? o tym w punkcie renta z
tytułu niezdolności do pracy. też trzeba się o nią postarać. jak? o
tym w punkcie jak się starać o odszkodowanie wniosek składasz w
firmie, gdzie obecnie pracujesz. uwaga! robisz to po zakończeniu
leczenia i rehabilitacji trzeba przecież ustalić tzw. uszczerbek - a
w trakcie leczenia nie miałoby to sensu. twój pracodawca kompletuje
wymagane dokumenty m.in. decyzję o stwierdzeniu choroby zawodowej,
zaświadczenie o stanie zdrowia wydane przez lekarza, który się tobą
opiekuje. przekazuje wszystko do zuz, który wyznaczy ci termin
badania przez tzw. lekarza orzecznika. lekarz orzecznik ustala stały
lub długotrwały tzw. uszczerbek na zdrowiu. teraz wyjaśnijmy
wreszcie, co to jest ten nieszczęsny "uszczerbek" - chodzi o stałe lub
długotrwałe naruszenie sprawności organizmu. lekarz bierze pod uwagę
m.in. stopień uszkodzenia funkcji organu, powikłania spowodowane
skutkami choroby zawodowej. stopień uszczerbku ustala się w
procentach. stały uszczerbek oznacza naruszenie sprawności organizmu
nierokujące poprawy. długotrwały uszczerbek to naruszenie sprawności
organizmu co najmniej na pół roku, które rokuje poprawę. po tych
badaniach lekarz wydaje orzeczenie, a zus ma 14 dni, żeby przyznać ci
odszkodowanie lub odmówić. wypłata pieniędzy - po miesiącu. uwaga! od
decyzji zus możesz się odwołać do sądu pracy. ważne! prawa do
odszkodowania nie nabywasz z powodu choroby, ale ze względu na jej
skutki. jeśli zostałeś wyleczony, nie dostaniesz odszkodowania.
jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny zmarłego pracownika to
38 398 zł - dla małżonka lub dziecka, 19 199 dla innego członka
rodziny rodzina oprócz dokumentacji choroby dostarczyć musi do zus
jeszcze odpis aktu zgonu zmarłego. jak się starać o rentę jeśli z
powodu choroby zawodowej stałeś się niezdolny do pracy, możesz się
ubiegać o rentę - stałą gdy niezdolność do pracy jest trwała bądź
okresową w przypadku niezdolności do pracy okresowej. ważne! o rentę
możesz się ubiegać niezależnie od tego, czy dostałeś już odszkodowanie
albo zasiłek. renta z tytułu niezdolności do pracy dla pracownika,
który stał się inwalidą wskutek choroby zawodowej. wylicza się ją na
podstawie średniej pensji i okresu płaconych składek - kwota minimalna
wynosi obecnie 663,16 zł. w przypadku częściowej niezdolności do pracy
minimalna renta to 510,11 zł. renta szkoleniowa dla pracownika, który
musi się przekwalifikować, bo po chorobie nie może już pracować w
dotychczasowym zawodzie. dostajesz tyle, ile ostatnio zarabiałeś
maksymalnie przez trzy lata. renta rodzinna dla członków rodziny
pracownika, który zmarł wskutek choroby zawodowej - wylicza się ją
indywidualnie. wniosek o rentę składasz w zus. dołączasz
zaświadczenie o stanie zdrowia wydane przez lekarza prowadzącego
leczenie, ankietę "wywiad zawodowy" wypełnioną przez pracodawcę,
kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych,
dokumenty potwierdzające te okresy, zaświadczenia pracodawcy o tym,
ile zarabiałeś. ufff... jeśli nie wiesz, skąd wziąć te wszystkie
kwity, jak je wypełnić, powinni ci bezpłatnie doradzić w zus. znów do
lekarza. zus skieruje cię do lekarza orzecznika, który oceni
"trwałość twojej niezdolności do pracy" i czy istnieje celowość
przekwalifikowania zawodowego. to orzeczenie stanowi podstawę do
przyznania przez zus renty. nie przyznali? możesz się odwołać do sądu
okręgowego wydział pracy i ubezpieczeń społecznych w ciągu miesiąca od
otrzymania decyzji. odwołanie wnosisz za pośrednictwem oddziału zus,
który wydał decyzję. postępowanie jest bezpłatne. renta zostanie
przyznana w 30 dni po wydaniu decyzji przez lekarza orzecznika zus.
obowiązki pracodawcy co kodeks pracy nakazuje pracodawcy? pracodawca
powinien badać, czy normy czynników szkodliwych dla zdrowia nie są w
firmie przekraczane. badania może zlecić sanepidowi. jeśli są
przekroczone, np. stężenia szkodliwych substancji w powietrzu,
powinien zamontować urządzenia wentylacyjne. to zabezpiecza
pracodawcę przed ewentualnym pozwaniem przez pracownika o
odszkodowanie. poza tym od stycznia tego roku kwota składki na zus,
jaką odprowadza zakład na tzw. wypadkowe, jest uzależniona od liczby
chorób zawodowych i wypadków w tym zakładzie. jeśli zachorujesz, to
pracodawca powinien przenieść cię na inne stanowisko. niestety, nie
zawsze jest to możliwe. na przykład jeśli nauczyciel stracił głos, a
szkoła nie zaproponuje mu etatu. np. bibliotekarza, to musi odejść z
pracy wtedy dostanie odszkodowanie i może ubiegać się o rentę. nie ma
przepisu, który zmusza pracodawców do zatrudniania pracownika
nieprzydatnego. jeśli pracodawca nie wywiązuje się ze swoich
obowiązków, to możesz powiadomić o tym inspekcję pracy oraz sanepid.
obie instytucje przeprowadzą kontrolę w firmie. jeśli stwierdzą
przekroczenie norm bhp, inspektor pracy może nałożyć mandat do 500
zł. w przypadku rażących nieprawidłowości sprawa trafia do sądu, gdzie
pracodawcy grozi grzywna do 5 tys. zł. gdzie szukać przepisów
najważniejszy przepis, który reguluje kwestie bezpieczeństwa pracy, to
rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy z 26 września 1997 r.,
ostatnia zmiana z 11 czerwca 2002 r. wejdzie w życie 29 czerwca 2003
r. dzu z 2002 r. nr 19 poz. 811. istnieją także przepisy szczegółowe
dotyczące niektórych branż i zawodów. oto przykłady takich
rozporządzeń rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej w
sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w
monitory ekranowe z 1 grudnia 1998 r. dzu z 10 grudnia 1998 r., nr
148, poz. 973. rozporządzenie ministra i polityki społecznej w
sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w
środowisku pracy z 9 lipca 1996 r. dzu z 22 lipca 1996 r., nr 86,
poz. 394. spis tych aktów prawnych powinien być również w twojej
firmie, np. u osoby zajmującej się bhp. przepisów możesz szukać
również w bibliotekach albo inspekcji pracy. dominique de villepin w
nowym świecie nowy ład dominique de villepin ameryka odznacza się
dynamiką i zapałem. europa bogata jest w doświadczenia historyczne.
Świat, aby dzielić ciężar wyzwań, które musi podejmować, potrzebuje i
ameryki, i europy, zjednoczonych w łonie nowego euroatlantyckiego
partnerstwa - mówi minister spraw zagranicznych francji dominique de
villepin na przestrzeni ostatnich kilku lat trzy kolejne wstrząsy
zmieniły porządek świata - upadek muru berlińskiego i rozpad
komunistycznego imperium, postępy globalizacji przyspieszone przez
rewolucję w sferze technik komunikacyjnych i wreszcie zamach 11
września, który ujawnił przepastną skalę niebezpieczeństw związanych z
terroryzmem, rozprzestrzenianiem się broni masowej zagłady,
zorganizowaną przestępczością. a wszystko to na podłożu wzbierającego
fanatyzmu i nietolerancji. nasz świat okazuje się równie bogaty w
możliwości, projekty i nowe szanse, jak nieprzewidywalny,
niebezpieczny, naznaczony wymogami chwili i współzależnościami.
jednym słowem jest to świat, który utracił ład, ale który nie ustaje w
jego poszukiwaniu. na pobojowisku dzisiejszy świat szuka sensu i
punktów oparcia. cóż pozostało z uniwersalnych idei? komunizm został
pogrzebany w sowieckich łagrach oraz w wyniku swojej gospodarczej i
społecznej klęski; triumfalny liberalizm, nawet jeśli przyspieszył
rozwój gospodarczy, to jednocześnie pogłębił nierówności, roztrwonił
naturalne zasoby i wyrządził rosnące ciągle szkody w środowisku
naturalnym. z xx wieku, w którym barbarzyństwo przekroczyło wszelkie
wyobrażalne granice, nawet humanizm wychodzi ciężko doświadczony. już
nikt nie opracowuje projektów wiecznego pokoju, jak czyniono to w
czasach oświecenia. nikt nie ośmiela się pomyśleć - jak kiedyś
aristide briand czy woodrow wilson - o wyjęciu wojny spod prawa.
proste schematy nie wystarczają już do zrozumienia złożoności świata,
czas biegnie szybciej, przestrzeń dzieli się na kawałki, a zarazem
kurczy, podczas gdy obszary strategiczne, gospodarcze i kulturowe
nakładają się na siebie, choć się nie pokrywają. wszędzie mniej
wyraźne stają się granice między tym, co wewnątrz, i tym, co na
zewnątrz; zaciera się podział na politykę wewnętrzną i zagraniczną. w
tym kontekście nie zabliźniają się dawne rany - bieda i głód,
epidemie, konflikty regionalne. te plagi bardzo rzadko ustępują, zbyt
często atakują ze zdwojoną siłą. klęska głodu nie opuszcza afryki,
dotykając na tym kontynencie ok. 13 mln ludzi. dysproporcje w rozwoju
osiągają rozmiary nie do zaakceptowania - w afganistanie jedno dziecko
na czworo nie dożywa piątego roku. Średniowiecze miało dżumę,
renesans był nękany przez syfilis, a wiek xix przez cholerę. teraz
aids, choć powstrzymane w krajach bogatych, wciąż zbiera żniwo w
trzecim Świecie - w subsaharyjskiej afryce zabrało rodziców 11 mln
dzieci, na 28,5 mln osób zakażonych mniej niż 30 tys. zostało
poddanych właściwej terapii. szkody w naturalnym środowisku są coraz
groźniejsze, odkąd w 1873 r. 700 osób zmarło w ciągu tygodnia z
powodu londyńskiego smogu. obok zagrożeń technologicznych - od seveso
po bhopal i czarnobyl - pojawiają się niebezpieczeństwa globalne,
takie jak ocieplenie klimatu, obumieranie lasów, czy też zagrożenia
związane z żywnością. kryzysy finansowe, które od czasów bankructwa
lawa john law - finansista działający pod koniec xvii i w xviii w. -
red. i kryzysu 1929 r. nic nie straciły ze swej gwałtowności, wciąż
napawają nas strachem. pomimo wysiłków podejmowanych na obecnym
poziomie współpracy w naszej globalizującej się gospodarce ciągle
brakuje mechanizmów regulacyjnych odpowiednich do jej skali - po
azjatyckich zawirowaniach można się dziś o tym braku ponownie
przekonać, widząc, co dzieje się w ameryce południowej wstrząsanej
kryzysem argentyńskim. ostatnie skandale finansowe w usa powiększają
wątpliwości co do równowagi międzynarodowego systemu gospodarczego. i
wreszcie - nasz glob usiany jest niezabliźnionymi ranami ciągnących
się nieprzerwanie konfliktów na bliskim wschodzie, w kaszmirze czy też
w rejonie wielkich jezior afrykańskich. wraz z nowymi zagrożeniami,
którym sprzyja niestabilność świata - terroryzmem, rozprzestrzenianiem
się broni masowej zagłady, zorganizowaną przestępczością - pojawiają
się na globalnej scenie nowi aktorzy - całe kraje, mafie, grupy
terrorystyczne, wykorzystujące luki w światowym porządku. sprzyja im
ruch, są za pan brat z internetem - nową dźwignią świata. jedwabny
szlak dawnych czasów przekształcił się w bezmiar otwartych dróg - dróg
handlowych, kanałów informacyjnych, dróg migracji, ale również
przemytu narkotyków, broni, terroryzmu. Światowa gospodarka, uboga w
zasady i strażników, pozostawia liczne możliwości opanowania tych
dróg. szanse i plagi powszechne ten nowy system - skomplikowany,
niebezpieczny, chwiejny - rządzi się dziś tylko jednym prawem prawem
współzależności. wymiana handlowa jest bardziej płynna i intensywna,
innowacje błyskawicznie się upowszechniają, a informacje i idee krążą
bez ograniczeń. globalizacja stwarza warunki do pomyślnego rozwoju,
ale zarazem jest źródłem niesprawiedliwości i przemocy. tak jak
według matematyków motyl trzepoczący skrzydłami w azji może spowodować
burzę na morzu irlandzkim, podobnie wydarzenie, które przeszło
niezauważone, może wywołać katastrofalny efekt w odległości dziesiątek
tysięcy kilometrów. lokalne kryzysy odbijają się światowym echem.
myślę na przykład o napięciu pomiędzy indiami i pakistanem, którego
wpływu na bezpieczeństwo regionalne i międzynarodowe nie sposób
przecenić. nie można dłużej odwracać oczu od tego czy innego zarzewia
nieładu, wspierając się złudną nadzieją, że nas to nie dotyczy. odtąd
wszyscy są w stanie zatrząść wszystkimi. podziemne ruchy wstrząsają
szerokimi płytami tektonicznymi, które drżą i pękają na obrzeżach.
przyczyny tego, co się dzieje, stają się mniej jasne i bezpośrednie,
bardziej odległe. lokalne kryzysy służą rozprzestrzenianiu się
globalnego nieporządku. otaczająca naszą planetę coraz gęstsza sieć
wzajemnych powiązań sprzyja zadziwiającym zwarciom w przestrzeni i w
czasie. czyż nie dowiadujemy się dzisiaj, że kolumbijskie ugrupowania
militarne korzystały z doświadczeń ira? albo że przygotowania do
ataku 11 września odbywały się jednocześnie w górach afganistanu, w
kilku państwach europejskich i w samych stanach? od dawna już tych
rosnących współzależności doświadczano. oto 500 lat temu humaniści
nazwali się "obywatelami świata". oto przed ponad 30 laty pierwsze
fotografie wykonane w kosmosie pozwoliły spojrzeć na naszą planetę z
oddalenia. wielokrotnie w ciągu stuleci los dawał światu znaki i
mnożył wezwania. szansa, jaka otwarła się przed humanizmem w epoce
renesansu wraz z odkryciem ameryki, została zmarnowana wskutek
brutalności podboju i konfliktów religijnych. aspiracje czasów
oświecenia zostały zaprzepaszczone za sprawą antagonizmów
narodowościowych. i wreszcie szansę na pokój unicestwiła po dwóch
wojnach światowych ekspansja systemów totalitarnych i starcie dwóch
bloków. dziś globalizacja oferuje nam nową szansę. dzięki trwałemu
rozwojowi wyłania się pojęcie o kapitalnym znaczeniu "światowe dobro
publiczne". ludzkość odkrywa wspólne dziedzictwo, czuje wspólną
odpowiedzialność. pierwszy raz widzi, że pomiędzy ludźmi i państwami,
pomiędzy poszczególnymi aktorami społeczności międzynarodowej
kształtuje się prawdziwa wspólnota losów. w dobie internetu i
globalizacji historia zapisuje się w globalnej księdze. mają miejsce
wydarzenia niezwykłe. począwszy od działalności matki teresy w
slumsach kalkuty, aż po działalność laureatki pokojowej nagrody nobla
jody williams - siły sprawczej międzynarodowej kampanii na rzecz
zakazu stosowania min przeciwpiechotnych, poprzez działania
organizacji lekarze bez granic i wszystkich pionierów pomocy
humanitarnej ucieleśniających nowe zaangażowanie w służbę na rzecz
najbardziej potrzebujących. jednocześnie nowa światowa wspólnota
powstaje w stanie kryzysu, w strachu i niepokoju. wobec
bezpośredniego zagrożenia terroryzmem świat pierwszy raz poczuwa się
do wspólnego obowiązku. Żadne państwo, żadne terytorium nie może
uważać, że jest poza zasięgiem plagi, która chcąc zwieść nasze
możliwości obronne, łączy anachronizm z zaawansowaną
technologią. jeśli nie będziemy wystarczająco czujni, to wszyscy w
naszej globalnej wiosce możemy się stać zakładnikami. wysokość tej
stawki wymaga skoordynowanej, wspólnej odpowiedzi. interes każdego z
nas łączy się odtąd z interesem ogółu. to właśnie dlatego nasza
niespokojna epoka stwarza jedyną szansę, wyjątkową okazję, by położyć
podwaliny pod międzynarodowy system xxi w. nie ma aleksandra, nie ma
alaryka jest oczywiste, że wobec konieczności błyskawicznego działania
i złożoności problemów, jakie przed nami stawia zglobalizowany świat,
tradycyjne działania dyplomatyczne przynoszą tylko częściowe
rozwiązania. warunkujące trwały rozwój sfery o rozległym zasięgu -
takie jak ochrona środowiska, wspieranie rozwoju, postęp społeczny,
problemy żywnościowe - najczęściej są przedmiotem światowych
konferencji. jeśli nawet spotkania te pozwalają zrozumieć wagę
problemów, to ich efekty najczęściej rozczarowują, stają się źródłem
nieporozumień i konfliktów. konferencje owe muszą więc ewoluować, by
osiągały swoje cele. w sferze obrony tradycyjne sojusze wojskowe
ustępują często miejsca szybszym i bardziej elastycznym koalicjom, te
zaś pozwalają błyskawicznie reagować w przypadku kryzysu, ale czy są w
stanie przynieść trwałe rozwiązania? wyłaniają się duże ugrupowania
regionalne i próbują się organizować. nawet najbardziej spójne z nich,
unia europejska, w obliczu najważniejszego w jej historii rozszerzenia
musi przemyśleć swoje aspiracje i sposób zorganizowania, aby utrzymać
i wzmocnić swoją skuteczność i znaczenie w świecie. tradycyjne
procedury dyplomatyczne, ze swą ociężałością, powolnością, środkami
ostrożności, mogą się czasami wydawać zniechęcające. powstaje wtedy
ryzyko, że ulegniemy pokusie ucieczki w przyszłość w złudnej nadziei
dogonienia świata dzięki rozwiązaniom pochodzącym z przeszłości. a to
groziłoby nasileniem zła, któremu chcemy zaradzić. wczoraj o wszystkim
przesądzała siła - mogła ujarzmiać narody, zdobywać terytoria,
zagarniać zasoby, narzucać porządek. delficka pytia chyliła czoło
przed aleksandrem, a papież kłaniał się napoleonowi. imperia nowego
Świata padały pod ciosami konkwistadorów, jak niegdyś rzym uległ
mieczowi alaryka. jednakże dzisiaj sama siła niewiele znaczy. w
otoczeniu tak skomplikowanym - gdzie wszystko jest powiązane i
wzajemnie na siebie oddziałuje, gdzie państwa nie są już osamotnione -
można żyć bezpieczniej, tylko pod warunkiem że świat będzie żył w
pokoju. w społeczności międzynarodowej, która w coraz większym
stopniu tworzy prawdziwą wspólnotę, użycie siły musi być
podporządkowane regułom demokracji, wolności, poszanowania praw. w
społeczeństwach otwartych ambicja poddania ich całkowitej kontroli
jawi się coraz częściej jako iluzja równie kosztowna, co
niebezpieczna. prawdziwą potęgę zapewniają dziś raczej kanały wpływów
niż instrumenty władzy politycznej. na naszych oczach dokonuje się
istna rewolucja w sferze źródeł potęgi. naturalnie potencjał
militarny pozostaje jej składnikiem podstawowym. całkowicie zmieniają
się jednak cele strategiczne. coraz mniej chodzi o obronę granic, a
coraz bardziej o stawienie czoła zagrożeniom ruchomym lub
niewidzialnym, o nabycie umiejętności przerzucania sił na dalekie
teatry wojen. terroryści szydzą z broni atomowej, ale my drżymy, aby
nie obrócili jej przeciwko nam. najbardziej wyrafinowane systemy
techniczne okazują się bezsilne wobec bomb ludzkich. 11 września 2001
r. pokazał to w okrutny sposób - niebezpieczeństwo stało się
nieprzewidywalne, a konflikty asymetryczne. słaby może zachwiać
silniejszym, sprytnie wykorzystując luki w jego potędze. skoro młodzi
piraci informatyczni potrafią włamać się do komputerów w pentagonie
czy w nasa, to czy nie powinniśmy obawiać się wirtualnej apokalipsy?
zapewne jutro wojna objawi nam swoją kolejną nową twarz, zawładnie
nowymi obszarami, sięgnie po nową broń. do panowania nad światem
trzeba dziś dużo więcej niż siła. nie cierpimy więc z racji nadmiaru
potęgi. niebezpieczeństwo jest znacznie bardziej poważne - polega na
jej niedostatku. mocarstwowości nie mierzy się już liczbą ludzi,
armat, fabryk czy nawet laboratoriów i laureatów nagrody nobla. dziś
prawdziwa potęga polega na tworzeniu ładu i nadawaniu sensu. jest to
taka potęga, która nie poddaje się dezorganizacji, deregulacji i
zakłóceniom. krótko mówiąc, powinna nią być ta świadomość, która
dzięki sile przekonań, przykładu i wpływu może zaradzić trudnościom, z
jakimi boryka się świat. nowy porządek się wyłania na takich nowych
podstawach powinien się odrodzić system międzynarodowy. w xix
w. opierał się on na modelu "koncertu mocarstw", który reprezentowała
dyplomacja kongresu wiedeńskiego - metternicha i talleyranda. w
międzywojniu nastąpił rozkwit idealizmu, z którym wiąże się nazwisko
prezydenta wilsona. po 1945 r. mieliśmy dyplomację dwóch wielkich
bloków i konfrontację pomiędzy wschodem a zachodem. ten z kolei model
przestał istnieć wraz z upadkiem muru berlińskiego. oczywiste jest,
że do tej pory nie został jeszcze niczym zastąpiony. w stosunkach
międzynarodowych w dzisiejszej postaci nakładają się na siebie różne
elementy dziedzictwa minionych wieków. z xix w. częściowo
zachowaliśmy klasyczną grę mocarstw opartą od czasów pokoju
westfalskiego 1648 na stosunkach siły i równowagi suwerennych państw
narodowych. xx w. pozostawił nam w spadku potężne, wielostronne
instytucje, które składają się na system onz-owski. pozostaje
wypracować nowy model, który uwzględniałby wyzwania naszych czasów i
odpowiadał aktualnym kryteriom potęgi. w tej konfiguracji podstawowe
miejsce zachowa państwo narodowe. umocni się szczebel regionalny.
zachęcające doświadczenie afryki potwierdziło w tym punkcie lekcję
europejską. widzimy to dziś np. w przypadku demokratycznej republiki
konga czy sudanu - dopuszczona do głosu świadomość regionalna jest
najlepszym sprzymierzeńcem pokoju i bezpieczeństwa. ta zasada
obowiązuje również na bliskim wschodzie. nawet jeśli tamtejsza
sytuacja jawi się w ciemnych barwach, to saudyjska inicjatywa
pokojowa, ponowiona na szczycie ligi arabskiej w bejrucie, otwiera
nowe możliwości. państwo izrael, postawione wobec pytania o
przyszłość regionu, nie może nie uznać, że wszelka jednostronna
odpowiedź musi mieć swoje granice. ponad ugrupowaniami regionalnymi
wyłonią się nowe formy decydowania na skalę światową, którego wymagają
globalne wyzwania natury gospodarczej, społecznej, ekologicznej,
kulturowej czy też etycznej. organizacje pozarządowe otrzymają
wreszcie miejsce na miarę ich niepodważalnej pozycji na nowej scenie
międzynarodowej. jest jeszcze zbyt wcześnie na ścisły opis
konstrukcji tego nowo powstającego ładu międzynarodowego. tak
naprawdę odkryjemy go dopiero w działaniu. bez wątpienia wzrośnie
rola instytucji wielostronnych oraz mechanizmów mniej formalnych,
opartych na bardziej elastycznych zasadach współpracy, na podobieństwo
grupy kontaktowej na bałkanach, kwartetu onz, europa, ameryka, rosja
na bliskim wschodzie czy szczytu g8 dla spraw globalnej gospodarki.
na pewno powstaną też nowe formy działania na wzór tych, które w miarę
swojego rozwoju tworzy unia europejska. jeśli jednak nawet kształty
przyszłego systemu nie są jeszcze wyraźne, możemy już teraz wskazać,
jakimi głównie zasadami powinien się on kierować. wrota do pola chwały
te zasady są nam znane. są to zasady demokracji i państwa prawa.
skoro społeczność międzynarodowa powinna się stać prawdziwą wspólnotą,
nie można jej sobie wyobrazić bez instytucji fundamentalnych dla
naszych wspólnot narodowych. nikt nie może zadowolić się realpolitik
czy też prawem silniejszego. tu chodzi o wiarygodność naszych
demokracji, nawet jeśli oznaczałoby to przeniesienie istniejącego już
modelu na szczebel światowy. ta demokratyczna powinność, którą
winniśmy zasugerować światowej wspólnocie, dyktuje potrójny nakaz -
dzielenia się odpowiedzialnością, prawomocności i sprawiedliwości.
pierwszy nakaz jest nieodzowny w świecie pełnym współzależności, gdzie
każdy na swoim poziomie i w miarę posiadanych środków może wnieść swój
szczególny wkład w budowę pokoju i stabilizacji. przez długi czas
potęga realizowała się w zamian za ochronę udzielaną wasalom,
podwładnym czy sojusznikom. ale w naszym świecie każda globalna
potęga narażona jest na asymetryczne zagrożenia. ci, którzy odrzucają
reguły gry i wykorzystują luki w systemie, mogą się stać czynnikiem
gwałtownej destabilizacji. i zamyka się błędne koło - nadmiar potęgi
powoduje jej korozję. nowa równowaga potęgi, jej odporność, jej klucz
otwierający wrota prowadzące do nowego pola chwały polega na dzieleniu
się odpowiedzialnością za bezpieczeństwo, solidarność, kulturę. każdy
ma więc obowiązek przedstawienia swego zdania i prawo do tego, by go
wysłuchano. w tym kontekście ameryka i europa mają swe własne,
odrębne zakresy odpowiedzialności. istnieją oczywiście pomiędzy nimi
zbieżności wynikające z więzów historycznych i ze wspólnych wartości,
takich jak wolność, demokracja i poszanowanie prawa. jednak tym
zbieżnościom towarzyszy komplementarność. ameryka odznacza się
wyjątkową dynamiką, energią, zapałem. europa z kolei bogata jest w
swoje doświadczenia i swoją szczególną różnorodność. dzięki swej
historii, często bolesnej, nauczyła się, że jeżeli trzeba wszelkimi
siłami walczyć z barbarzyństwem, to trzeba także poddać egzorcyzmom
przyczajone w naszych sercach demony, żeby otworzyć się na ludzką
odmienność, na innego. aby dzielić ciężar wyzwań, które musi
podejmować, świat potrzebuje i ameryki, i europy, silnych i
odpowiedzialnych, zjednoczonych w łonie nowego euroatlantyckiego
partnerstwa. i w równym stopniu potrzebuje ośrodków stabilności,
tożsamości i odpowiedzialności w rosji, chinach, japonii, indiach czy
innych mocarstwach, które także mają do odegrania swoją rolę na scenie
międzynarodowej. decydujmy razem drugim nakazem jest
prawomocność. reguły demokratyczne mają umożliwić dokonanie się tej
jedynej w swym rodzaju alchemii, która siłę przekształca w prawo.
któż dziś zaprzeczy, że prawomocność jest niezbędna w walce z
terroryzmem? walka ta nie może przecież ograniczać się do ucięcia
jednej głowy, która jak głowa hydry lernejskiej zaczęłaby odrastać i
się zwielokrotniać. reguły demokracji nie tylko nie stanowią
przeszkody w działaniu, lecz - przeciwnie - ułatwiają je i
wzmacniają. nakaz prawomocności narzuca się w równym stopniu w
przypadku nieustępliwej walki z rozpowszechnianiem broni masowej
zagłady. wspólnota międzynarodowa ciągle musi się zmagać z problemem
iraku czy raczej problemem reżimu, który od lat urąga zasadom
ustalonym przez radę bezpieczeństwa nz, bierze za zakładnika własny
naród i jest stałym zagrożeniem dla bezpieczeństwa, zwłaszcza swych
sąsiadów. taka postawa jest niedopuszczalna. my, europejczycy, zbyt
dobrze znamy cenę płaconą za brak stanowczości wobec dyktatur, aby
teraz przymykać oczy i zachowywać bierność. dlatego musimy stanowczo
podtrzymywać żądanie bezwarunkowego powrotu inspektorów onz do iraku.
w przypadku nieosiągnięcia pełnej satysfakcji w tym punkcie
społeczność międzynarodowa musi sposób działania określić wspólnie, z
poszanowaniem procedur stawiających każdego wobec przyjętej przez
niego odpowiedzialności. w tym sensie żadna akcja wojskowa nie może
zostać przeprowadzona bez decyzji rady bezpieczeństwa. jest to
reguła, od której francja nie może odstąpić. musimy pozostać wierni
naszemu wspólnemu celowi i interesom - jest to poprawa sytuacji
humanitarnej i regionalnego bezpieczeństwa przez przywrócenie kontroli
nad irackimi zbrojeniami. wybór harmonijnego współdziałania rozjaśnia
i wzmacnia decyzje poprzez ich kolegialność i przejrzystość. pozwala
uniknąć podejrzeń i stronniczości. jest też gwarancją uczenia się
odpowiedzialności i jej dzielenia. nie wystarczy działanie wywołane
potrzebą chwili, reagowanie w miarę rozwoju wydarzeń i kryzysów. w
czarnych dziurach i szarych strefach świata trzeba hodować zarodki
organizacji, cierpliwie snuć nici pokojowej wymiany, która sprzyja
stabilizacji. wymaga to ambicji i trwałego zaangażowania wszędzie
tam, gdzie potrzebna jest odbudowa - zarówno na bałkanach, jak i w
afganistanie. to samo wymaganie pojawia się, gdy trzeba cierpliwie i
uparcie działać na rzecz postępu w poszanowaniu praw człowieka,
zwłaszcza przez nasze poparcie dla międzynarodowego trybunału karnego
i udział w pracach genewskiej komisji praw człowieka. głodnych
nakarmić z ideałów demokracji wypływa też nakaz sprawiedliwości. nie
należę do tych, którzy uważają, że demokrację można zredukować do jej
form. w moich oczach jest ona nośnikiem braterstwa, które przydaje
potędze ludzkiego ciepła, nadaje sens sile i zapewnia spoistość
wspólnoty. to jest właśnie spuścizna ludów europejskich - ideał
społecznej demokracji ukształtowany zarówno w czasach prosperity, jak
i w chwilach próby. w połączeniu z amerykańskim ideałem demokracji,
akcentującej wolność, tworzy on wspólne dobro zachodniego świata.
ideał ten obejmuje również międzynarodową wspólnotę, jaką pragniemy
zorganizować. dlatego niezbędne jest odważne zajęcie się zadaniami
zbyt długo odraczanymi - takimi jak walka z biedą, epidemiami,
zniszczeniem środowiska, kryzysami finansowymi i konfliktami
regionalnymi. te niezabliźnione rany mogą się jeszcze bardziej
zaognić, a nawet spowodować gangrenę naszego świata. nie możemy
pozwolić, żeby plaga aids pustoszyła afrykę, skoro dostępne są
skuteczne lekarstwa. nie możemy pozwolić, aby dzieci umierały z
głodu, kiedy my uginamy się pod nadwyżkami żywności. nie możemy
pozwolić na dalszą grabieżczą eksploatację zasobów naturalnych
przekraczającą możliwości odnawiania się naszej planety. nie możemy
pozwolić, aby krwawe konflikty trwały wiecznie, skoro wszyscy znamy
sposoby ich rozwiązania. jeśli sama w sobie wielkoduszność nie jest
argumentem wystarczającym, by przekonać o tym wszystkim świat
zachodni, to niech weźmie on pod uwagę swoje interesy - bo tragedie te
są okazją dla siewców niepokoju, wrotami do chaosu, szansą dla
terroryzmu. jeśli nie będziemy im zapobiegać, próby stworzenia świata
bardziej bezpiecznego staną się trudem syzyfowym. obowiązek działania
jest jedyną prawdziwą odpowiedzią na tę dramatyczną sytuację, w której
obojętność i egoizm krajów dostatnich rozniecają w narodach południa
bolesne poczucie niesprawiedliwości i wywołują zgubną pokusę zamykania
się w sobie. francuskie powołanie jaka jest rola francji w obliczu
tych wyzwań? musimy wcielać w życie jednocześnie nasze dziedzictwo i
naszą wizję przyszłości, domagając się jasnego spojrzenia, wyobraźni,
solidarności i działania. ... królewscy prawnicy pozostawili nam w
spadku pojęcie powszechnego interesu, rewolucja proklamowała ideał
praw człowieka, robert schuman i jean monnet zrealizowali europejskie
marzenia. od niepamiętnych czasów nasz kraj jest powołany do
uniwersalizmu, do obrony wartości dziś najistotniejszych dla pokoju i
stabilności świata. nękani przez wieki bratobójczymi wojnami,
doświadczeni przez dwie autodestrukcyjne wojny światowe, umieliśmy
wyciągnąć lekcję z tych dramatów, tworząc zjednoczoną europę. w jej
łonie kraje takie jak francja czy niemcy, które zbyt często
doświadczały wojen, utrzymują teraz stosunki szczerze i głęboko
przyjacielskie. ich spójność sprzyja stabilizacji, która
rozprzestrzenia się na cały kontynent. to wyjątkowe doświadczenie
nauczyło nas, do jakiego stopnia zawiązywanie silnych grup
regionalnych sprzyja stabilności i pokojowi. naszą rzeczą jest teraz
pogłębić ten przykład przez umocnienie i rozwój więzi scalających
europę. musimy dziś nadać europejskiej konstrukcji nowy rozmach,
którego perspektywy zarysował prezydent republiki w swoim marcowym
przemówieniu. przed francją stoi również obowiązek wyobraźni, którą
musi wykazać w służbie tych aspiracji. nasz kraj był jednym z
pomysłodawców wspólnej europy. aby mógł pozostać jednym z jej
motorów, musi wykazać się wizją i wolą. bezprecedensowe rozszerzenie
unii, zakładające przyjęcie dziesięciu nowych członków, jest wielkim
wyzwaniem. sprostamy mu tylko pod warunkiem, że potrafimy wyłonić
wspólne kierownictwo polityczne zdolne urzeczywistniać aspiracje
niezbędne dla wzrostu znaczenia europy w sferze wpływu i działania.
to dlatego proponujemy desygnowanie przewodniczącego rady
europejskiej, który w sposób trwały uosabiałby tę nową wolę. reforma
instytucji europejskich powinna być dokonywana w dwojakiej
perspektywie - trzeba zwiększyć ich skuteczność, jeśli w gronie 25
członków mamy być równie zdolni do działania, jak byliśmy w gronie
sześciu, dziesięciu czy 15. aby obywatele europy czuli, że
uczestniczą w tym wspólnym działaniu, trzeba także więcej demokracji -
w prostszej formie, bardziej przejrzystej i bardziej prawomocnej.
takie jest najważniejsze zadanie konwentu obradującego nad
przyszłością europy, który musi wypracować do 2004 r. tekst o
charakterze konstytucyjnym. aby konwent doszedł do konkluzji owocnych
dla przyszłości, nasz kraj musi aktywnie brać udział w jego pracach i
wysuwać propozycje dotyczące istoty dzisiejszych trudności. chodzi
przede wszystkim o utrzymanie równowagi pomiędzy trzema politycznymi
instytucjami radą, komisją europejską i parlamentem, przy jednoczesnym
wzmocnieniu ich zdolności do harmonijnego działania. następnie trzeba
zapewnić europie pełniejszą jedność w trzech kluczowych dla jej
skuteczności dziedzinach - w polityce gospodarczej i monetarnej, aby
jak najlepiej gospodarować naszymi wspólnymi pieniędzmi; - w
dyplomacji i kwestiach obrony, tak by europejczycy mogli wpływać na
sprawy świata, zwłaszcza dzięki posiadaniu odpowiednich środków
militarnych; - wreszcie w sferze wymiaru sprawiedliwości i policji,
aby nasze kraje mogły stawić czoło nielegalnej imigracji i
zorganizowanej przestępczości. ten system instytucjonalny musi być
poddany rzeczywistej demokratycznej kontroli, począwszy od narodowych
parlamentów, zbyt często w tym zakresie pomijanych. zapewnienie unii
tożsamości, której potrzebuje, by decydować o sprawach świata, nie
osłabi naszej tożsamości narodowej, wręcz przeciwnie, będzie jej
sprzyjać. w tym celu w ramach wyznaczonych przez prezydenta republiki
tandem francusko-niemiecki musi odzyskać swoją dynamikę i rolę
sprawczą, by podjąć wyzwania dzisiejszych czasów. traktat elizejski z
1963 r. rozpoczął okres bezprecedensowego zbliżenia i współpracy
pomiędzy naszymi dwoma krajami. musimy odnaleźć tę dynamikę, aby
przezwyciężyć to, co nas jeszcze dzieli, i zdefiniować wspólną wizję
przyszłej europy. to właśnie inicjatywy naszych dwóch krajów
doprowadziły do układów w schengen czy do przyjęcia wspólnej waluty.
jutro nasze inicjatywy mogą zapewnić rozszerzonej unii solidne
podstawy i umożliwić znalezienie właściwej drogi pomiędzy modelem
federalnym a międzyrządowym. dbajmy o wysoki poziom tych stosunków,
odwołując się do doświadczeń nabytych przez ponad 40 lat budowania
europy i kierując się wysoką ambicją, która pozostaje
charakterystyczną cechą poczynań francusko-niemieckich. ta dynamika
powinna rozwijać się w ścisłym współdziałaniu z naszymi pozostałymi
partnerami europejskimi. pokazaliśmy już, że nasz kraj jest zdolny do
podejmowania wielkich inicjatyw wspólnie z nimi, tak jak to
uczyniliśmy, porozumiewając się w saint-malo z wielką brytanią w
sprawie polityki obronnej. europa bowiem, kontynent-przylądek leżący
na skrzyżowaniu wielu światów, jest bogata wielością wrażliwości i
wizji, które zespala, począwszy od brytyjskiego otwarcia na obszar
atlantycki, aż po kontynentalne zakotwiczenie państw nowej europy,
poprzez oryginalne aspiracje krajów północnych i zakorzenienie narodów
południa kontynentu w świecie śródziemnomorskim. europa jest
wspaniałym laboratorium, w którym dzielimy się suwerennością i
wspólnie ją sprawujemy. jest to bezprecedensowe przedsięwzięcie
oparte na negocjacjach, sile traktatów, szacunku dla innych. te
właśnie wartości my, europejczycy, musimy wnieść do światowego ładu
opartego na regułach odpowiadających wszystkim. afryka, skarbnica
mądrości francja poczuwa się też do obowią zku solidarności
.... jesteśmy przekonani, iż globalizacja gospodarki wymaga
globalizacji solidarności. w ostatnich latach nasz wysiłek pomocy w
rozwoju nie spełniał oczekiwań. nadrobimy opóźnienie, zwiększając ten
wysiłek o połowę w ciągu najbliższych pięciu lat. w przypadku afryki
- czyż trzeba to przypominać? - ten obowiązek solidarności nie jest
ciężarem. jest naszym powołaniem i szansą na przyszłość. afryka,
skarbnica dóbr dla świata najistotniejszych - wody, przestrzeni,
powietrza - przechowuje też skarby mądrości i pamięci, takie jak
szacunek dla starszych, przywiązywanie znacznej wagi do korzeni, z
których się wyrosło, i do solidarności, szczególne postrzeganie czasu
i słowa. może wiele nauczyć naszą cywilizację oszołomioną
nowoczesnością. logika szacunku, dzielenia się i wymiany powinna
kierować nas w stronę afryki. Łączą nas głębokie więzi. po bolesnej
ofierze krwi afrykańskich batalionów podczas i wojny światowej
przyszedł czas, gdy za sprawą determinacji feliksa Éboué czarnoskóry
wysoki urzędnik francuskiej administracji w afryce w okresie ii wojny
- red. nasz ruch oporu mógł podjąć dzieło przywracania francji jej
honoru. później dzięki polityce współpracy prowadzonej przez gen. de
gaulle'a francja umiała odtworzyć więzi z zaprzyjaźnionymi narodami
afrykańskimi. to wspólne dziedzictwo wymaga od nas rzeczywistej
solidarności w trudnych chwilach, jakie afryka przeżywa dzisiaj.
... i wreszcie francja ma też obowiązek skuteczności. chodzi o
wykorzystanie naszej kultury dialogu i otwarcia, aby iść do przodu,
tworzyć, budować. nasza dyplomacja długo oscylowała pomiędzy podbojem
a zamknięciem się w granicach państwowych. wyjątkowość francji
utwierdziła się następnie poprzez zamysł gen. de gaulle'a, by nadać
jej głosowi moc i przezwyciężyć logikę bloków. dziś, wobec chaosu
świata, trzeba najpierw odnaleźć drogę zgodną z uniwersalistycznym i
humanistycznym powołaniem kraju naznaczonego różnorodnymi wpływami,
bogatego we wciąż odnawiającą się różnorodność, w głęboką solidarność
jednoczącą przestrzeń frankofońską. trzeba jednocześnie uwypuklać
zbieżności z naszymi partnerami i lepiej wykorzystywać różnice. to
właśnie próbujemy robić na bliskim wschodzie, gdzie rysuje się
konsensus co do szybkiego utworzenia państwa palestyńskiego zdolnego
do pokojowego współżycia z izraelem. każdy wie, jak bardzo niepewna
jest nadzieja na bezpieczeństwo, jeśli nie zaprowadzi się pokoju.
dziś projekt starannie przygotowanej międzynarodowej konferencji
mógłby przynieść dynamikę niezbędną do wznowienia procesów pokojowych.
... wszystko jest możliwe Świat jest pełen projektów, innowacji,
planów. ale ma też swoją ciemną stronę. podobnie jak pustynie
pochłaniają żyzne ziemie, tak samo zdaje się rozprzestrzeniać szara
strefa. terrorystyczne i mafijne siatki przenikają do serca naszych
metropolii i do naszej gospodarki. chaos rozprzestrzenia się w sposób
równie gwałtowny, co podstępny. czy zrezygnujemy z opanowania go,
ponosząc ryzyko pogłębiania się kryzysów? czy będziemy jak samotny
jeździec ściągać na siebie wszelkie przeciwności i resentymenty? czy
pozwolimy, aby z powodu naszej dumy, niewiedzy czy pogardy zapanowała
wokół nas niezgoda? powołaniem europy jest pomoc w łagodzeniu
nieporozumień i ułatwianie wymiany pomiędzy krajami, narodami,
kulturami. droga, którą chcemy wyznaczyć, prowadzi przez przyjęcie
współodpowiedzialności w rozwiązywaniu kryzysów - i przez stawianie
demokratycznych wymagań, których jesteśmy depozytariuszami. nowy
świat ciągle się zmienia. nic nie jest zapisane z góry. wszystko
jest możliwe. to jest naszą szansą i to określa sens naszej
odpowiedzialności. przed naszą dyplomacją otwiera się nowa karta.
jej wspólne zapisanie jest sprawą naszego honoru i obowiązku.
przełożyła agnieszka koprowska dominique de villepin wygłosił
publikowane przez nas przemówienie 27 sierpnia 2002 r. z okazji
otwarcia x konferencji francuskich ambasadorów w paryżu. tytuł i
śródtytuły od redakcji. teoria względności. szybkość światła.
prawdziwą rewolucję w fizyce proponują polscy uczeni. twierdzą, że
neutrina, jedne z najmniej znanych i najbardziej tajemniczych cząstek
we wszechświecie, mogą mknąć z prędkością większą niż światło.
problemy, które fizycy mają z neutrinami, to obecnie jedne z
najbardziej zagadkowych i fascynujących zagadnień w fizyce cząstek
elementarnych i astrofizyce - mówi prof. jakub rembieliński z
uniwersytetu Łódzkiego. - dlatego nawet tak zwariowana hipoteza, że
neutrina poruszają się szybciej niż światło, brana jest pod uwagę. a
jak dotąd dosyć dobrze przystaje ona do rzeczywistości. czy jest to
dobra hipoteza, pokażą eksperymenty, które są obecnie prowadzone lub
przygotowywane. a dlaczego hipoteza zasługuje na miano zwariowanej? -
gdyby się sprawdziła, to teoretyczne osiągnięcia ostatnich 20 lat
fizyki cząstek i kosmologii musiałyby ulec drastycznej rewizji. jest
to dodatkowy powód, dla którego wielu fizyków zachowuje sceptycyzm, co
zresztą nauce zawsze wychodzi na zdrowie - wyjaśnia prof.
rembieliński. z pamiętnika neutrin neutrina to jedne z najmniejszych
składników materii - cząstki elementarne dalej już niepodzielne -
które są potocznie mniej znane, ale grają równie ważną rolę, co
protony, neutrony i elektrony. narodziły się tuż po wielkim wybuchu
tzw. big bangu, który dał początek wszechświatowi. od tego czasu
troszkę ich przybyło, bo są stale produkowane w reakcjach
termojądrowych, np. w gorących tyglach wnętrza gwiazd. na ich ślad
natrafiono pod koniec lat 30., gdy w laboratoriach badano reakcje
rozpadów promieniotwórczych. po zsumowaniu energii wszystkich
produktów rozpadu nie zgadzał się bilans. gdzieś znikała część
energii. Żeby uratować podstawowe prawo przyrody - prawo zachowania
energii - wielki niemiecki fizyk wolfgang pauli wymyślił, że w tych
reakcjach powstaje, i ucieka badaczom, jeszcze jedna cząstka - właśnie
neutrino. to ona miała unosić w dal brakującą część energii. dopiero
26 lat później eksperymentatorom z wielkim trudem udało się złapać
neutrino. neutrina są bowiem niemal nieuchwytne. materia jest dla
nich prawie przezroczysta. bez trudu przenikają przez planety,
gwiazdy i inne przeszkody. ktoś kiedyś obliczył, że żeby mieć pewność
zatrzymania neutrina, trzeba by zbudować mur z ołowiu grubości roku
świetlnego, czyli około 10 bilionów kilometrów. dziś neutrina z
wielkim trudem łapie się w wielkich detektorach, z których największy
jest superkamiokande, w głębi starej kopalni kamioka w japonii.
potężny zbiornik 50 tys. ton krystalicznie czystej wody obłożony jest
blisko 12 tys. detektorów, które rejestrują promieniowanie emitowane
przez elektrony powstające w wyniku bardzo rzadkich zderzeń neutrin z
cząstkami wody. jak trudno złapać neutrino, pokazuje historia sprzed
dziesięciu lat. podczas wybuchu gwiazdy supernowej w 1987 r., który
był niezwykle silnym źródłem neutrin, przez detektor imb w kopalni
soli w cleveland w stanach zjednoczonych przeszło w ciągu kilku sekund
około dziesięciu tysięcy bilionów neutrin, z czego zarejestrowano
zaledwie osiem. co wiemy o neutrinach i dlaczego tak mało skoro
cząstki te wymykają się naukowcom, to nic dziwnego, że aż do dziś
potrafiły ustrzec wiele własnych tajemnic. największą zagadką jest
ich masa. trwają spory o to, czy neutrino jest nieważkie, jak
światło, czy jednak ma masę, choć bardzo niewielką na pewno tysiące
razy lżejszą od elektronu. drugą tajemnicą jest niedobór neutrin,
produkowanych w reakcjach wewnątrz słońca. w jądrze słońca zachodzi
siedem podstawowych reakcji jądrowych, w wyniku których emitowane są
neutrina elektronowe. teorie dokładnie wyliczają, ile powinno ich
docierać do ziemi. eksperymentatorów jednak spotkała przykra
niespodzianka w ziemskich detektorach rejestruje się tylko mniej
więcej jedną trzecią tej liczby. co się dzieje z resztą słonecznych
neutrin? to dlatego prof. jakub rembieliński i jego współpracownicy
odważyli się włożyć kij w mrowisko i zaproponować hipotezę, zgodnie z
którą neutrina poruszają się z predkością większą niż światło.
hipotetyczne obiekty, które mają poruszać się szybciej niż światło,
zwane są tachionami. ale czy prawa natury godzą się na tachiony tak,
choć z początku brzmi to nieprawdopodobnie. tak bardzo zakodowana
jest w powszechnej świadomości nieprzekraczalna bariera prędkości
światła. niemniej jednak szczególna teoria względności alberta
einsteina z początku tego wieku, fundament współczesnej fizyki,
dopuszcza istnienie tachionów. według tej teorii mogą istnieć trzy
rodzaje cząstek. pierwszy odpowiada cząstkom masywnym bradiony. to
są dobrze dziś znane cegiełki materii, z których zbudowane są atomy -
protony, neutrony, elektrony itp. one poruszają się zawsze wolniej
niż światło i też nie sposób ich rozpędzić do prędkości światła, bo
wraz ze wzrostem prędkości stawiają coraz większy opór i rozpędzanie
ich wymaga coraz więcej energii. drugi rodzaj cząstek to cząstki,
które nie mają masy luksony. do tej grupy zaliczają się fotony
cząstki światła, gluony sklejające kwarki i grawitony hipotetyczne
jeszcze cząstki, które przenoszą siłę grawitacji. one wszystkie
poruszają się dokładnie z prędkością światła. natomiast trzeci rodzaj
cząstek, których istnienie dopuszcza teoria einsteina, to właśnie
hipotetyczne tachiony, które miałyby poruszać się prędzej niż światło.
co tachiony różni od zwykłych cząstek tachion nie może zwolnić do
prędkości mniejszej, czy nawet równej prędkości światła. podobnie jak
zwykłych cząstek materii nie możemy rozpędzić do prędkości światła,
tak też tachionów nie możemy do tej prędkości wyhamować. okazuje się,
że bariery światła nie można przekroczyć, choć można znajdować się po
obu jej stronach. - aby być tachionem, trzeba się nim po prostu
urodzić - mówi prof. rembieliński. a wtedy dzieją się cuda. gdy
energia tachionu maleje, jego prędkość rośnie. zupełnie odwrotnie niż
u zwykłych cząstek. tachion o bardzo małej energii może pędzić z
prawie nieskończoną prędkością. dziwne? - znacznie dziwniejszy jest
foton, który może mieć tylko jedną jedyną wartość prędkości, czyli
prędkość światła, ani nie można go przyspieszyć, ani zwolnić - zauważa
prof. rembieliński. dlaczego o tachionach cicho w świecie fizyki
wyobraźmy sobie, że mamy teleskop "tachionowy". wtedy możemy
"widzieć" najdalsze zakątki wszechświata dokładnie takie, jak
wyglądają w tej chwili. wtedy też natychmiast może dotrzeć do nas
informacja o tym, co się dzieje na drugim krańcu wszechświata. taki
skok w przestrzeni i czasie wydaje się niemożliwy. - nikt dotąd nie
traktował serio możliwości istnienia tachionów, gdyż sprawiają one
jedną istotną trudność niezachowanie porządku przyczynowego - twierdzi
prof. tak też pisał przed laty prof. grzegorz białkowski w "starych
i nowych drogach fizyki" wyd. wiedza powszechna "koncepcja tachionów
jest sporna z czysto teoretycznego punktu widzenia, właśnie z pozornym
przynajmniej gwałceniem przez tachiony warunku przyczynowości". o co
chodzi z tym gwałtem na przyczynowości? byłaby mianowicie możliwa
taka sytuacja, że gdy dla jednego obserwatora pewne zdarzenie
poprzedzałoby inne zdarzenie, to dla drugiego obserwatora ta kolejność
byłaby odwrotna. oznacza to, że w zależności od obserwatora skutek
zamieniałby się kolejnością z przyczyną. to byłoby dziwne i
nielogiczne. nikogo nie dziwi względność prędkości. pasażerowi
autobusu może wydawać się, że samochód widziany za oknem autobusu stoi
w miejscu. tymczasem pieszy będzie się upierał, że ten sam samochód
porusza się z dużą prędkością. każdego jednak zdziwiłoby, gdyby jeden
obserwator opowiadał, że auto zostało zatrzymane przez policję po
przejechaniu na czerwonym świetle, a drugi obserwator upierał się, że
było na odwrót - najpierw policja zatrzymała samochód, a potem
przejechał on na czerwonym świetle. a można wyobrazić sobie jeszcze
bardziej dziwne spory między obserwatorami - np. co nastąpiło
wcześniej, narodziny czy chrzciny? takie paradoksy fizycy nazywają
kauzalnymi. czy można mieć tachiony i uniknąć paradoksów w latach 70.
feinberg zaproponował teorię, która miała te kłopoty z tachionami
rozwiązać tzw. zasada reinterpretacji. - ukazały się dziesiątki prac
naukowych, ale w końcu okazało się, że nadal paradoksów uniknąć się
nie daje - opowiada prof. rembieliński. - i to jest odpowiedź,
dlaczego niektórzy fizycy nie lubią tachionów. warunkiem koniecznym
do postawienia hipotezy, że neutrina są tachionami, byłaby spójna
teoria - wolna od paradoksów, związanych z łamaniem przyczynowości. -
taką teorię niedawno zaproponowałem. nie ma już paradoksów
kauzalnych, dowolnie dużych ujemnych wartości energii itp. można też
na jej podstawie zbudować teorię kwantową, która ma wszystkie wymagane
cechy, np. stan próżni w takiej teorii jest stabilny - mówi prof.
rembieliński. i zastrzega - proszę tylko nie stwarzać wrażenia
sensacji; to nie zawsze pomaga. poza tym wielu fizyków ma nadal
"alergię" na tachiony. brak paradoksów to nie wszystko. porządna
teoria powinna nie tylko wyjaśniać zjawiska z udziałem tachionów, ale
też umieć obliczyć czasy życia, szerokości rozpadów, przekroje czynne
itp. - wraz ze współpracownikami zaprzągłem więc swoją teorię do
rozwiązania zagadki niedoboru neutrin słonecznych - mówi prof. jak
wyjaśnić, że neutrin ze słońca jest za mało. najpopularniejszym
obecnie wyjaśnieniem zagadki deficytu neutrin słonecznych jest
mechanizm mieszania się transmutacji neutrin. idea jest prosta jeśli
powstające w głębi słońca neutrina elektronowe zamieniają się po
drodze w inny gatunek neutrin - mionowe lub taonowe - to obserwujemy
ich na ziemi za mało, bo potrafimy na razie rejestrować w naszych
detektorach w zasadzie tylko neutrina elektronowe. proces "mieszania"
może zachodzić na drodze słońce-ziemia lub być wzmacniany wewnątrz
słońca tzw. mechanizm msw. co ważne, w obu wypadkach, żeby zachodziło
mieszanie, neutrina muszą mieć niezerowe masy. a to nie jest jeszcze
udowodnione i może być wątpliwe. - natomiast scenariusz proponowany
przeze mnie i moich współpracowników, kordiana smolińskiego i pawła
cabana, jest inny - opowiada prof. rembieliński. - zakładamy, że
neutrina są tachionami, czyli poruszają się prędzej niż światło.
neutrino-tachion może się rozpaść na takie same neutrino o mniejszej
energii oraz parę neutrino i antyneutrino innego typu. gdy ten proces
przebiega na drodze słońce-ziemia, to strumień neutrin elektronowych
zmniejsza swą energię i w efekcie do ziemi docierają neutrina o
mniejszej energii. tymczasem ziemskie detektory na razie rejestrują
tylko neutrina o wysokiej energii. przegapiają neutrina o zbyt małej
energii i dlatego wydaje nam się, że rejestrujemy za mało neutrin
słonecznych. jak przy okazji rozwikłać inne zagadki tachionowa natura
neutrino miałaby też, niezależnie od rozwiązania problemu neutrin ze
słońca, bardzo istotny wpływ na rozumienie struktury wszechświata,
problemu ciemnej materii i inflacji. - choć to tylko spekulacje -
zastrzega się prof. rembieliński. na przykład problem inflacji. z
astrofizycznych obserwacji wiemy, że wszechświat w dużej skali jest
niezwykle jednorodny i izotropowy to znaczy - jednakowy w każdym
kierunku. to oznacza, że wszystkie obszary wszechświata są niezwykle
do siebie podobne, nawet te, które w chwili wielkiego wybuchu zostały
rozdzielone i potem nigdy nie mogły kontaktować się ze sobą i
oddziaływać. aby to dziwne podobieństwo wyjaśnić, zakłada się, że tuż
po big bangu nastąpiła tzw. faza inflacji, w czasie której
wszechświat rozszerzał się w szalonym tempie. to miało "wygładzić"
wszystkie niejednorodności i różnice. wszechświat przed inflacją
można porównać do sflaczałego balonu, którego poszczególne kawałki
różnią się od siebie - mają mniejsze lub większe fałdki, mniej lub
bardziej rozciągniętą gumę. ale gdy go nagle napompujemy, to wszystkie
zmarszczki i niejednorodności wygładzą się. powierzchnia balonu będzie
w każdym punkcie taka sama. - ta hipoteza jest sztuczna i wymaga
istnienia specjalnego pola kosmicznego, sterującego inflacją - mówi
prof. rembieliński. tymczasem gdyby okazało się, że neutrina są
tachionami, wówczas jednorodność i izotropowość wszechświata nie
byłaby już dłużej zagadką. dla tachionów nie ma bariery prędkości,
więc mogą momentalnie przenosić się między dowolnymi obszarami
wszechświata i - podobnie jak woda wyrównuje swój poziom w naczyniach
połączonych - niwelować różnice między nimi. szczególnie istotne
byłoby to w fazie formowania się wszechświata. jeśli neutrina byłyby
tachionami, to ich własności miałyby wpływ też na wyjaśnienie zagadki
ciemnej materii wszechświata. obserwując prędkość ruchu gwiazd i
galaktyk dedukujemy, że szacowana gęstość materii we wszechświecie
jest ok. dziesięciu razy większa niż ta, którą widzimy w teleskopach.
nie bardzo wiadomo, czym jest ta materia nie świecąca,
nieobserwowalna. przypuszcza się, że przynajmniej część z niej
stanowią neutrina. rzeczywiście, neutrin jest we wszechświecie chyba
więcej niż fotonów światła - ocenia się, że w każdym centymetrze
sześciennym jest średnio 300 neutrin. jak przekonać się, że neutrino
to tachion czy można wykonać taki eksperyment na ziemi, który pokaże
niedowiarkom, z jaką szybkością mknie neutrino? prof. grzegorz
białkowski pisał kilkanaście lat temu "z eksperymentalnego punktu
widzenia nie ma żadnych argumentów przemawiających za istnieniem
tachionów". sytuacja się jednak zmieniła. zdaniem
prof. rembielińskiego to, czy rzeczywiście neutrina są tachionami, czy
też nie, rozstrzygną eksperymenty prawdopodobnie w ciągu kilku lat.
jednym z najważniejszych neutrinowych eksperymentów jest mierzenie
końcowego obszaru widma energii elektronu w rozpadzie beta trytu na
hel-3, elektron i antyneutrino elektronowe. okazuje się, że kształt
tego widma jest bardzo czuły na rodzaj emitowanego antyneutrina czy
jest to zwykła cząstka, czy też tachion. - w ciągu ostatniego
dziesięciolecia wszystkie pomiary wprowadzały eksperymentatorów w
zakłopotanie, bo spodziewali się otrzymać wyniki odwrotne - mówi prof.
rembieliński. - wraz z jackiem ciborowskim z uniwersytetu
warszawskiego przeprowadziliśmy rachunki i symulacje komputerowe tego
procesu przyjmując, że neutrino to tachion. okazało się, że krzywa
teoretyczna i doświadczalna są praktycznie identyczne. oznacza to, że
potrafimy wyjaśnić anomalię tego procesu. - oczywiście, możliwe, że w
tym eksperymencie jest popełniany jakiś błąd systematyczny. w tej
chwili jacek ciborowski jest w kontakcie z grupami eksperymentalnymi z
troitska pod moskwą i z moguncji niemcy, gdzie wykonywane są
najbardziej precyzyjne doświadczenia z rozpadem trytu. nasze wyniki
dotyczące wyjaśnienia anomalii w rozpadzie beta były prezentowane w
sierpniu na konferencji w jerozolimie. obecnie kończymy pracę, którą
wyślemy w październiku do publikacji. - rozpad trytu to jedyny
obecnie dokładny pomiar związany z neutrinami - uzupełnia jacek
ciborowski. - jeśli neutrino elektronowe ma masę równą zero, wówczas
widmo energii elektronów powinno liniowo maleć do zera. jeśli
neutrino ma masę niezerową tak jak inne zwykłe cząstki, np. elektron
- wówczas punkt końcowy wypadnie poniżej zera, zaś widmo "zagnie" się
przy samym końcu w dół. ale wyniki doświadczalne pokazują, że jest
przeciwnie widmo nie zagina się ku dołowi. - wiedzeni intuicją
rozważyliśmy rozpad z tachionowym neutrinem. okazuje się, że
policzona amplituda prowadzi do widma z "górką" przy końcu. a trzeba
dodać, że dotychczas nie znaleziono wytłumaczenia tego zjawiska na
gruncie fizyki konwencjonalnej, choć rozważano wiele przyczyn.
ponadto okazało się również, że hipoteza tachionowego neutrina
tłumaczy łamanie parzystości w oddziaływaniach neutrin, fakt
obserwowany doświadczalnie od 40 lat, lecz nie wyjaśniony do tej pory
- mówi ciborowski. czy najnowsze eksperymenty wciąż pasują tuż przed
latem tego roku wykonany został najdokładniejszy dotychczas pomiar
końca widma elektronów z rozpadu trytu przez grupę fizyków z moguncji.
- wstępne wyniki przedstawione zostały na letnich konferencjach. na
oko nasze widmo pasuje do danych, ale dopiero w październiku lub w
listopadzie wybiorę się do moguncji, aby je dopasować za pomocą
komputera - mówi jacek ciborowski. - jestem jednak przekonany, że
będzie pasować. również na oko pasuje widmo zmierzone przez rosyjską
grupę z troitska. - te wyniki nie dają jeszcze rozstrzygnięcia, czy
neutrino jest tachionem, ale stanowią poważne argumenty za rozważeniem
tej hipotezy - dodaje ciborowski. - osobiście uważam za mało
prawdopodobne, aby zgodność tych naszych dwóch przewidywań, rozpadu
trytu i niedoboru neutrin słonecznych, była przypadkiem, tzn.
dopuszczam z dużym prawdopodobieństwem to, że neutrina są tachionami -
sądzi jacek ciborowski. - trzeba jednak znaleźć zjawisko lub pomiar
rozstrzygający. na razie mogę zaproponować dwa eksperymenty, których
wyniki byłyby rozstrzygające - niestety niewykonalne z powodów
technicznych i finansowych w obecnych czasach. jeśli neutrina
rzeczywiście okazałyby się tak szybkimi podróżnikami, to czy można
byłoby to praktycznie wykorzystać? - to jest chyba najtrudniejsze
pytanie i właściwie nie potrafię nic na ten temat powiedzieć. chyba
tylko jedynie to, że gdybyśmy potrafili konstruować nadajniki i
odbiorniki np. teleskopy neutrinowe, za które od biedy można uważać
niektóre obecne detektory neutrin, to możliwa byłaby prawie
natychmiastowa komunikacja z najbardziej odległymi zakątkami
wszechświata. dla neutrin wszechświat jest bowiem przezroczysty -
odpowiada prof. rembieliński. - jeśli hipoteza tachionowa jest zgodna
z rzeczywistym światem, na pewno zrobiłaby go ciekawszym. 100% kociak
: na widok spodni - gotowa do zbrodni. absurdalność daje się wyrazić
tylko za pomocą humoru. adresy się zapisuje, aby je zapomnieć.
alimenty - tarapaty taty. all power corrupts, but we need
electricity. ambicja to ostatnie schronienie bankruta. among the
blind one-eyed man is a king. a może czyste ręce powinny być dłuższe
? anglicy mają sto religii, lecz tylko jeden sos. archeolog to
wymarzony mąż - im kobieta starsza, tym bardziej się nią interesuje.
asceta z cnoty czyni utrapienie. badania w dziedzinie medycyny
dokonały tak olbrzymiego postępu, że dziś - praktycznie biorąc - nikt
już nie jest zdrowy. barwa jest cierpieniem światła. bądź wierny
sobie, a nie będziesz niewierny innym. bez soli smutna biesiada.
bezużyteczną rzeczą jest uczyć się, lecz nie myśleć, a niebezpieczną
myśleć, a nie uczyć się niczego. biedny boi się krewnych, a bogaty
złodziei. biedny, kto gwiazd nie widzi bez uderzenia w zęby.
biegając za dowcipem łapiemy głupstwo. bigamia polega na tym że ma
się o jedną żonę za dużo. monogamia też. błądzi człowiek, póki dąży.
błądzić jest rzeczą ludzką - wszystko pogmatwać potrafi tylko
komputer. błogosławieni, którzy nie mając nic do powiedzenia,
trzymają język za zębami. błoto stwarza czasem pozory głębi. bóg mi
wybaczy, to jego fach. brak pieniędzy jest źródłem wszelkiego
zła. lack of money is root of all evil. budujcie mosty od człowieka
do człowieka, oczywiście zwodzone. budząc się rano, pomyśl jaki to
wspaniały skarb żyć, oddychać i móc się radować. bunt nie przemija,
bunt się ustatecznia. być albo nie być. oto jest pytanie. były dwie
możliwości : albo stanąć na gruncie ich zasad, albo zawisnąć nad nimi.
chcesz się żenić ? winszuję, ale nie zazdroszczę. chciałem powiedzieć
światu tylko jedno słowo. ponieważ nie potrafiłem tego, stałem się
pisarzem. chętnie się dzielę winą - z ładną dziewczyną. chleb
otwiera każde usta. choć kobiety są aniołami, małżeństwo jest jednak
diabłem. ciasnota umysłowa się rozszerza ! ciekawe, jak to jest, że
ślimaki chodzą tak wolno, a zdążają. ciemne okna są czasem jasnym
dowodem. ci, którzy mają ideę wciąż w gębie, mają ją zazwyczaj i w
pobliskim nosie. ci, którzy kochają sami sobie kształtują sny. cnota
to kopalnia złota. cnota to złoty środek między dwoma występkami.
cnota z okazją razem noc przespały, cnoty nie było, kiedy rano wstały.
co do szczęścia to ma ono tylko tę użyteczność, że czyni możliwym
nieszczęście. co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest
rzeczywiste, jest rozumne. co nas trzyma na tym globie prócz siły
ciążenia ? corpus delicta - rozkoszne ciało. co to jest wierność
kobiety ? jest to obawa przed utratą zdobytej pozycji. cywilizacja to
niekończący się ciąg potrzeb, których nie potrzebujemy. czasami
ludzie potkną się o prawdę. ale prostują się i idą dalej, jakby nic
się nie stało. czasem łatwiej przyznać nagrodę niż rację. czasem
dzwony kołyszą dzwonnikiem. czas jest zawsze aktualny. czas jest
najlepszym nauczycielem, ale nieczęsto ma dobrych uczniów. czas ludzi
łudzi. czas omija miejsca, które wspominamy. czas pozostanie
ludożercą. czas, pożerca rzeczy. czas przyspiesza z biegiem lat w
pewnej funkcji stałej. czas robi swoje. a ty człowieku ? czas na
małe co nieco. czas to pieniądz, a pieniądz to więcej niż czas.
czego nie zabrania prawo, zabrania wstyd. człowiek człowiekowi jest
wilkiem. człowiek to trzcina myśląca. człowiek istota nieznana.
człowiek naprawdę posiada tylko to, co jest w nim. człowiek nie jest
ani aniołem, ani bydlęciem, nieszczęście w tym, iż kto chce być
aniołem, bywa bydlęciem. człowiek - persona non grata. człowiek -
produkt uboczny miłości. człowiek rozsądny dostosowuje się do
świata. człowiek nierozsądny usiłuje dostosować świat do
siebie. dlatego wielki postęp dokonuje się dzięki ludziom
nierozsądnym. człowiek stworzony jest na to, by szukać prawdy, a nie
by ją posiadać. człowiek szlachetny nie szafuje obietnicami, lecz
czyni więcej niż przyrzekł. człowiek to jedyne zwierzę które się
rumieni. i jedyne, które ma za co. człowiek we własnym życiu gra
zaledwie mały epizod. człowiek z człowiekiem prowadzi od wieków jeden
monolog. człowieku, świat stoi przed tobą otworem, więc uważaj byś
zeń nie wyleciał. czy jestem wierzący ? bóg jeden raczy wiedzieć.
czy jeżeli ludożerca je nożem i widelcem - to postęp ? czysta
wariacja ta demokracja. czy wśród ludożerców są jarosze ? dawniej
kobiety piersiami żywiły niemowlęta - dziś producentów filmowych.
demokracja to sprawowanie rządów poprzez dyskusje, ale efektywna jest
tylko wtedy, kiedy dyskusje udaje się uciszyć. deszcz - najstarsza
kołysanka świata. diabeł nie śpi z byle kim. dialog półinteligentów
równa się monologowi ćwierćinteligenta. dla zwyciężonych jedyną
nadzieją jest zbyć się nadzieji. długi język ma krótkie nogi. dniem
czcić kobiety - po co ? ja czczę kobiety - nocą ! ( na dzień kobiet )
dobre wino i ładna kobieta to dwie miłe trucizny. dobrego nigdy za
wiele. dobre ubranie otwiera wszelkie drzwi. dobro ludu najwyższym
prawem. dobro to nie jest wiedza, to jest czyn. dobrze pisać znaczy
czynić myśl widzialną. dobrzy ludzie są mniej dobrzy, a źli ludzie są
mniej źli, niż to się wydaje. dobry los nie jest sprzymierzeńcem
bezczynnych. dom jest maszyną do mieszkania. do skoku w przepaść nie
trzeba trampoliny. doskonała argumentacja nigdy nie przekona
zaślepiającej emocji. doświadczenie prowadzi szkołę, w której lekcje
są bardzo drogie. doświadczenie - nazwa jaką nadajemy naszym błędom.
drogi mi platon, drogi sokrates, ale jeszcze droższa prawda. dwa
czarne charaktery, a jak odmiennej barwy. dwa razy daje, kto prędko
daje. dura lex, sed lex. dura sex, sed sex. dyplomata potrafi
powiedzieć "idź do diabła" w taki sposób, że właściwie cieszysz się na
tę wyprawę. dyplomata to człowiek, który dwukrotnie się zastanowi
zanim nic nie powie. dyplomata to człowiek, który pamięta o
urodzinach kobiety, ale zapomina o jej wieku. działanie ucisku zależy
od materiału. jedni stają się mniejsi, drudzy więksi. dzieci
potrzebują miłości - szczególnie wtedy gdy na nią nie zasługują.
dzieciństwo to sen rozumu. dziewczęcym udkiem bronię się przed
smutkiem. dzięki szatańskiej pysze jednych nie słucham, drugich nie
słyszę. dzwon na trwogę musi mieć odważne serce. ech ! grzybobranie
z nagonką. epoki tworzy archeologia. film powinien zaczynać się od
trzęsienia ziemi, potem zaś napięcie ma nieprzerwanie rosnąć. film
nie jest sztuką uczonych, lecz analfabetów. filozofować to uczyć się
umierać. gdy otworzysz oczy wydaje ci się już, że widzisz. gdy
prawda zapuka do drzwi, kłamstwo ucieka przez okno. gdy woda sięga
ust, głowa do góry !. genialność ma granice, głupota jest
bezgraniczna. geniusz to wynik 1 procenta natchnienia i 99 procent
wypocenia. głos przyrodzenia zagłusza głos sumienia. głowa do góry !
- rzekł kat zarzucając stryczek. głuchy mąż i ślepa żona zawsze
tworzą szczęśliwą parę. głupcy wszędzie się popisują. głupcy są tak
pomysłowi, że niemożliwe jest stworzenie czegoś, z czym każdy głupi by
sobie nie poradził. głupota jest matką zbrodni. ale ojcowie są
częstokroć genialni. głupota jest siostrą zbrodni. głupota nie
zwalnia od myślenia. głupszym od nieuka jest głupiec uczony. godzi
się uczyć i od wroga. gruboskórnych drażni najcieńsza aluzja.
historia jest to również suma tego, czego można było uniknąć.
historia ma zwyczaj zmieniać ludzi, którzy myślą, że ją zmieniają.
historia - zbiór faktów, które nie musiały zajść. homo homi lupus
est. honor i zysk nie sypiają w tym samym łożu. i brak precedensu
jest precedensem. i cudzy analfabetyzm utrudnia pisanie. idei należy
się obawiać najbardziej, gdy przechodzą w czyny. idziesz do kobiet ?
nie zapomnij bicza ! i garderoba duszy ma swoje żurnale. i głos
sumienia przechodzi mutację. i kaftan bezpieczeństwa powinien być na
miarę szaleństwa. i kobieta, i kwiat mają dni swoje. nie mają lat.
im bardziej chore państwo, tym więcej w nim praw. im lepszy lekarz,
tym więcej zna bezwartościowych lekarstw. im mniejszy rozum, tym
większa zarozumiałość. im program dłuższy, tym mniej sprawny. im
więcej ma się pieniędzy, tym więcej poznaje się ludzi, z którymi nie
nas nic łączy prócz pieniędzy. i niepotrzebni są potrzebni. ironia
jest ostatnią fazą rozczarowania. istnieją dwie pokojowe formy
przemocy : prawo i przyzwoitość. istnieją ekonomiczne bodźce
seksualne. istnieją trzy rodzaje kłamstw : kłamstwa, okropne
kłamstwa, statystyki. i ty, brutusie, przeciwko mnie ? jej drabina
do kariery, ma cztery litery. jeżeli coś się może nie udać, to się
nie uda. jęczeć nad minionym nieszczęściem to najlepszy sposób, by
przyciągnąć inne. jak pchły skaczą myśli z człowieka na
człowieka. ale nie każdego gryzą. jak przyjemnie jest powiedzieć
człowiekowi coś miłego. jakie jest przeznaczenie człowieka ? być nim.
jak świat światem bat źle współżyje z grzbietem. jak świeże są barwy
tych, co byli w cieniu. jedenaste przykazanie : nie cudzosłów !
jasnowidze to czarnowidze. jeden przysięga, drugi sięga. jedyna
miłość, która nas nigdy nie zdradzi, to miłość własna. jedyną rzeczą,
której powinniśmy się bać jest strach. jedynym sposobem pozbycia się
pokusy jest uleganie jej. jedz mniej, bramy raju są wąskie. jego
myśl jest czystą rozkoszą. nikogo nie zapładnia. jest broń
straszniejsza niż oszczerstwo : to prawda. jest cudem, że ciekawość
przeżywa typowe wykształcenie. jestem człowiekiem i sądzę, że nic, co
ludzkie, nie jest mi obce. jest tylko jedna rzecz głupsza od
optymizmu - pesymizm. jest w nim olbrzymia pustka wypełniona po
brzegi erudycją. jestem optymistą. bycie kimkolwiek innym, zapewne
nic nie daje. jeśli chcesz być kochany, kochaj sam. jeśli mieszkasz
w szklanym domu, nie rzucaj kamieniami. jeśli piękna kobieta chwali
urodę innej kobiety - widać ma ładniejesze to co chwali u innej.
jeżeli nie ma boga, to wszystko jest dozwolone. jeżeli masz
wątpliwości - mów prawdę. jeżeli przewidziałeś cztery możliwe awarie
i zabezpieczyłeś się przed nimi, to natychmiast wydarzy się piąta, na
którą nie byłeś przygotowany. jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że
coś może pójść źle, to na pewno będzie to właśnie to, co spowoduje
największe szkody. jutro to dziś - tyle że jutro. już sam znak
paragrafu wygląda jak narzędzie tortury. kanibale wolą tych, co nie
mają kośca. kat ma zawsze złą reputację. każda jej pozycja, to już
propozycja. każda sztuka jest bezużyteczna. każde rozwiązanie rodzi
nowe problemy. każdy bohater staje się w końcu nudziarzem. każdy
nadmiar szkodzi. każdy początek jest trudny. każdy wie, gdzie go but
uciska. kiedy człowiek pokona przestrzeń międzyludzką ? kiedy
człowiek zabije tygrysa, nazywa to sportem, ale jeśli tygrys zabija
człowieka, nazywa się to okrucieństwem. kiedy człowiek zstępuje w
przepaść, jego życie zawsze zyskuje jasno określony kierunek. kiedy
dyplomata mówi "tak", oznacza to "może"; kiedy mówi "może", ma na
myśli "nie"; kiedy mówi "nie", nie jest dyplomatą. kiedy filozof
odpowiada, przestajemy rozumieć, o co pytaliśmy. kiedy jesteśmy
szczęśliwi, jesteśmy zawsze dobrzy, lecz kiedy jesteśmy dobrzy, nie
zawsze jesteśmy szczęśliwi. kiedy ludzie są tego samego zdania co ja,
mam zawsze wrażenie, że się pomyliłem. kiedy nie wiesz, jak się
zachować, zachowuj się przyzwoicie. kiedy przechodzi ładna
dziewczyna, zaraz mi amor łuk napina. kiedy rozum śpi, budzą się
potwory. kiedy zgasi się świece, wszystkie kobiety pięknieją. klucz
sytuacji często tkwi w zamku sąsiada. kłamstwo nie różni się niczym
od prawdy, prócz tego, że nią nie jest. kłopoty to moja specjalność.
kobieta i szkło zawsze w niebezpieczeństwie. kobieta jest
twierdzą. mężczyzna - jej więźniem. kobieta nie powinna być gorsza od
anioła, mężczyzna zaś tylko trochę lepszy od diabła. kobieta może być
przyjaciółką mężczyzny, lecz by uczucie to trwało, niezbędne jest
wesprzeć je odrobiną fizycznej antypatii. kobieta to stworzenie,
które trzy razy pomyśli, zanim zamknie usta. kobieta zmienną jest jak
piórko na wietrze. kobieta zawsze dopnie swego. kobieto ! puchu
marny ! ty wietrzna istoto ! kobiety mogą uczynić milionerem tylko
takiego mężczyznę, który jest miliarderem. kobiety nie bij nawet
kwiatem. kobiety rzadko przebaczają temu, kto forsuje okazję, ale
nigdy temu, kto pomija sposobność. kobiety są krańcowe : o wiele
lepsze albo o wiele gorsze od mężczyzn. kobiety są stworzone po to by
je kochać, nie rozumieć. kobiety są zdumiewające : albo nie myślą o
niczym, albo myślą o czymś innym. kogo bóg chce zgubić, wpierw mu
rozum odbiera. komitet to stworzenie o trzech lub więcej nogach i bez
mózgu. kompromis to sztuka dzielenia ciasta tak, aby każdy myślał, że
dostał największy kawałek. komu język posłuszny, ten często milczy.
koncert miał dziwnie nieskładne brzmienie: wpierw grały zmysły, potem
sumienie. konia ! konia ! królestwo za konia ! koniec wieńczy
dzieło. kontyngenty szczęścia już są, tylko blankietów jeszcze brak.
korzystając z doświadczenia ornitologów. Żeby pisarze mogli rozwinąć
skrzydła, muszą mieć swobodę korzystania z piór. kości zostały
rzucone. kpić z filozofii to filozofować na prawdę. krew pokonanych
zmienia często barwy zwycięzcy. krew to osobliwy płyn. książka jest
jak ogród noszony w kieszeni. kto nie potrafi się uczyć - naucza.
ktoś nie śpi, aby spać mógł ktoś. kto poniża, sam jest niski. kto
pragnie więcej, traci to co ma. kto śpi, nie grzeszy, więc miła
osobo, nie będzie grzechu, gdy prześpię się z tobą. kto szuka
przyjaciela bez wad, pozostanie bez przyjaciela. kto umiera, płaci
swoje długi. kto znalazł echo, ten się powtarza. kto żyje bez
szaleństwa mniej jest rozsądny niż mniema. kwiaty na grobie wroga
pachną upajająco. lekarz leczy chorobę, a zabija pacjenta. lekarze
zapisują lekarstwa, o których niewiele wiedzą, na choroby, o których
wiedzą jeszcze mniej, ludziom, o których nie wiedzą nic. lenistwo
idzie tak wolno, że nędza je dogania. leniwemu baranowi ciąży jego
wełna. "lepiej" jest wrogiem "dobrego". lepiej kobietę oburzać niż
nudzić. lepiej rządzić w piekle, niż być pokojowym w niebie. lepsza
złamana obietnica niż żadna. better a broken promise than none at all.
lękliwy stokroć umiera przed śmiercią, mężny kosztuje jej tylko raz
jeden. litera prawa powinna być włączona do alfabetu. ludożerca nie
gardzi człowiekiem. ludzie byli sobie kiedyś bliżsi, broń nie niosła
tak daleko. ludzie ludziom zgotowali ten los. ludzie mali nie
cierpią swojej skali. ludzie są sobie bliżsi, świat się przeludnia.
ludzie uczą się mówić bardzo wcześnie, milczeć - bardzo późno. ludzie
używają słów tylko po to, by ukryć swe myśli. ludzie, zauważyłem,
lubią takie myśli które nie zmuszają do myślenia. ludzie złotego
serca ! sprzedawajcie je drogo. ludzkość to my, czy nam się to podoba
czy nie. lustro ma zgagę, wszystko mu się odbija. Łakniesz krwi -
bądź pchłą. Łatwo ci zachować twarz, gdy kilka na zmianę masz. Łatwo
się mówi - "trudno powiedzieć". mając dwadzieścia lat myślałem tylko
o kochaniu. potem kochałem już tylko myśleć. malowidła nie powinny
być zbyt malownicze. maluje się tylko po to, aby oszukać oczy. małpa
bez ogona to i tak tylko małpa. mały krok dla człowieka jest wielkim
krokiem dla ludzkości. ma własne zdanie na zawołanie. medycyna nie
zna tajemnicy wyleczenia, ale zapewnia sobie umiejętność przedłużania
choroby. medycyna składa się z trzech rzeczy: przesądów, empirii i
nauki. mężczyzna lubi cudze żony, ale woli własnych synów. mężczyzna
uważa, że wie, ale kobieta wie lepiej. mężczyzna rozpoczyna życie
rozpustą, przechodzi przez miłość i kończy małżeństwem, kobieta
odwrotnie. mężczyźni chełpią się tym czym są, kobiety czym nie są.
mieć wielu przyjaciół, to nie mieć żadnego. milcz albo mów coś
lepszego od milczenia. milczenie stroi kobietę. mieli do wyboru
wojnę, lub hańbę, wybrali hańbę, a wojnę będą mieli także. miłość :
chwilowe obłąkanie, na które lekarstwem jest małżeństwo. miłość jest
egoizmem we dwoje. miłość jest jak ziewanie, najczęściej kończy się
spaniem. miłość nie daje rozumu głupcom, ale najmędrszych otumania.
młodość byłaby doskonała, gdyby przytrafiała się pod koniec życia.
młodość uśmiecha się bez powodu. młodzi ludzie chcieliby być wierni,
a nie są, starzy, chcieliby być niewierni, ale nie mogą. moda damska
była zawsze najdroższą sztuką opakowania. mogę się oprzeć wszystkiemu
z wyjątkiem pokusy ! moje życie. kotlet z białka i kosmicznego pyłu.
moralność upada na coraz wygodniejsze posłania. morze kłamstwa jest
płytkie. mów mądrze - wróg podsłuchuje. można się znaleźć na dnie
nie osiągnąwszy głębi. myjcie się, dziewczyny, nie znacie dnia ani
godziny. mylić się jest rzeczą ludzką. myślę, więc jestem. myśli
niektórych ludzi są tak płytkie, że nie sięgają nawet ich głowy.
myśli są najgorszym towarzystwem. na drodze najmniejszego oporu
zawodzą najsilniejsze hamulce. na drzewie dobrych intencji jest wiele
kwiatów, lecz mało owoców. nad stracony czas nic bardziej nie boli.
nadzieja jest dobrym śniadaniem, lecz kiepską wieczerzą. nadzieja -
marzenia i oczekiwania zawinięte w jedną paczkę. nadzieje uczonych są
pewniejsze niż bogactwa nieuków. najkrwawsza to tragedia, gdy krew
zalewa widzów. najlepiej podstawiają nogi karły, to ich strefa.
najlepsza część życia ludzkiego to małe, bezimienne i zapomniane akty
dobroci i miłości. najlepsze mienie - czyste sumienie. najlepszym
nauczycielem jest czas. najpierw zaszło słońce, potem zaszedł fakt, a
w rezultacie, ona. najpiękniejsze kobiety mają najmniejsze szanse
zdobycia wartościwego mężczyzny. najszybszy sposób na zakończenie
wojny to ją przegrać. największa krzywda, jaką znają dzieje, gdy
krzywdy chcącej krzywda się nie dzieje. największa rzecz na świecie,
to umieć należeć do siebie. największy mędrzec zgłupieje, kiedy ze
dwa dni nic nie je. na początku było słowo, a na końcu frazes. naóka
to tródna żecz. nasze dni są policzone - przez statystyków. na stare
lata, na młode lata. na ślepym torze historii często panuje
największy ruch. natura nie łamie swych praw. natura zawsze stoi po
stronie zła. na tym świecie jest tylko jedna alternatywa : rozkazywać
albo słuchać. nawet flądra nie jest bezstronna. nawet móżdżek
cielęcy wie, jak smakować ludziom. nawet w jego milczeniu były błędy
językowe. nawet żeby czemuś przyklasnąć, trzeba mieć poczucie taktu.
nauczając, uczymy się. nauczycielem wszystkiego jest praktyka. nauka
jest sprawą wielkich. maluczkim dostają się nauczki. nauka jest
zbiorem wypróbowanych przepisów. nauka to pokarm dla rozumu. nędza
wynagradza lenistwo. nic od kobiety człowiek nie wymaga - może być
naga. nic nie mija bez echa, nawet cisza. nic nie udaje się równie
dobrze jak sukces. nic nowego pod słońcem. nic nie idzie tak łatwo
jak na to wygląda. nic nie jest tak twarde i miękkie, jak serce
ludzkie. nic nie jest słodsze od miodu, prócz pieniędzy. nic nie
starzeje się tak prędko jak szczęście. nic w przyrodzie nie ginie,
jedynie spełnione nadzieje. nic się nie da zmienić: statystycznie
wypada jedna śmierć na jednego człowieka. nigdy w dziejach wojen tak
liczni nie zawdzięczali tak wiele tak nielicznym. nie będzie
przyjacielem kobiety, kto może być jej kochankiem. nie było wielkiego
geniuszu bez przymieszki szaleństwa. nie chcem, ale muszem.
niedobrze czułby się lekarz, gdyby wszyscy czuli się dobrze. niejeden
by nie zaczynał, gdyby mógł przewidzieć finał. nie ludzie nami
rządzą, lecz własne słabości. nie poddawaj się rozpaczy. Życie nie
jest lepsze ani gorsze od naszych marzeń, jest tylko zupełnie inne.
niech przepadną ci, którzy nasze uwagi wypowiedzieli już przed nami.
niech skórę łoją, byle nie moją. niech sobie ten przypis przeczyta
elita, że każda śmietanka na deser jest bita. niedobrze wierzyć w
człowieka, lepiej być go pewnym. nie dowiaduj się nigdy, komu bije
dzwon, on bije tobie. nie dzwoń kluczami do tajemnic. niejeden co
pchał się na świecznik zawisł, na latarni. nie każda palma
pierwszeństwa rodzi kokosy. nie każda szara masa ma coś wspólnego z
mózgiem. niektóre kobiety nazwywają dyskrecją powtarzanie sekretów i
tajemnic, szeptem. niektóre szczeble kariery wiodą na szubienicę.
niektórym ludziom należałoby wytoczyć proces myślenia. nie ma
geniuszu bez ziarna szaleństwa. nie ma lepszego sosu niż głód. nie
ma lepszego ministra niż przypadek. nie ma nic bardziej gadatliwego
niż kobieta, która cierpi w milczeniu. nie ma nic interesującego,
jeśli nie jest się zainteresowanym. nie ma nic piękniejszego niż,
pobudzać ludzi do śmiechu. nie ma większego skarbu nad wartość dnia.
nie mlaskać oczyma ! nie można zjednoczyć narodu, który posiada 355
gatunków sera. nie należy gniewać się na bieg wypadków, bo to ich nic
nie obchodzi. nie należy nudy rozpraszać siłami policyjnymi. nie
oddawaj czci tym, którzy ci ją zabrali. nie pisz credo na parkanie.
niepokoi nas to czego nie rozumiemy. nie poddawaj się rozpaczy. Życie
nie jest lepsze ani gorsze od naszych marzeń, jest tylko zupełnie
inne. nie pokazuj zębów, gdy nimi dzwonisz. nie pożądaj żony
bliźniego swego na daremno. nie sztuka powiedzieć: "jestem !". trzeba
jeszcze być. nie mówię że kobiety nie są głupie. stworzono je na
podobieństwo mężczyzn. nie otchłań dzieli, lecz różnica poziomu. nie
podcinaj gałęzi na której siedzisz, chyba że chcą cię na niej
powiesić. nie próbuj żyć wiecznie, bo ci się nie uda. nie to samo
wszystkim przystoi. niewielki jest wybór wśród zgniłych jabłek. nie
wierz uśmiechowi wroga. nie sposób być zbyt ostrożnym w wyborze
własnych wrogów. nie sztukujcie życia letargiem. nie wiem kto jest
praworządny, ja jestem prawożądny. nie wierz w cuda, polegaj na nich.
nie wrzucaj wszystkiego do jednego worka - nie udźwigniesz. nie
wystarczy zdobywać mądrości, trzeba jeszcze z niej korzystać. nie
wystarczy mówić do rzeczy, trzeba mówić do ludzi. nie załamuj się, bo
cię wyprostują ! nie zgadzam się z tobą, ale zawsze bronił będę twego
prawa do posiadania własnego zdania. nigdy nie będzie szczęśliwy ten,
kogo dręczy myśl, że ktoś jest szczęśliwszy od niego. nikt nie
potrafi tak solidnie zakopać swoich błędów jak lekarz. nowi poeci
zbyt wiele wody wlewają do atramentu. obdziela i obdziera nas czas.
o, cudowna potęgo kopniaka w tyłek. o, czasy ! o, obyczaje !
oczekiwać przyjemności jest też przyjemnością. odejdź szatanie !
diablica jest u mnie. od kwiatu żąda się zapachu, od człowieka
uprzejmości. o radę pytaj tego kto sam sobie radzi. od słowa do
słowa idzie człowiek czasem całe życie. odpowiedzialność jest
wygodna, spoczywa chętnie na takich, co są nietykalni. odrzucanie
zasad to także zasada. odjechać to trochę umrzeć. odwaga jest to
brak wyobraźni. odwaga staniała, rozum podrożał. okno na świat można
zasłonić gazetą. o łotrze stary, stary łotrze, im młodsza się o
ciebie otrze, tym do niej robisz oczy słodsze. opinia publiczna
powinna być zaalarmowana swoim nieistnieniem. optymizm i pesymizm
różnią się jedynie w dacie końca świata. optymizm karykatura nadziei.
oto para idealna, on amor, ona amoralna. otyli żyją krócej. ale jedzą
dłużej. ośmiel się być mądrym. o, święta naiwności ! owoce
zwycięstwa ? gruszki na wierzbie. pająk zjadł muchę. lecz że prawo
ceni, tłumaczy potomnym: "byliśmy zmuszeni". pamiętajcie o tym, że
jeśli diabeł chce kogoś kopnąć, nie uczyni tego nigdy swym końskim
kopytem, lecz swą ludzką nogą. pan bóg jest wyrafinowany, ale nie
jest złośliwy. panna i wiśnia malowane brzydsze. para - woda w
natchnieniu. pegaz nie powinien być kuty na wszystke cztery nogi.
pesymista ? ktoś, kto uważa, że wszyscy są tacy wredni jak on, i za to
ich nienawidzi. pesymista to dobrze poinformowany optymista. pewna
kura zniosła jajko mądrzejsze od kury. była to głupia kura. piekło
jest wybrukowane dobrymi chęciami. piekło to inni. pieniądz jest
nerwem wojny. pieniądze nie śmierdzą. pierwszym warunkiem
nieśmiertelności jest śmierć. piękne kłamstwo ? uwaga ! to już
twórczość. pięta achillesowa ukryta jest często w bucie tyrana.
pijani zwycięstwem popadają w nałóg. pion z poziomem mają z sobą
krzyż. plotka jest zawsze smakowita. płakać z płaczącym, to ulga w
cierpieniu. płyń za rekinem trafisz do ludzi. pochlebstwo to
potrawa, która wszystkim smakuje. połowa tego, co piszemy jest
szkodliwa, druga połowa jest niepotrzebna. połowy dokonał, kto
zaczął. pomyśl, zanim pomyślisz ! po pierwsze - uczyć się, po drugie
- uczyć się i po trzecie - uczyć się. posiadł wiedzę, ale jej nie
zapłodnił. po stracie zębów podobno większa swoboda języka. potrafię
współczuć cudzym bólom, ale nie przyjemnościom. jest coś dziwnie
nudnego w szczęściu innych ludzi. potrzeba mądrości by pojąć mądrość
: na nic muzyka, gdy publiczność głucha. powiedziały krety : "ludzie
są ciemni potrzebne im światło". powiedz mi z kim sypiasz, powiem ci,
o kim śnisz. powiedz mi z kim przestajesz, powiem ci z kim zaczniesz.
powodzenie u kobiet ma ten, kto umie się bez nich obejść. poznaj
samego siebie. prawda leży zazwyczaj pośrodku, najczęściej bez
nagrobka. prawdziwa mądrość nie opuszcza głowy. prawdziwy czyn nie
czyni wrzawy. prawdziwy wybraniec nie ma wyboru. profesja hipokryty
przynosi wspaniałe korzyści. propaganda jest matką wydarzeń.
prostolinijni zwłaszcza, uważajcie na zakrętach. przeciwieństwem
prawdy płytkiej jest fałsz, przeciwieństwem prawdy głębokiej może być
inna głęboka prawda. przeciwności losu uczą mądrości, powodzenie ją
odbiera. przede wszystkim nie szkodzić. przeludnienie świata
doprowadziło do tego, że w jednym człowieku żyje wielu ludzi.
przejrzałem go na wskroś, wiem, kto za nim stoi. przeniósł się z
sodomy do gomory. przeszłość - jest to dziś, tylko cokolwiek dalej.
przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem. przyjaciele są złodziejami czasu.
przypadkowe odkrycia zdarzają się tylko umysłom przygotowanym.
przyprawą potrawy jest głód. przysłowia sobie przeczą. i to jest
właśnie mądrością ludową. przyzwyczajenie jest drugą naturą.
psychiatra to facet, który zadaje ci wiele kosztownych pytań, jakie
twoja żona zadaje ci za darmo. purytanie powinni nosić dwa listki
figowe na oczach. puste beczki i głupcy robią dużo hałasu. rada
graniczy z naganą. rasiści ! nie dopuszczają czarnych myśli. rdza
niszczy żelazo, a kłamstwo duszę. religia to opium dla ludu.
rodzynka stroskane winogrono. rogi - aureola ramola. róże pachną
zawodowo. rwie się wątła nitka cnoty w labiryntach ochoty. rzekła
lilia do motyla: - nikt nie patrzy, niech pan zapyla! rzucić palenie
? to łatwe. robiłem to ze sto razy. salto morale jest bardziej
niebezpieczne niż salto mortale. satyrycy winni ostrzyc swój język na
kamieniu mądrości. satyry, które rozumie cenzor, słusznie są
zakazane. są urodzeni mężowie stanu - wyjątkowego. schlebianie
przysparza przyjaciół, prawda wrogów. serce człowieka bije drugiego
niemiłosiernie. serce ma swoje racje, których rozum nie zna. serce
to pałac szklany, gdy pęknie nie można go naprawić. sezamie otwórz
się - ja chcę wyjść ! sięgaj po laur, ale nie z cudzej głowy.
skazaniec nigdy nie dorasta do szubienicy. słabości, twe imię kobieta
! słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. sny są skarbem
nędzarzy. spotkałem człowieka tak nie oczytanego, że musiał cytaty z
klasyków wymyślać sam. sprawy pozostawione samym sobie zmieniają się
ze złych na gorsze. spróbuj zapalić maleńką świeczkę zamiast
przeklinać ciemność. starość we wszystko wierzy. wiek średni we
wszystko wątpi. młodość wszystko wie. starzy przyjaciele są najlepsi,
podobnie jak stare buty są najwygodniejsze. stosy nie rozświetlają
ciemności. strach dodaje nogom skrzydeł. straszne są słabostki siły.
strzeż się cichgo psa i spokojnej wody. stwierdzono, że demokracja
jest najgorszą formą rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych form,
których próbowano od czasu do czasu. sukces bywa również karany :
trzeba spotykać się z ludźmi, których przedtem można było ignorować.
sukces jest najgłośniejszym mówcą świata. suma kątów za którymi
tęsknię, jest na pewno większa od 360. szczęście nie jest stacją, do
której przyjeżdżasz, lecz sposobem podróżowania. szery aż do
bólu. masochista czy sadysta ? szczęście to jedyna rzecz, która się
mnoży, gdy się ją dzieli. szczyt prawa jest często szczytem zła.
szerzenie niewiedzy o wszechświecie musi być także naukowo opracowane.
szkoda, że do raju jedzie się karawanem. szkoda, że szczęścia nie
można znaleźć na drodze do niego. sztuka pisania jest sztuką
skreślania. sztuka życia to sztuka unikania cierpień. szumi las, ma
czas. Śnił mi się freud. co to znaczy ? Świat jest piękny ! i to
jest właśnie takie smutne. tajemnica energii działania polega na
tchnieniu nauki. talent dodaje urodzie blasku. talent to strach
przed porażką. ten jest najszczęśliwszy z ludzi, kto koniec życia
umie powiązać z jego początkiem. ten kto ma odwagę sądzić samego
siebie, staje się coraz lepszy. ten, kto się śmieje ostatni,
przeważnie nie ma jednego zęba na przodzie. ten się śmieje sam, kto
się śmieje ostatni. ten stąpa po różach, co po grządkach depce. the
world is coming to an end ... save your buffers!!! tłum krzyczy
jednymi wielkimi ustami, ale je tysiącem małych. to czego twórcom
brakuje w głębi, zwracają nam w długości. to czy człowiek jest
inteligentny poznaje się po jego odpowiedziach. to czy jest mądry, po
pytaniach. to nie jest koniec, to nawet nie jest początek końca, to
dopiero koniec początku! to niesamowite, jak garść pieniędzy czyni
nędzę znośną. ton pytania narzuca ton odpowiedzi. to kobieta wybiera
mężczyznę, który ją wybierze. tragedia : zakochać się w twarzy, a
ożenić z całą dziewczyną. trucizna prawdy jest lepsza od miodu
kłamstwa. trzeba być tak szybkim, jak nadchodząca chwila. trzeba by
stu oczu, by móc je na wszystko przymykać. trzeba całego życia by
nauczyć się żyć. trzeba żyć, a nie tylko istnieć. trzy rzeczy
wyczerpują siły człowieka. oto one : strach, długie chodzenie,
lubieżność. twarde słowa ranią, nawet gdy są sprawiedliwe. twarz to
co wyrosło dokoła nosa. tylko dwie rzeczy są nieskończone :
wszechświat oraz ludzka głupota i nie jestem pewien co do tej drugiej.
tylko jedna rzecz jest gorsza niż gdy o nas mówią, a mianowicie, gdy o
nas nie mówią. tylko ludzie mali, zawsze utrzymuja się na swoim
poziomie. tylko niekochani nienawidzą. tylko z pomocą silnych można
dopomóc słabym. tylko nasze pojęcie czasu pozwala nam mówić o sądzie
ostatecznym. w gruncie rzeczy jest to sąd doraźny. tylko pesymiści
kują żelazo póki gorące. optymiści wierzą, że nie wystygnie. tylko
pieniądz jest władcą całego świata. tym więcej pragniemy, im więcej
przypadło nam w udziale. tym wściekłość losów na siebie kruszę, że
zawsze wolę to - co muszę. uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia.
uderz w struny, a nożyce się odezwą. umiej być przyjacielem -
znajdziesz przyjaciela. umiem w dwunastu językach powiedzieć "nie" ;
to kobiecie wystarczy. uroda jest podarunkiem na kilka lat. uśmiech
to pół pocałunku. uśmiech wędruje daleko. uważaj, by się nie dostać
pod czyjeś koło szczęścia. używaj dnia, jak najmniej ufając
przyszłości. walczmy o estetykę wnętrz ludzkich ! wchodząc do wody,
wychodzisz z powietrza. w człowieku tylko żołądek bywa i to czasem w
pełni zadowolony. w demokracji wolno głupcom głosować, w dyktaturze
wolno głupcom rządzić. w domu powieszonego nie mówi się o stryczku. a
w domu kata ? w nas jest raj, piekło i do obu szlaki. wdzięczność
szybko się starzeje. wiatry wieją bardzo przeźroczyście. wieczność ?
jednostka czasu. wiedza nie ma właściciela. wiedza to potęga.
wiedza to władza. ale niewiedza, niestety, nie oznacza jeszcze braku
władzy. wieko trumny od strony użytkownika nie jest ozdobne. wiele
trzeba mocy, by umieć żyć wiedząc, jak bardzo życie i
niesprawiedliwość są z sobą złączone. wielkie czasy mogą zmieścić
pokaźną ilość małych ludzi. wiem, że nic nie wiem. wieża w pizie
nachylona jest pod kątem widzenia turystów. więcej światła !
większość ludzi używa głowy nie do myślenia, lecz do potakiwania. w
literaturze jest dużo seksu i nie ma dzieci; w życiu - na odwrót. w
logice tkwi zawsze pierwiastek nudy. w ludziach więcej rzeczy
zasługuje na podziw niż na pogardę. władza demoralizuje, a władza
absolutna demoralizuje absolutnie. właściwe jest ludzkiej naturze,
nienawidzić tego, kogo się skrzywdziło. w miłości to nie jest
nieszczęście - raz wojna, raz pokój. wolności nie można symulować.
wpadł. i to na pomysł. w pogoni za ideałem, wszystkie świństwa
popełniałem. wszystkie zwierzęta są sobie równe. ale niektóre
zwierzęta są równiejsze od innych. wszystko co doskonałe, dojrzewa
powoli. wszystko co nieznane, wydaje się cudowne. wszystko zabiera
znacznie więcej czasu, niż by się wydawało. wszystko jest środkiem -
nawet przeszkoda. wszystko płynie. wszystko jest trudne zanim stanie
się proste. wszystko jest w rękach człowieka. dlatego należy je
często myć. wszystko zostało już powiedziane, ponieważ jednak nikt
nie słucha, trzeba wciąż zaczynać od nowa. wszystko zrozumieć, to
wszystko wybaczyć. wszyscy za jednego, jeden za wszystkich. wśród
narodów europejskich polacy są zaliczani do histeryków. w walce idei
giną ludzie. wygłaszaj wzniosłe zasady, łatwiej wtedy popełniać
zdrady. wyjcie ! poczujecie się młodsi o miliony lat. wykrzyknik
który sflaczał, staje się znakiem zapytania. wymówka ludożerców :
"człowiek to bydlę". wyobraźnia jest ważniejsza od wiedzy. wyrwa po
człowieku może być maleńka, np. kalibru 7 mm. wysoki to poziom, gdy
na głowę ludności przypada pół głowy. wszystko jest trucizną decyduje
tylko dawka. w dyplomacji ultimatum to stanowcze żądanie, po którym
przechodzi się do ustępstw. więcej jest rzeczy na ziemi i niebie, niż
się śniło waszym filozofom. w życiu można liczyć tylko na siebie. a i
tego nie radzę. zabójstwo to ekstremalna forma cenzury. zaloty -
polowanie na panie. z czego powstałeś zależy do genetyki, w co się
obrócisz, od polityki. za dukata brat sprzeda brata. zając lubi
buraczki - takie jest zdanie kucharza. zakaz to najlepsza propaganda.
za każdym rogiem czyha kilka nowych kierunków. zakuty łeb myśli po
łebkach. zanika rękodzieło. nawet w zbrodni. zaskoczenie i
zdziwienie są początkiem zrozumienia. za to, co kosztuje jeden nałóg
można wychować dwoje dzieci. zawsze jestem gotów się uczyć, chociaż
nie zawsze chcę, żeby mnie uczono. zawsze można być wyżej
powieszonym. zawsze przebaczaj swoim wrogom : nic nie zdoła bardziej
ich rozzłościć. zawsze, kiedy masz własnie coś zrobić, okazuje się,
że najpierw musisz zrobić coś innego. zawsze się znajdzie filozofia
do braku odwagi. za wszystkie głupstwa królów płacą ich narody. z
dobrych uczuć robi się złą literaturę. zdrowie jest najpierwszym
darem, uroda drugim a bogactwo trzecim. zdrowy rozsądek to zbiór
uprzedzeń nabytych do osiemnastego roku życia. zegar
tyka. wszystkich. zero nienawidzi innych liczb. ziemia to kropka pod
znakiem zapytania. z księgi przeznaczenia : "a jedni muszą być
czopkami". znam starodawny toast, wart złota dla swej piękności :
"obyś nie spotkał przyjaciela, gdy będziesz wchodził na górę
powodzenia". znane są tysiące sposobów zabijania czasu, ale nikt nie
wie, jak go wskrzesić. z naprawdę wielkich, posiadamy tylko jednego
wroga - czas. znasz hasło do swojego wnętrza ? złamał sobie życie !
i ma teraz dwa oddzielne, bardzo przyjemne życia. złe nie śpi,
natomiast dobre zasypia bardzo często. zło ukrywane rośnie. znawca :
specjalista, który wie wszystko o czymś i nie wie nic o czymkolwiek
innym. zmartwychwstać mogą jedynie trupy. Żywym trudniej. zróbcie,
by uczciwość opłacała się bardziej niż kradzież, a nie będzie
kradzieży. zwykle niewinny nie sprosta nowej zawiści. Żaden człowiek
nie chce umrzeć. ale tak rzadko się zdarza to, co człowiek chce. Żeby
śmierć można było na raty odespać ! Żona mi odpowiada, bo mi nie
odpowiada. Życie bez radości jest jak długa podróż bez gospody.
Życie bez radości to lampka bez oliwy. Życie jest tragedią, gdy
widziane z bliska, a komedią gdy, widziane z daleka. Życie jest snem.
Życie jest to opowieść idioty, pełna wrzasku i wściekłości, nic nie
znacząca. Życie ? ciężki kwadrans złożony z uroczych chwil. Życie
można zrozumieć, patrząc nań tylko wstecz. Żyć jednak trzeba naprzód.
Życie nie daje nam tego co chcemy, tylko to, co ma dla nas. Życie to
jeden długi proces męczenia się. Żyć jest bardzo niezdrowo. kto żyje,
ten umiera. Żyć znaczy walczyć. Żyj tak, aby twoim znajomym zrobiło
się nudno, kiedy umrzesz. abstynent - człowiek niepociągający.
aforyzm jest ostatnim ogniwem długiego łańcucha myśli. aforyzmy są
dowcipami filozofii. amerykanie są narodem, który zbudzić można
jedynie trzykrotnym kopaniem w drzwi; ale potem już nie mogą
zasnąć. aldous huxley. analiza uryny może wykryć chorobę jednostki,
analiza urny - chorobę całego społeczeństwa. anglicy wychodzą nie
żegnając się, a polacy żegnają się nie wychodząc. antyki to
przedwczorajsze kicze. jacques tati. artysta, który sprzeniewierza
się prawdzie, natychmiast traci talent. badania opinii publicznej
opierają się na fałszywej przesłance, że publiczność posiada
opinię. toto. badania w dziedzinie medycyny dokonały tak olbrzymiego
postępu, że dziś - praktycznie biorąc - nikt już nie jest
zdrowy. bertrand russell. bankier bez pieniędzy jest jak lekarz bez
pigułek. george woods. bardzo mały człowiek może rzucać bardzo duży
cień. bardzo mnie boli, gdy umiera utalentowany człowiek, świat
bowiem potrzebuje takich ludzi bardziej niż niebo. bardzo niewielu
mężczyzn posiada klucz do serca kobiety, pozostali obywają się
wytrychem. bądź uroczy dla swoich wrogów - nic ich bardziej nie
złości. carl orff. bestsellery to świetne urządzenie: wiadomo jakie
książki kupować i nie trzeba ich czytać. danny kaye. bez politycznej
kultury suwerenny naród jest dzieckiem, które bawi się ogniem i może w
każdej chwili podpalić dom. bezinteresowna przyjaźń może istnieć
tylko między ludźmi o jednakowych dochodach. paul getty. bezużyteczną
rzeczą jest uczyć się, lecz nie myśleć, a niebezpieczną myśleć i nie
uczyć się. biurokracja to dobrze zorganizowana zaraza. cyril
parkinson. biurokrata to człowiek, który do brigitte bardot zwraca
się per "pani sachs". jean gabin. błędy to proste sposoby na zdobycie
doświadczenia przez lekarzy. bogacz rozdziera szaty, ubogi wychodzi
ze skóry. bóstwa giną wraz ze swoimi wyznawcami. brak wstrząsów
powoduje niepokój twórczy. brakujące ogniwo między zwierzęciem i
człowiekiem to właśnie my. konrad lorenz. brudnemu chlew na myśli.
brzydki nie dlatego jest brzydki, że ma zły gust. bunty są językiem
nie wysłuchanych. martin luther king. być kompozytorem i nie być
muzykiem to tragedia. oznacza, że jest się geniuszem bez
talentu. nadia boulanger. był czas, gdy aktorki chciały zostać
gwiazdami; teraz mamy coraz więcej gwiazd, które chciałyby zostać
aktorkami. laurence olivier. bywają dwa rodzaje ministrów finansów:
jedni odchodzą w hańbie, a drudzy - we właściwym czasie. james
callaghan. bywają myśli tak głębokie, że pogrążają autora. całowanie
w rękę nagiej kobiety jest stratą czasu. jerzy leszczyński cały kłopot
polega na tym, że głupcy są pewni siebie, a mądrzy pełni
wątpliwości. helmut schmidt. cały świat zwierzęcy jest pasożytem
roślinnego. chcesz wiedzieć o nim prawdę? policz, ile ma krawatów, a
ile książek. cel wojny może być sprawiedliwy, ale środki nigdy.
cenzura to reklama na koszt państwa. federico fellini.
charakterystyczna cecha naszych czasów? pornografia wkroczyła do
salonów. john b. priestley. chciałem zmienić świat. doszedłem jednak
do wniosku, że mogę jedynie zmieniać samego siebie. aldous huxley.
chrystus wypędził handlarzy ze świątyni. potem handlarze zmądrzeli:
przywdziali szaty kapłańskie. ci, którzy przemawiają w imieniu boga,
powinni pokazać listy uwierzytelniające. ciasnota umysłowa się
rozszerza. ciągle jeszcze łatwo jest zostać milionerem - pod
warunkiem, że było się miliarderem. bob hope. cierpliwości - trawa z
czasem zamienia się w mleko. cierpliwość nie jest cnotą
rewolucjonistów. cnota jest w sercu, a nie gdzie indziej. cnota nie
cieszyła się nigdy takim uznaniem jak pieniądz. co należy zrobić po
upadku? to, co robią dzieci: podnieść się. co to jest wielbłąd? koń
zaprojektowany przez komisję. hans friederichs. cóż, że otwarta
przyłbica, kiedy łeb zakuty. cudowna kobieta to taka, która nie
wymaga cudów. cynizm jest to udana próba zobaczenia świata, jakim
jest on w rzeczywistości. jean genet. czasami trzeba szukać
samotności aż na balu. czasem bluźnierstwo bardziej zbliża do boga
niż modlitwa. czasem kilkadziesiąt milionów aspołecznych typów
nazywamy społeczeństwem. czasem lepiej zbłądzić, niż zbyt nachalnie
pytać o drogę. często smak życia odbiera apetyt. często szuka się
sensu życia przy pomocy bezsensownych metod. często wybaczamy tym,
którzy nas nudzą, lecz nie wybaczamy tym, których my
nudzimy. franciszek la rochefoucald. człowiek czynu zawsze wygląda
niestosownie między gadułami. człowiek głody nie interesuje się
zupełnie jadłospisem, jaki ma mu być podany za lat dziesięć. savi de
tove. człowiek jest istotą kruchą: wystarczy odrąbać mu głowę, żeby
przestał żyć. człowiek kierujący się tylko rozsądkiem, myli się
najczęściej. człowiek, który nikogo nie lubi, nieszczęśliwszy jest
niż ten, którego nikt nie lubi. człowiek najgłośniej wydziera się w
pieluszkach. potem stopniowo spuszcza z tonu. człowiek tylko wówczas
jest szczęśliwy, kiedy interesuje się tym, co tworzy. erich fromm.
człowiek uczy się przez całe życie, z wyjątkiem lat szkolnych.
człowiek uczyni wiele, by go lubiano, i uczyni wszystko, by mu
zazdroszczono. człowiek woli patrzeć przez dziurkę od klucza niż
przez lunetę. karl farkas. człowiek znacznie więcej wie, niż rozumie.
człowiek zużywa dziś na wszystko mniej czasu i więcej pieniędzy, i
właśnie to nazywa się u nas postępem. frank sinatra. człowiekowi
konsekwentnemu łatwiej przychodzi zrezygnować z celu niż ze środków.
czujemy tylko ten ząb, który nas boli. czy kto widział, żeby się
glista załamywała? czy to nie śmieszne: nawet nasze czasy będą kiedyś
nazywali dobrymi dawnymi czasami. alberto moravia. czy wielu zna
nazwiska tych, którzy potępili galileusza? każdy pamięta jednak, w
jakiej pracowali instytucji. czytanie gazet należy zaczynać od działu
sportowego. wiadomości sportowe odnotowują sukcesy ludzi, pierwsze
stronice - porażki ludzi. earl warren. czytanie to jest odnajdywanie
własnych bogactw i własnych możliwości przy pomocy cudzych słów.
czytelnicy przyzwyczajeni są do tego, że pisarz to istota, która żyje
za grosz, a mówi za milion, a nie odwrotnie. czyż nie jest dziwne, że
ludzie tak chętnie walczą o religię, a tak niechętnie żyją zgodnie z
jej zasadami. na początek <#glosstop> dach przecieka nie dlatego, że
deszcz pada, ale dlatego, że w dachu dziura. daty są rodzynkami w
historii. dawniej człowiek zaczynał się od porucznika, teraz od
mercedesa. wilhelm lenz. dawniej eksperymentowano w sztuce. dziś
eksperymenty mają być sztuką. evelyn waugh. dawniej młodzi mężczyźni
szukali sobie żon. teraz wyszukują sobie teściów. diana webster.
dawniej oczekiwano w napięciu na nową książkę lub operę. dziś ludzie
oczekują w napięciu na nowy model samochodu. sir laurence olivier.
dawniej pacyfista wyglądał na wariata w realnym świecie, dziś jest
realistą w zwariowanym świecie. lord soper. dawniej podania
przekazywano z ust do ust - dziś z biurka na biurko. dekretem nie
można zmienić obyczajów, ani odwrócić powodzi. demagog to człowiek,
który obiecuje coś, czego inni nie są w stanie spełnić. paul henri
spaak. dementi to potwierdzenie w formie zaprzeczenia. andr?
fran?ois-poncet. dementi to próba zastąpienia plotki kłamstwem. roger
peyreffitte. dementi to tymczasowe zaprzeczenie faktu, który jutro
zostanie potwierdzony. richard crossman. demokracja: mówisz, co
chcesz, robisz, co ci każą. demokracja nie powinna iść tak daleko,
żeby w rodzinie większością głosów decydować, kto jest ojcem. willy
brandt. demokracja polega na tym, że trzeba innym pozwolić się
wygadać. pietro nenni. demokracja wynika z przeświadczenia, że w
zwykłych ludziach tkwią niezwykłe możliwości. dla jednych życie
zaczyna się po czterdziestce, dla innych dopiero po setce. dla
katolika nie może istnieć neutralność. pan bóg też nie jest
neutralny. richard jeager. dla ministra finansów najbardziej miękką
pościelą jest twarda waluta. antoine pinay. dla rządu przed wyborami
drogi jest wyborca. po wyborach drożeje wszystko inne. jean rigaux.
dla sztuki nie są niebezpieczni podpalacze, ale strażacy. bernard
buffet. dlaczego ludzie umieją lepiej umierać niż żyć? dlatego, że
żyć trzeba długo, a umrzeć można prędko. do tego, by mądrze się
działo, potrzebne są młode ręce i stare głowy. dobra karykatura to
prawda wytrawiona kwasem. lee marvin. dobre kobiety są lepsze niż
dobrzy mężczyźni. złe kobiety są gorsze niż źli mężczyźni. marcel
achard. dobre, stare czasy, kiedy jazda samochodem była tańsza niż
parkowanie. fritz hofmann. dobry mówca nie potrzebuje trybuny.
dobrze jest, gdy cymbał odzywa się tylko od wielkiego dzwonu. dobrze,
że człowiek nie może iść za własnym pogrzebem, bo by mu serce z żalu
pękło. dobrzy ludzie są mniej dobrzy, a źli są mniej źli, niż to się
wydaje. dogmat to nic innego jak wyraźny zakaz myślenia. dramatem
naszej epoki jest to, że głupota zabrała się do myślenia. jean
cocteau. drapacze chmur to gotyk bez boga. franco lombardi. droga do
prawdy wybrukowana jest paradoksami. dwa półgłówki to nie to samo, co
jeden z głową. dyktatura to państwo, w którym wszyscy boją się
jednego, a jeden wszystkich. dyplomacja to sztuka głaskania psa tak
długo, aż gotów będzie kaganiec. fletcher knebel. dyplomata to
człowiek, który dwa razy pomyśli, zanim nic nie powie. dyplomata to
dobrze płatny urzędnik, który szyfrem przekazuje do domu to, co
przeczytał trzy dni temu w gazetach. duncan cook. dzieci i wojskowi
lubią się straszyć. dziewczyna to piec, w którym powli piecze się
baba. dzisiejsi ludzie chcieliby pojutrzejsze życie kupić za
przedwczorajszą cenę. tennessee williams. dziś rzeczywistą głową
rodziny jest ten, kto decyduje, na jaki program nastawić
telewizor. peter sellers. dziwne, że ludzie mogą myśleć o śmierci,
kiedy jest tyle do zrobienia w życiu. dżentelmen to mężczyzna, który
potrafi opisać kobietę bez posługiwania się rękami. alec guiness.
egzorcyzmy pomagają tylko tym, którzy wierzą w złego ducha. ekspert
to człowiek, który przestał myśleć - on wie. ekstremista to facet,
który rozbija brudną szybę, zamiast ją umyć. konserwatysta to ktoś,
kto broni istniejącego zła. liberał to człowiek, który chciałby
zastąpić istniejące zło innym złem. robert byrd. eunuch sztuki miewa
od czasu do czasu "sny o potencji". fanatycy to ludzie, którzy
intensywniej umierają, niż żyją. fałszywe argumenty zwalcza się
najlepiej nie przeszkadzając w ich wykładaniu. alec guiness. film,
który można opowiedzieć, to nie jest udany film. michelangelo
antonioni. filozofia nie ma bezcennych wyników, lecz studiowanie
filozofii daje wyniki bezcenne. filozofowie rozmaicie interpretowali
świat. idzie jednak o to, aby go nie zmieniać. formuła sztuki
nowoczesnej stała się bardzo prosta: prowokacja plus reklama. giorgio
di chirico. francja - kraj, w którym strych nazywa się mansardą.
frazes - skrzyżowanie małego człowieka z wielką sprawą. garb szpeci
człowieka, ale zdobi wielbłąda. gdy anglik pisze rozprawę naukową, to
czyta się ją jak humoreskę; w polsce humoreskę czyta się jak rozprawę.
gdy człowiek krytykuje cudze utwory, czuje się jak generał. gdy
człowiek nie ceni czegoś bardziej od życia, to życie to niewiele jest
warte. gdy kobieta już dostatecznie długo była naga, patrzy się znowu
na jej twarz. norman mailer. gdy maluję - szemrze ocean. inni malarze
pluskają się w wodzie fryzjerskiej. salvador dali. gdy mężczyzna
prosi dziś o rękę kobiety, to znaczy, że resztę miał już
wcześniej. alberto sordi. gdy mężczyzna utrzymuje kilka samochodów,
to jest to dla niego uczuciowy odpowiednik haremu. john hallibarton.
gdy naród nie chce już czytać swych poetów, składa im hołdy. alec
guiness. gdy obserwuje się, jak nasze czasy pysznią się odkryciem
seksu, można się dziwić, że ludzkość nie wymarła przed wiekami. jean
genet. gdy podchodzi się do drzwi, otwierają się automatycznie; gdy
podchodzi się do człowieka, zamyka się automatycznie. per halvorsen.
gdy się pomyśli, ile książek jest już na świecie i ile ich codziennie
przybywa, to najprawdopodobniej bóg przy następnym potopie posłuży się
nie wodą, lecz papierem. william faulkner. gdy tylko coś się nie
udaje, to mówi się, że był to eksperyment. robert penn warren. gdy
tysiąc ludzi mówi to samo, to jest to albo vox dei, albo wielkie
głupstwo. gdy uczyć będziemy ludzi, jak powinni myśleć, a nie co
powinni myśleć, to unikniemy wielu nieporozumień. gdyby ludzie
myśleli o tym, co mówią, to nie mówiliby tego, co myślą. gdyby ludzie
zachowywali się tak, jak zachowują się narody, to ubierano by ich w
kaftany bezpieczeństwa. tennessee williams. gdyby marsjanin czytał
nasze gazety, doszedłby do wniosku, że ziemianie składają się głównie
z ministrów i morderców. hermann bondi. gdyby nie wyjątki, zasady
byłyby nie do zniesienia. gdyby wszyscy politycy mówili jedynie o
sprawach, na których się znają, byłoby o wiele ciszej na
świecie. groucho marx. gdyby wszystkim głupcom zawiesić dzwonki na
szyjach, ludzie mądrzy musieliby nosić watę w uszach. gdyby wynik
wojny można było przewidzieć, żadnych by nie było. gdybym nawet
wiedział, że jutro świat przestanie istnieć, to jeszcze dziś
zasadziłbym drzewko jabłoni. gdzie nie ma sędziów, potrzebni są
chociaż świadkowie. gdzie zaczyna się próżność, tam kończy się rozum.
geniusz to człowiek rozwiązujący problemy, o których nie wiemy, że je
mamy. dean martin. geniusz usprawiedliwia każdą metodę pracy. giną
zawsze inni, bo gdy giniemy my, nie ma już innych. glista: żmija
pozbawiona idei. głód jest wtedy prawdziwy, gdy człowiek patrzy na
drugiego człowieka jako na obiekt do zjedzenia. głupiec uważa
przypadek za szczęście. głupcy dzielą się dyletantów i fachowców.
głupcom należałoby wymyślić trudniejszy sposób rozmnażania. głupstwa
można mówić, byle nie uroczystym tonem. gorzkie prawdy z trudem się
połyka, ale za to później korzystnie się odbijają. gospodarka nie
jest pacjentem, którego można nieustannie operować. ludwig erhard.
gra miłosna jest jak jazda samochodem: kobiety wolą objazdy, mężczyźni
- skróty. jeanne moreau. gra miłosna jest z gier ruchowych stosunkowo
najłatwiejsza. grafoman pisze byle jak o pięknych rzeczach, talent -
pięknie o byle czym. gratulacje: najuprzejmiejsza forma zawiści.
gwałt jest niemożliwy - kobieta z podniesioną spódnicą biegnie
szybciej niż mężczyzna z opuszczonymi spodniami. gwiazdor to
człowiek, który latami pracuje jak opętany, by zyskać popularność, a
potem zakłada ciemne okulary, żeby go nie rozpoznano. coco chanel.
hipochondryk to osoba, która chce mieć bóle i sama je leczyć.
historia jest najlepszym nauczycielem, ale ma najgorszych uczniów.
indira gandhi. historia pełna jest wojen, o których każdy wiedział,
że nie wybuchną. enoch powell. historia to tylko legenda, co do
której wszyscy się pogodzili. historycy fałszują przeszłość,
ideolodzy przyszłość. historycy to adwokaci, którzy bronią swoich
klientów dopiero po ich śmierci. harold macmillan. i do zakutych łbów
dostaje się woda sodowa. i znowu człowiek wydaje pieniądze, których
nie ma, na rzeczy, których nie potrzebuje, by imponować ludziom,
których nie lubi. danny kaye. idea na krótko przed obumarciem wygląda
najzdrowiej. fran?ois mauriac. idealiści to ludzie, którzy się dla
jakiejś sprawy zapalają. ideologowie to ludzie, którzy dla jakiejś
sprawy ochłodli. ignazio silone. idealnych kobiet jest tak samo mało
jak idealnych mężczyzn, ale spotyka się je częściej. hildegard klef.
idee nie są odpowiedzialne za to, co z nich czynią ludzie. werner
heisenberg. idioci i geniusze są wolni od obowiązku rozumienia
dowcipów. idol - to ideolog, z którym nie można dyskutować.
ignoranci są wszechstronni. im bardziej radykalna jest lewica, tym
bardziej lewe staje się centrum. sir keith joseph. im bardziej
skorumpowane państwo, tym więcej praw. im człowiek jest bogatszy w
osądy, tym uboższy w przesądy. henry miller. im człowiek żyje dłużej,
tym krótsze pisze życiorysy. im kobieta ma mniejszy biust, tym
większy rozum. nie wiemy jednak jeszcze, dlaczego tak się
dzieje. chris kleinke. im lżejsza praca, tym cięższy odpoczynek. im
mniej ludzie myślą, tym więcej mówią. im policja lepsza, tym
kryminaliści sprytniejsi. im prostsze są ustawy podatkowe, tym
bardziej są niesprawiedliwe. franz josef strauss. im więcej ma się
pieniędzy, tym więcej poznaje się ludzi, z którymi nic nas nie łączy
oprócz pieniędzy. tenneessee williams. im więcej się dziś czyta
książek, tym bardziej odnosi się wrażenie, że analfabetom nie dzieje
się krzywda. warren brabrook. im większy rozum w młodości, tym
mniejsza głupota na starość. impotenci rozpuszczają wieści o kryzysie
miłości. inflacja jest jak ciąża: w legalny sposób nie można jej
przerwać. leon henderson. inteligent jest to pasożyt wytwarzający
kulturę. interpretacja zabija fakty. istnieją kraje tak słabo
rozwinięte, że darowanie im niezależności miałoby taki sam skutek, jak
darowanie dziecku brzytwy. lord beaverbrook. istnieją trzy rodzaje
kłamstwa: przepowiadanie pogody, statystyka i komunikat
dyplomatyczny. jean rigaux. istnieje tylko jedna grupa ludzi, która
myśli o pieniądzach więcej niż bogaci, a mianowicie ubodzy. jak wielu
jest niepoczytalnych autorów. jak zachować pokój, pozostaje niestety
tajemnicą wojskową. jaka szkoda, że tak krótki jest czas między
okresami, gdy jest się za młodym a gdy jest się za starym. jako
katolik dziękuję bogu za heretyków. herezja to tylko inne określenie
wolności myśli. graham greene. jeden marzy o nieśmiertelności, drugi
o emeryturze. jeden z grzechów głównych rządu polega na tym, że nie
potrafi opisywać chmur bez rozwodzenia się na temat tęczy. cecil king.
jedna czysta owca może zatruć życie całej parszywej owczarni. jedną z
najbardziej rozpowszechnionych chorób jest diagnoza. jedyna różnica
między mną a wariatem to fakt, że nie jestem wariatem. salvador dali.
jedyne zło, jakie prasa może wyrządzić człowiekowi, to wydrukować
wiadomość o jego śmierci. eugŠne ionesco. jedynie pierwotny strój ewy
nigdy nie wychodzi z mody. jedyny człowiek, któremu rzeczywiście
potrzebny bywa frak, to człowiek z dziurą w spodniach. john taylor.
jest rzeczą zdumiewającą, że istnieją biskupi gotowi błogosławić
okręty wojenne, bombowce lub wojska przed bitwą, a którzy potępiają
regulację urodzin. harrison matthews. jesteśmy niewolnikami wskazówek
zegara, więźniami kalendarzy, gońcami kont bankowych. jean anouilh.
jeszcze nigdy w dziejach tak wielu nie mówiło tak wiele do tak wielu,
mając do powiedzenia tak niewiele. jeśli chce się demokracji, trzeba
pogodzić się z odrobiną nieudolności. hugh cubitt. jeśli chodzi o
śmietankę towarzyską, to wolę szumowiny ludzkości. jeśli duch
nacjonalizmu przedostaje się do literatury, to przestaje to być
literatura. william faulkner. jeśli kobieta mówi, że jest zmęczona
życiem, znaczy to, że kogoś zamęczyła na śmierć. jeśli mędrcy
zawodzą, to nie znaczy, że głupcy zbawią świat. jeśli pokój jest
rzeczą dobrą, to ma swoją cenę. el zayat. jeżeli ktoś jest
niewierzący, nigdy nie wiadomo, w co uwierzy. kapitalizm bez
bankructwa jest jak chrześcijaństwo bez piekła. frank borman. karą
kłamcy nie jest to, że mu nikt nie wierzy, lecz to, że sam nie potrafi
nikomu uwierzyć. karmieni nadzieją nigdy nie są syci. kartą wstępu
do europejskiej kultury jest metryka chrztu. kary służą do
odstraszania tych, którzy nie chcą grzeszyć. każda epoka ma własny
obraz perwersji. każda dyktatura ma tylko jeden cel: utrwalanie swej
władzy. każda książka, jak głos podany przez radio, dociera tylko do
tych, którzy mają tę samą długość fali. każda myśl jest wyjątkiem
ogólnej reguły, którą jest nie myśleć. każda rzecz ma dwie
strony. fanatycy widzą tylko jedną. każdy człowiek może umierać jako
bogacz, jeśli zdecyduje się żyć jak biedak. henry gould. każdy dobry
film można opowiedzieć w jednym zdaniu. każdy ma prawo do szczęścia,
ale nie każdy ma szczęście do prawa. każdy rodzi się ateistą. kiedy
dziewczyna ma piętnaście lat, nienawidzi mężczyzn i wszystkich chętnie
by wymordowała, a w dwa lata później rozgląda się, czy któryś
przypadkiem nie ocalał. kiedy film zdobywa sukces, wówczas jest to
interes, kiedy nie ma sukcesu - jest sztuką. carlo ponti. kiedy gasną
stosy, zaraz robi się jaśniej. kiedy jest za dużo rzeczy, które
śmieszą, wtedy chce się płakać. kiedy ktoś marzy samotnie, to jest to
tylko marzenie; kiedy marzymy wszyscy razem, to staje się to
rzeczywistością. dom helder camara. kiedy przestaje się kochać, to
się nie płacze. płacze się, kiedy ktoś przestaje nas kochać. carla
lane. kiedy środki udają cele, wynikają stąd zawsze rzeczy jałowe.
kiedy w polityce mądrzejszy ustępuje, popełnia nie tylko głupstwo,
lecz i zbrodnię. kiepscy intelektualiści lubią być irracjonalni.
kineskopy telewizorów to prezerwatywy rzeczywistości. dieter
hildebrandt. klasyk nie zdałby egzaminu ze swych dzieł. klasyk to
autor, którego się cytuje, ale nie czytuje. sir laurence olivier.
klient ma zawsze rację, gdy nie zawraca głowy. kłamstwo zdąży obiec
pół świata, zanim prawda włoży buty. james callaghan. kłopot prasy
polega na tym, że nic co normalne, nie jest interesujące. saul bellow.
knajpa: miejsce, dokąd się co wieczór chodzi po raz ostatni w życiu.
koalicja jest to małżeństwo z rozsądku, które spędza miodowy miesiąc w
oddzielnych łóżkach. jean marivaux. kobieta jest jak herbata w
torebce: z jej mocy można zdać sobie sprawę tylko w gorącej
wodzie. nancy reagan. kobieta jest mądrzejsza od mężczyzny, ale
najwięcej rozumu musi zużyć na to, by ukryć ten fakt. mary mccarthy.
kobieta pisząca popełnia dwie zbrodnie: zwiększa ilość książek i
zmniejsza ilość kobiet. kobiety dlatego mają w polityce tak mało do
powiedzenia, że wolą głosować na mężczyzn niż na inne kobiety. guy
laffargue. kobiety, które nie są sprzedajne, kosztują
najwięcej. fran?ois mauriac. kobiety, które pozwalają się zbyt szybko
podbić, organizują później swój opór na zasadzie dywersji. jean-paul
belmondo. kobiety łatwiej niż mężczyźni przyznają się do błędów. stąd
opinia, że popełniają ich więcej. gina lollobrigida. kobiety nie
kłamią, ale szminkują trochę prawdę. danny kaye. kobiety są jak
przekład: piękne nie są wierne, wierne nie są piękne. kobiety żyją w
przekonaniu, że mężczyźni, którzy umieją obchodzić się z pieniędzmi,
umieją także obchodzić się z kobietami. jean paul sartre. kochać
można nawet rzeczy martwe. nienawidzić tylko człowieka. kochanek to
udoskonalony mąż. kolonie są jak banany: gdy tylko dojrzeją -
odpadają. michael foot. komentatorzy to ludzie, którzy drapią innych,
kiedy ich samych coś zaswędzi. robert mcnamara. komisja to grupa
ludzi nieprzygotowanych, powołana przez niekompetentnych, do wykonania
zadań niepotrzebnych. komisja to zespół, który tylko wtedy jest w
stanie coś zdziałać, gdy składa się z trzech osób, z których jedna
jest chora, a druga nieobecna. kompilator to autor książek z cudzych
cytatów. aforysta to autor cytatów dla cudzych książek. kompromis to
sztuka podzielenia jednego ciasta tak, by każdy myślał, że dostał
największy kawałek. amintore fantani. komputer jest logicznym dalszym
rozwinięciem człowieka: inteligencją bez moralności. komputery to
najmądrzejsze kretyni. norman mailer. komunikaty są jak stroje
bikini: to, co ukazują, jest podniecające, ale to, co ukrywają, jest
najważniejsze. karl-guenther von hase. konferencja to kłótnia z
porządkiem dziennym i protokółem. louis terrenoire. konieczność
uwalnia od męki wyboru. kosmetyka - filozofia kobiet. kpimy z kiczów
naszych rodziców, wyśmiewamy kicze naszych dziadków i podziwiamy kicze
naszych pradziadków. harold nicholson. krytycy filmowi mają dziś
ważną misję wyjaśnienia publiczności, dlaczego nigdy nie będzie ona w
stanie zrozumieć żadnego filmu. ren? clair. krytycy to jednonodzy
teoretycy skoku w dal. harold pinter. krytyk jest jak samochód: im
gorszy, tym więcej robi szumu. krytyka jest czymś pośrednim pomiędzy
plotką, denuncjacją a reklamą. krytyk to kwoka, która gdacze, gdy
inni znoszą jajka. giovanni guareschi. książki o książkach, napisane
na podstawie czytania książek o książkach, zajmują nam tyle czasu, że
przestajemy czytać klasyków. t. b. webster. kto boi się zrobić błąd,
ten nigdy nie będzie robić historii. andr? malraux. kto chce się
wzbogacić w ciągu jednego dnia, zostanie w ciągu roku powieszony. kto
flirtuje z inflacją, zostanie przez nią poślubiony. otmar emminger.
kto innych pomniejsza, nigdy nie będzie wielki. kto już nie kocha i
nie błądzi, ten niech się da pogrzebać. kto ma dobrą pamięć, temu
łatwiej o wielu rzeczach zapomnieć. kto na gorącą kobietę dmucha -
ten się na zimnej sparzy. kto nic nie wie, musi wierzyć we wszystko.
kto nie dba o konie, ten musi zabiegać o dobry bat. kto nie ma siły,
by być uczciwym, nie ma jej też, by wierzyć w uczciwość innych. kto
nie rozumie logiki, ten zwykle nie rozumie i tego, że jej nie rozumie.
kto pisze dla potomności, ten nigdy nie będzie czytany. william
saroyan. kto patriotę obcego kraju uważa za drania, jest zwykle
głupcem własnego. kto przesypia okazje, ten się niczego nie
dochrapie. kto sądzi, iż zdoła się obejść bez całego świata, myli się
bardzo; ale kto sądzi, że świat nie może się obejść bez niego, myli
się jeszcze bardziej. kto sięga głęboko, zawsze musi dojść do mętnej
wody. kto strzela z armaty do wróbla, może go najwyżej ogłuszyć. kto
w polityce rąbie pięścią w stół, powinien najpierw upewnić się, że nie
leżą na nim pinezki. harry truman. kto za dużo obejmuje, słabo
ściska. kto za młodu nie jest rewolucjonistą, budzi podejrzenie, że
jest sklerotykiem. georg-august zinn. kto żyje ze zwalczania wroga,
zainteresowany jest tym, by wróg istniał jak najdłużej. lekarze nie
leczą już ludzi, lecz ich reperują. evelyn waugh. lepiej być starą
niż martwą. brigitte bardot. lepiej grać przed pustymi fotelami niż
przed pustymi twarzami. alec guiness. lepiej jest w ostateczności
uniewinnić zbrodniarza, niż skazać niewinnego. lepiej jest nie
odzywać się wcale i wydawać się głupim, niż odezwać się i rozwiać
wszelkie wątpliwości. lepiej nic nie mówić, niż głupio milczeć.
lepsze minimum z maksimum niż maksimum z minimum. liberał to
człowiek, który w czasie dyskusji nie może przyłączyć się do swego
własnego poglądu. robert frost. licz się z własnym zdaniem. los jest
ślepy, ale trafia bez pudła. lubieżne kobiety sądzą, że wszyscy
mężczyźni są zwyrodnialcami. lubię dobrze wychowanych ludzi, wolałbym
jednak lepiej wychowany naród. ludzi poznaje się po ich
śmieciach. oliver brown. ludzie dziwią się, że od 27 lat jestem
wierny żonie. ale dlaczego miałbym szukać hamburgera, skoro mam pod
ręką befsztyk. paul newman. ludzie, którzy nigdy nie mają czasu,
najmniej pracują. ludzie mali popełniają głupstwa. ludzie wielcy
popełniają błędy. ludzie nie są gorsi niż dawniej, tylko
sprawozdawczość na temat jego poczynań jest obecnie
dokładniejsza. john priestley. ludzie niechętnie wyzbywają się wad:
wolą je równoważyć zaletami. ludzie o niezmiennych zasadach są jak
samochody jadące po szynach. roberto rossellini. ludzie potykają się
nie o góry, lecz o kretowiska. ludzie wstydzą się dziś, że ciągle
jeszcze wstydzą się tego, czego wstydzili się dawniej. jacques tati.
ludzie zabijają czas, żeby czas ich nie zabił. ludziom, którzy
cierpią niesprawiedliwie, nie wystarczy sama sprawiedliwość. chcą,
żeby winowajcy też ucierpieli niesprawiedliwie. to odczują jako
sprawiedliwość. ludziom wydaje się, że są lepsi, kiedy jest im
lepiej. ludzkie umiłowanie fantazji bywa dziś zaspokajane zazwyczaj
przez statystyków i buchalterów. george hancock. Łatwiej jest walczyć
o zasady, niż żyć zgodnie z nimi. Łatwiej uciąć cudzą głowę, niż
zmienić w niej chociażby najdrobniejszą myśl. Łatwiej stworzyć boga,
niż uwolnić się od jego kapłanów. Łatwiej zniewagę przełknąć, niż ją
strawić. Łatwo jest bezkrytycznie krytykować. Łatwo nauczyć się
panować, trudno nauczyć się rządzić. Łatwo wytrzymać próbę czasu,
jeżeli nie jest to czas próby. malarz to człowiek, który maluje to,
co sprzedaje. artysta to człowiek, który sprzedaje to, co
maluje. pablo picasso. mało co bywa staranniej zorganizowane niż
tzw. spontaniczny bunt. mały człowiek rośnie, gdy zrozumie swoją
małość. wielki człowiek maleje, gdy zapatrzy się w swoją wielkość.
małych poznać po koturnach. małżeństwo jest szkołą średnią
przyjemności i uniwersytetem rezygnacji. tennessee williams.
małżeństwo to bardzo sprawiedliwe urządzenie: żona musi codziennie
gotować, mąż musi codziennie jeść. alberto sordi. mam nadzwyczaj
prosty smak: zawsze zadowala mnie to, co najlepsze. mam zamiar
przenieść się do szwajcarii. zawsze marzyłem o kraju, w którym góry są
wyższe od podatków. blaise cendrars. marzeniem współczesnego
człowieka jest przenieść się ze wsi do miasta po to, by później móc
przesiedlić się z miasta na wieś. alec guiness. mądrość to jest to,
co zostaje, kiedy zapomniało się już wszystko, czego nas uczono.
mądry zawsze więcej się uczy od głupiego, niż głupiec od mądrego.
menedżerowie mają rozwiązanie dla każdego problemu. urzędnik ma
problem z każdym rozwiązaniem. guenter hartkopf. męczennicy religii
niszczonych nie bywają kanonizowani. mieć odwagę, nie znaczy mieć
rację. mierzy się ponad cel, żeby trafić do celu. miłość
bezinteresowna daje szczęście, a interesowna pieniądze. miłość
bliźniego nie byłaby tak utrudniona, gdyby ten bliźni nie był tak
blisko. norman mailer. miłość od pierwszego wejrzenia należy
traktować z przymrużeniem oka. minister nie powinien żalić się na
gazety. nie powinien ich nawet czytać. powinien je pisać. charles de
gaulle. mistyka sprzyja mistyfikacjom. mity są tym bardziej
nieśmiertelne, im mniej sensowne. młoda generacja ma także dziś
respekt dla starości: dla starego wina, starej whisky i starych
mebli. truman capote. młodzież dzisiejsza nie jest inna niż
dawniej. w czasach, kiedy na świecie było tylko dwóch młodych ludzi -
kain i abel - jeden z nich był przestępcą. lord aberdare. mniejsze
zło jest zwykle trwalsze. mogę wam powiedzieć, jak zarabiać pieniądze
w gazetach: trzeba być ich właścicielem. roy thomson. można sobie
wyobrazić, że rzeka popłynie w górę, ale nie że w poprzek. mów
szybko, czytaj powoli. mówi się, że władza demoralizuje. ale brak
władzy demoralizuje całkowicie. dean rusk. mówić trzeba prosto, a
myśleć w sposób skomplikowany - nie na odwrót. franz josef strauss.
mówienie zawsze szkodzi: przed jedzeniem psuje apetyt, po jedzeniu -
trawienie. sandro pertini. mózg człowieka to unerwiony wszechświat.
mózg elektronowy nie może być namiastką ludzkiego bezmózgowia.
heinrich drimmel. musical to sztuka mówiona dla tych, co nie umieją
śpiewać, a sztuka śpiewana dla tych, co nie umieją mówić. charles
aznavour. musimy się nauczyć tak znienawidzić wszelką złą pracę jak
grzech. muzyka współczesna to pustynia, na której gdzieniegdzie można
znaleźć wyplute pestki daktyli. pablo casals. my bez polityki nie
potrafimy się nawet przeżegnać. myślenie o śmierci przedłuża życie.
myśli są jak kobiety. w tłumie robią mniejsze wrażenie niż pojedynczo.
na cudzą nieczułość jesteśmy szczególnie uczuleni. na nic skrzydła,
kiedy móżdżek ptasi. na niektórych tylko wtedy można liczyć, gdy się
już nie liczą. na oburzenie moralne składa się 2 procent moralności,
48 procent oburzenia i 50 procent zawiści. vittorio de sica. na
obczyźnie tyle rzeczy mi się nie podoba, że czuję się prawie jak w
domu. na ślepym torze historii panuje największy ruch. arnold
toynbee. nadmiar zaufania jest głupotą, nadmiar nieufności
nieszczęściem. nadmiar zalet to duża wada. nagość jest kochanką
braku wyobraźni. najgorętsze miejsca w piekle zarezerwowane są dla
tych, którzy na ziemi wszystkiemu potakiwali. robert kennedy.
najgorszą stroną sławy wielkich ludzi jest fakt, że na ich temat wolno
rozprawiać byle idiocie. najlepiej podstawiają nogi karły. to ich
strefa. najlepsza literatura nie mówi o najlepszych momentach
ludzkości. najlepszą propagandą jest wypiekanie dobrego chleba.
najlepszym barometrem ekonomicznym są żebracy: gdy zarabiają trzy razy
tyle co profesorowie, to znaczy, że gospodarka jest dobra. carlo
franchi. najmniejszy procent męskości posiada stuprocentowy
mężczyzna. najpraktyczniejsze jest serce dzwonu, bije tylko w
uroczystych momentach. najprzykrzejsza z manii prześladowczych -
prześladowanie innych. najsmutniej nie tam, gdzie śmiech zakazany,
lecz tam, gdzie obowiązkowy. najstraszniejszy jest głupiec, który ma
cokolwiek słuszności. najszczęśliwsi są ci, których stworzono w
jednym egzemplarzu. najtrwalszym elementem porozumień
międzynarodowych jest papier. peter ustinov. najwięcej zielonych
świateł jest na drodze do piekła. największe powodzenie mają banały
inaczej powiedziane. największe świnie wymagają zazwyczaj od ludzi,
żeby byli aniołami. największym nieszczęściem porządnych ludzi jest
tchórzostwo. największym złem, na które cierpi świat, to nie siła
złych, lecz słabość dobrych. należy swe szczęście dzielić, by je
pomnożyć. największym wrogiem prawa jest przywilej. naprawdę
niebezpieczny człowiek nigdy nie grozi. naród ma jedynie prawo być
jako państwo. naród to coś więcej niż klub konsumentów. charles de
gaulle. nasza epoka jest parodią wszystkich poprzednich. nasze cnoty
są bękartami naszych grzechów. nasze czasy można sprowadzić do
prostej formuły: podróże kosmiczne plus seks. jean genet. naszym
czasom przypadło odkrycie, że słowo jest rodzajem hałasu. thornton
wilder. naukowcy usiłują przekształcić to co niemożliwe - w
możliwe. politycy często chcą przekształcić to co możliwe - w
niemożliwe. bertrand russell. nawet najpiękniejsze nogi gdzieś się
kończą. nawet święta krowa potrzebuje byka. harold pinter. nawet z
tonącego okrętu wysiada się w pewnej kolejności. negacja bywa bardzo
dogodną formą próżniactwa. nędza przeczy matematyce: gdy się ją
podzieli na więcej ludzi, nie staje się mniejsza. nic dziwnego, że po
oddaniu głosu nie mamy już nic do powiedzenia. nic na świecie nie
zostało tak sprawiedliwie rozdzielone jak rozum: każdy uważa, że
otrzymał dostateczną porcję. jacques tati. nic tak nie męczy jak
cudzy wypoczynek. nic tak nie przeraża człowieka nowoczesnego jak
perspektywa istnienia boga. emanuele severino. nic tak nie zatruwa
powietrza jak rozkładająca się przyjaźń. nie dość jest na świecie
miłości i dobra, żeby wolno było z tego ofiarować coś istotom
urojonym. nie dość zapewnić komuś zbawienie; trzeba mu jeszcze dać
środki do życia. nie jest dobrze, gdy nauczycielami są ludzie
uformowani przez epoki będące przedmiotem nauczania. nie każde
bezprawie można naprawić, lecz każde prawo można zepsuć. nie każde
stworzenie jest dla siebie stworzone. nie każdy, kto stracił wiarę w
raj, zaczyna wierzyć w piekło. nie kupuje się róż tym, które są
tańsze od kwiatów. nie liczmy na potomnych - na nas także liczyli
nasi przodkowie. nie ma kobiet niezrozumiałych, są tylko mężczyźni
niedomyślni. nie ma ludzi niezastąpionych. w razie potrzeby szewcy
pieką ciastka, a głupcy uczą filozofii. nie ma nic piękniejszego jak
przysłuchiwanie się milczeniu głupca. helmut qualtinger. nie ma nic
straszniejszego niż czynna ignorancja. nie można rozmawiać serio z
ludźmi nie mającymi poczucia humoru. nie należy przesadzać z
demokracją. nie chciałbym podróżować statkiem, którego kurs byłby
określany głosowaniem załogi, przy czym kucharz i chłopiec okrętowy
mieliby takie samo prawo głosu jak kapitan i sternik. william
faulkner. nie należy się gniewać na bieg wypadków, nic je to bowiem
nie obchodzi. nie należy wspinać się na szczyt, jeśli się nie wie, co
leży po jego drugiej stronie. richard nixon. nie należy wstydzić się
ubóstwa. istnieje o wiele więcej ludzi, którzy powinni wstydzić się
swojego bogactwa. nie należy zanudzać telewidzów bardziej, niż jest
to absolutnie konieczne. david brinkley. nie odwracaj się tyłem do
przodków. nie powiedziałabym, że biedni stali się biedniejsi, ale że
stali się bardziej świadomi swojej biedy. indira gandhi. nie
rozumiem, po co kobietom tyle pieniędzy. jedzą mało, piją mało, nie
grają, nie palą i nie mają przyjaciółek, które musiałyby utrzymywać.
jacques tati. nie rób marmolady z owoców całego życia. nie
rzeczywistość, ale skala naszych wymagań decyduje o stopniu
zadowolenia. nie stałem się wegetarianinem dla swojego zdrowia, ale
dla zdrowia kur. isaac b. singer. nie stawiaj sprawy na ostrzu noża,
bo możesz ją zarżnąć. nie szanuje się kodeksów niemożliwych do
przestrzegania. nie tylko kobiety przekonują się, że z naszej
rycerskości został już prawie sam pancerz. nie w każdej muszli
słychać morze. nie wie się nic o życiu, póki się nie zaakceptuje
śmierci. nie władza korumpuje. korumpuje lęk przed utratą władzy.
nie wystarczy urodzić się człowiekiem, trzeba jeszcze nim być. nie
zajedzie daleko, kto zamiast koni zmienia woźnicę. nie znam pisarza,
który po otrzymaniu nagrody nobla napisałby coś, co warte jest
czytania. robert graves. niedobrze, gdy brudną sprawę ujawnia czysty
przypadek. niedziwienie się niczemu to oznaka głupoty, a nie
mądrości. niejedna maska tak się zużyła, że widać przez nią twarz.
niejednego fatalny stan obuwia uchronił przed podjęciem zdecydowanych
kroków. niektórzy chwalą się, że mówią to, co myślą. nie rozumieją,
że nie umieją myśleć. noel coward. niektórzy ludzie tak bardzo boją
się śmierci, że nigdy nie zaczynają naprawdę żyć. niektórzy
najbardziej pomagają, gdy nie przeszkadzają. niektórzy odnajdują
miejsce na ziemi dopiero po swoim pogrzebie. niektórzy politycy są
jak małe dzieci: wierzą, że dostaną wszystko, jeśli tylko będą głośno
krzyczeć. lady astor. niektórzy wpadają na pomysł z takim impetem, że
rozbijają go w puch. nierzadko czysty zysk pochodzi z brudnej roboty.
nieskończoność można zmierzyć jedynie ludzką głupotą. nieśmiertelne
są tylko rzeczy martwe. nietrudno o fantazję, gdy się ma pieniądze,
trudniej o pieniądze, gdy się ma fantazję. nieudana komedia też może
być niezłą zabawą. nieudana operacja to połowa udanej sekcji.
niewiele byłoby zła na świecie, gdyby nie można go było popełniać w
imię dobra. niewielu jest władców, którzy zaniedbując cnotliwych i
lekceważąc uczonych, zdołaliby zachować władzę. niewielu z nas znieść
może dobrobyt. innych ludzi, oczywiście. niewykluczone, że pan bóg
już niedługo będzie mógł liczyć wyłącznie na ateistów. niezależnie od
tego, czy życie jest komedią, czy tragedią, wszyscy i tak dobijają się
o role tytułowe. nigdy nie będzie szczęśliwy, kto dręczy się tym, że
ktoś inny jest bardziej szczęśliwy. nigdy nie opieram się pokusie,
ponieważ przekonałem się, że rzeczy, które mi szkodzą, nie kuszą mnie.
nikczemne środki upodlają nawet najszlachetniejszy cel. nikt nie może
dać więcej od tego, co wszystko stracił. nikt nie żąda od
konstytucji, żeby była pisana wierszem. ale żądają od wierszy, aby
były pisane konstytucyjnie. niszczą dobre drzewa, żeby wydawać złe
gazety. james watt. nowe bogactwa i stare meble nieodparcie się
przyciągają. edouard thielin. nowego kłamstwa słucha się chętniej
aniżeli starej prawdy. o kierunku sztuki można powiedzieć, że się
wybił, dopiero wtedy, gdy stosują go dekoratorzy wystaw. pablo
picasso. o niektórych mówią, że myślą, a oni się tylko namyślają. o
obecnych się nie mówi. obce wyrazy mogą służyć półinteligentom jako
pancerz ochronny. carl de vries. obłuda i spryt to dwa najważniejsze
składniki inteligencji głupców. obojętność jest najłagodniejszą formą
nietolerancji. obok nonsensu grzechu istnieje paradoks łaski.
obowiązkowa przyjemność jest nieprzyjemnym obowiązkiem. od podatków
ucieka za granicę co najmniej tylu ludzi, ilu ucieka od
dyktatorów. james newman. od rangi meczu nie zależy ranga kibica.
odkąd egzystencjaliści odkryli, że człowiek umiera, już trudno nas
czymkolwiek zaskoczyć. odpowiedzialni jesteśmy nie tylko za to, co
robimy, lecz i za to, czego nie robimy. ogromnie lubię kobiety,
zwłaszcza kiedy są ładne i uległe. ojcowie zdolnych dzieci są
gorącymi zwolennikami teorii dziedziczenia. carlo manzoni. "ojcze
nasz" składa się z 56 słów, deklaracja niepodległości - z 300, a
ostatnio ogłoszone rozporządzenie rządu w sprawie cen jarzyn - z
26.911 słów. bill widnall. opinia publiczna bywa ostatnią ucieczką
polityków, którzy nie mają opinii własnej. m. b. carter. opinia
publiczna to zdanie ludzi, których normalnie nikt o zdanie nie pyta.
oportunista to człowiek, który nauczył się posiadać zdanie innych.
jean cau. opracowanie budżetu państwa to sztuka równomiernego
rozłożenia rozczarowań. maurice stan. optymista ogłasza, że żyjemy w
najlepszym ze wszystkich możliwych światów, a pesymista obawia się, że
to może być prawda. ordery ułatwiają odróżnianie polityków od
kelnerów. erich mende. organizowanie chaosu kończy się chaosem
organizacji. oto cecha naszych czasów: dużo maszyn, mało manier. john
patrick. pamiętniki są bombą atomową rencistów. paul reynaud.
parodia to wyraz intelektualnej bezradności. partie polityczne nie
stawiają dziś sobie pytania, czy ich program jest rozsądny, lecz czy
jest atrakcyjny. carlo schmid. pesymista: optymista z praktyką
życiową. pewnego karła wydalono z kolonii nudystów za to, że stale
wtykał swój nos w cudzy interes. pieniądze, które mamy, są narzędziem
wolności. pieniądze, za którymi się uganiamy - narzędziem niewoli.
pierwszym objawem starzenia się jest miłość do życia. pies jest
przyjacielem człowieka, ale jego pchły nie. pies wyje do księżyca,
człowiek do mikrofonu. piwo jest napojem chłodzącym zapał do pracy.
plotka jest jak fałszywe pieniądze: porządni ludzie ich nie produkują,
ale bezmyślnie przekazują dalej. claire booth luce. płonący nie rzuca
cienia. po niektórych salwach śmiechu pozostają ranni. pochodzenie
od małpy jest prywatną sprawą każdego z nas. podłoga, choćby nie wiem
jak deptana - zawsze jest sobą. podobno przedsiębiorcy pogrzebowi
należą do najbardziej oddanych miłośników sztuki lekarskiej. podobno
seks jest to maksimum radości bez jednego uśmiechu. podróż kosmiczna
jest triumfem rozumu i klęską rozsądku. max born. podróże kształcą
wykształconych. podstawowa reguła telewizji: program, który chociaż
częściowo można zrozumieć z zasłoniętymi oczyma lub zakrytymi uszami -
jest zły. eugen kogon. poeta powinien być czytany, a nie
oglądany. cecil day-lewis. poezja to przemiana krwi w
atrament. thomas s. eliot. pogląd, że mężczyzna nie może stale kochać
tej samej kobiety, jest tak samo fałszywy jak pogląd, że skrzypek dla
odegrania tego samego utworu musi mieć kilka instrumentów. aleksander
spoerl. pokój jest niepodzielny. wojna również. harold wilson.
politycy, którzy w opozycji zachowywali się jak odrzutowce, stają się
w rządzie spokojni jak szybowce. ignazio silone. politycy mają
skłonność do myślenia o następnych wyborach, a nie o następnym
pokoleniu. ronald reagan. politycy wydostają się na szczyty dlatego,
że większość z nich nie ma zdolności, dla których chciano by ich
zatrzymać trochę niżej. peter ustinov. polityczni mówcy są jak
automaty: górą wrzuca się pół myśli, a dołem wychodzi całe
zdanie. alberto moravia. polityk jest jak pies, który drapie się tam,
gdzie go wcale nie swędzi. ngame buka. polityka to scena, z której
czasami lepiej słychać suflerów niż aktorów. ignazio silone. polityka
zagraniczna to turystyka na koszt państwa. pierre acon. politykowi
nigdy nie wolno mówić "nigdy". lyndon b. johnson. polska wódka jest
najlepsza, lecz polski pijak najgorszy. pomyślałem sobie kiedyś, że
najlepsza dla mnie byłaby japońska żona, chiński kucharz, angielski
dom i amerykański dochód. i jeszcze pomyślałem, że najgorszy byłby
japoński dom, angielski kucharz, amerykańska żona i chiński
dochód. herbert achtebusch. popularność jest jak księżyc. jeśli się
nie powiększa, to się zmniejsza. porządek trzeba robić, nieporządek
robi się sam. potencja nie czyni potentata. potęga rzeki w jej
dopływach. powiedz mi, jakie książki masz w domu, a powiem ci, kim
jesteś. pozostawiamy wychowanie swych dzieci szkołom, ulicy i sądom
dla nieletnich. praca oddala od nas trzy wielkie niedole: nudę,
występek i ubóstwo. prasa musi mieć swobodę mówienia wszystkiego, by
niektórzy ludzie nie mieli swobody robienia wszystkiego. louis
terrenoire. prasa to sumienie z papieru. malcolm muggeridge. prawda
jest jak kobieta: im młodsza, tym głupsza; im starsza, tym pewniejsza.
prawda leży pośrodku - może dlatego wszystkim zawadza. prawda musi
być uszminkowana, inaczej nikt w nią nie uwierzy. edgar faure.
prawdziwa władza stara się o to, by nie wpadać w oczy. harold
nicholson. prawdziwy poeta musi być stary w momencie, kiedy pisze
swój pierwszy wiersz. prawdziwy problem życiowy w dzisiejszych
czasach: mieć dość czasu na myślenie. edward heath. prezenty dostają
tylko ci, którzy się mogą zrewanżować. problemy polityczne są jak ser
camembert: gdy odkłada się je na dłużej, to zaczynają cuchnąć i
rozłażą się. edgar faure. produkcja zbyt wielu użytecznych rzeczy
prowadzi do wytworzenia zbyt wielu bezużytecznych ludzi. prognozy
mają dziś krótki żywot; tak samo politycy. helmut schmidt. propaganda
polityczna to sztuka czynienia innych nielubianymi. henri tissot.
prowokacyjny jest każdy pisarz, który pokazuje rzeczywistość taką,
jaka jest naprawdę. siegfried unseld. przemawianie jest jak stosunek
miłosny: każdy dureń może zacząć, ale doprowadzenie do końca wymaga
pewnej zręczności. lord mancroft. przesądy są rozumem głupców. przez
dziury w butach czuje się grunt pod nogami. przeciętny amerykanin nie
potrzebuje ani zegara, ani kalendarza. w czasie orientuje się według
seriali telewizyjnych. jerry lewis. przeciwnicy ludożerstwa pożarli
się nawzajem. przegrać to nie znaczy nie mieć racji. lord hailsham.
przepisy o tyle nas obchodzą, o ile my obchodzimy przepisy.
przestępstwo przeciwko wszystkim nie zagraża nikomu. przez telewizję
świat stał się wsią, a spora część programów przypomina wsiowe
plotki. marshall mcluhan. przy białym winie myśli się o głupstwach;
przy czerwonym winie mówi się głupstwa; przy szampanie robi się
głupstwa. henri vidal. przy okrągłym stole zawsze siada za dużo
ludzi. przyjaciół poznajemy w biedzie. ale tylko biednych przyjaciół.
przyjęcie koncepcji jednostronnego rozbrojenia byłoby czymś w rodzaju
zachowania się dziewicy w burdelu. david penhaligan. przypadkowy
bohater nigdy nie wspomina o przypadku. przyrzekamy dużo, aby się
uchylić od dania czegokolwiek. przyszłość literatury jest w
aforyzmie. nie można go sfilmować. przyszłość ludzi staje się jasna:
będą lokajami robotów. jules romains. przyszłość, zanim wkracza,
zawsze przedtem puka. fran?ois mauriac. pustą głową łatwiej jest
potakiwać. radykalne hasła łagodzą radykalne nastroje. reformatorzy
są wyrzutem społeczeństwa, w którym żyją. alberto moravia.
reinkarnacja to ostatnia szansa dla osłów. reklama to próba
oddzielenia człowieka od jego pieniędzy. john priestley. rewolucja -
przewrót, po którym chłopi nie chcą płacić podatków komu innemu.
romantycy nie wymyślili nieszczęśliwej miłości. rozporządzenia
wykonawcze to wyjaśnienia do wyjaśnień, które wyjaśniają wyjaśnienie.
rozważ, jak trudno jest zmienić siebie, a zrozumiesz, jak znikome masz
szansę zmienić innych. róg obfitości od czasu do czasu zatyka jakaś
szmata. również głupiec miewa czasami rozsądną myśl, tylko tego nie
zauważa. danny kaye. różnica między polakiem i francuzem polega na
tym, że jeden lubi kobietę rozebraną, a drugi nagą. róże więdną, ale
nie kolce. rzadko kiedy czasy są surowsze niż ludzie. norman mailer.
rządy nie uczą się niczego. tylko ludzie się uczą. milton friedmann.
rządzić to znaczy móc na wszystko powiedzieć: nie. charles de gaulle.
rzecznik rządu to człowiek, który kicha, gdy rząd jest zaziębiony.
henri tissot. rzeczywistość dzisiejsza jest bystrym strumieniem, w
którym roi się od ludzi nie umiejących pływać. tennessee williams.
rzeczywisty ból wystarcza, aby nas wyleczyć z cierpień urojonych.
satyryk: facet rzucający się na czołgi nonsensu z butelką atramentu.
samochód służbowy jest czymś, co każdy uważa za rzecz zbędną dopóty,
dopóki sam w nim nie siedzi. richard nixon. są ideologie, które
zniechęcają do pracy. są hotele, w których nie ma pcheł tylko
dlatego, że pluskwy by im żyć nie dały. są ludzie, którzy mówią, że
najnudniejszym dniem tygodnia jest niedziela - tak przywykli do swego
codziennego kieratu. są ludzie, którzy tak bardzo wychwalają swój
kraj, jak gdyby chcieli go sprzedać. są rzeczy, które trzeba
zobaczyć, by wiedzieć, że ich nie warto oglądać. są wartości, dla
których warto życie poświęcić. cudze. są wzloty, po których nie można
się podnieść. sąd: grupa ludzi orzekająca, która strona miała
lepszego adwokata. sceptycyzm to elegancja strachu. science fiction
istniała zawsze: mam na myśli prognozę pogody. peter ustinov. seks
solą życia. tylko kto widział objadać się solą. sęki są siłą drzewa.
silny rząd rządzi krajem, silna opozycja rządzi rządem. alberto
moravia. siła kobiet leży w tym, że są w stanie uznać złudzenia za
rzeczywistość. federico fellini. siła przekonań nie dowodzi ich
słuszności. skracać książki to przedłużać czytelnikom życie. slogan
- środek na wzmocnienie płuc, szkodliwy dla mózgu. słabym pozostaje
tylko jedna broń: błędy silnych. georges bidault. sława za życia i
sława po śmierci to czasem za dużo. trzeba umieć poprzestać na jednej.
sławnym jest się wtedy, gdy jest się znanym ludziom, których - dzięki
bogu - nie zna się osobiście. thornton wilder. sojusz to małżeństwo,
w którym zazdrość jest większa od miłości. społeczeństwo składa się z
dwóch wielkich klas: jedni mają więcej posiłków niż apetytu, drudzy
więcej apetytu niż posiłków. społeczeństwo syte, żyjące w dobrobycie,
nie zadowala się kupowaniem książek; chce także kupować poetów. leslie
fidler. spory nie trwałyby tak długo, gdyby brak słuszności był tylko
po jednej stronie. spotkania na szczycie nie są widokiem dla
mieszkańców nizin. john gunther. spódnica maksi jest to próba
ponownego uczynienia tajemnicy z czegoś, co przez wiele lat było
szeroko reklamowane. yves saint-laurent. stały felieton w gazecie
jest jak regularny stolec na rozkaz. malcolm muggeridge. stare
przesądy budzą śmiech, nowe - grozę. stary kawaler musi być stary,
pan młody nie musi być młody. starzejący się mężczyzna całą noc
zabiera się do tego, co niegdyś robił przez całą noc. starzy ludzie
są niezwykle niebezpieczni. przyszłość jest im obojętna.
statystycznie udowodniono, że na każdą nieszczęśliwą starą pannę
przypada przynajmniej jeden szczęśliwy mężczyzna. stosy nie
rozświetlają ciemności. stosy - światła pozycyjne epoki.
streszczajmy się. Świat jest przeludniony słowami. strip-tease jest
to lekcja anatomii przy akompaniamencie muzyki. frank sinatra. strój
kobiecy ma znaczenie tylko o tyle, o ile zachęca mężczyznę, by go z
niej zdjął. fran?oise sagan. sufler: ten, który ocala od zapomnienia.
suma zer daje groźną liczbę. sumienie nie przeszkadza nam w
popełnianiu grzechów, ale przeszkadza cieszyć się z ich
popełnienia. salvador de madariaga. swobody obywatelskie są jak
kapiszony: czuje się je dopiero wtedy, gdy się na nie nadepnie. paul
reynaud. swoje trzy grosze każdy uważa za najlepszą monetę. syci
niewolnicy są największymi wrogami wolności. symfonii nie wygrywa się
na wierzbowych fujarkach. szczęście mniej zależy od pracy niż
nieszczęście od lenistwa. szczyt głupoty zdobywa się bez wysiłku.
szukając poparcia, łatwo zostać popychadłem. Śmierć jest lekka. tylko
chwila przed zgonem jest straszna. Śnił mi się freud. co to znaczy?
Świat jest mały tylko dla młodych. Świat nie jest dla ludzi
normalnych. jest dla znormalizowanych. Świat pełen jest wilków, które
uskarżają się na rogi owiec. alberto moravia. tabu są tak związane z
seksem jak jajka z ciastem. hans giese. tajemną nadzieją robotów było
to, że staną się ludźmi, a to ludzie stają się robotami. dom helder
camara. tak jak czymś naturalnym jest wierzyć w wiele rzeczy bez
dowodów, tak też naturalnym jest wątpić w wiele innych wbrew dowodom.
taktyk - człowiek, który cofając się potrafi przekonująco krzyknąć
hurra!!! tam, gdzie wszyscy myślą to samo, w ogóle niewiele się
myśli. heiner geissler. tchórze zwiększają kryteria odwagi. ten, kto
ma sojuszników, nie jest całkiem niezależny. harold wilson.
teraźniejszość to stan między dawnymi dobrymi czasami i piękniejszą
przyszłością. to dziwne, ale wyborca nigdy nie czuje się
odpowiedzialny za zawód, jaki sprawia rząd przez niego
wybrany. alberto moravia. to nie bohaterowie, lecz żebracy obnażają
swoje rany. to wielka sztuka pisać tak jak trzeba, nie wiedząc o tym.
tolerancja jest to gotowość przyznania przedstawicielowi innego
światopoglądu tej samej dozy inteligencji i dobrej woli, co
sobie. karl rahner. tonącego nie wypada pytać o kartę pływacką.
tragedia: miejsce, w którym tchórze umierają, a bohaterowie giną.
trudniej czasem dotrzymać słowa niż kroku. trudniej głupiemu udawać
mądrego niż mądremu głupiego. trudno pogodzić ogień i wodę - można
jednak stworzyć z nich parę. trudno, słup telegraficzny nie pojmie
idei telegrafu. trudno ulżyć obciążonym dziedzicznie. trzeba nauczyć
się rozróżniania między moralnością a moralizatorstwem. henry
kissinger. turystyka: drapanie się tam, gdzie nie swędzi. tylko w
miłości kompletne zero może być dla kogoś wszystkim. tylko dziecko
kochamy za to, że jest, człowieka dorosłego za to, czym jest. tylko
głupcy szukają krzyżówek w gazetach. tylko głupcy szukają metafor w
poezji. tylko niewielu ludzi, którzy cierpią na kaszel, idzie do
lekarza. większość idzie do teatru. alec guiness. tylko poważny
stosunek do cierpienia upoważnia człowieka do żartu. u podstaw
sukcesu leży rezygnacja. u starszych mężczyzn na widok pięknej
dziewczyny budzą się wspomnienia, ale nie nadzieje. ukochanie ideałów
rozwija się najbardziej tam, gdzie nie są one jeszcze ucieleśnione.
umowa dżentelmeńska to wzajemne zobowiązanie, które łamie się w
nadziei, że druga strona go dotrzyma. harold pinter. uniwersytet
rozwija wszystkie zdolności, między innymi głupotę. upadająca klasa,
jak starzec, traci zdolność rozróżniania, co ważne, a co błahe.
uprawianie nonsensu niweczy zdolność jego rozumienia. urazy mierzy
się nie intencją kaleczącego, lecz wrażliwością kaleczonego.
ustępstwa kończą się tam, gdzie zaczynają się zasady. harold
macmilian. utopia ma głowę wysoko, ale stopę nisko. uzasadnieniem
życia dla kundla jest cudza łydka. uznaję istnienie materii, lecz nie
wiem, czy materia jest materialna. w bagnie zawsze zgubi cię
zbyteczna szamotanina. w chwili, w której umiera w nas dziecko,
zaczyna się starość. w ciepłym klimacie najłatwiej wyrastają zimni
dranie. w czasie najdłuższego nawet pokoju nie wygłasza się tylu
bredni i fałszów, co podczas najkrótszej wojny. w demokracji mówisz
to, co ci się podoba i płacisz tyle, ile od ciebie żądają. kenneth
thompson. w demokracji wolno głupcom głosować; w dyktaturze wolno
głupcom rządzić. bertrand russell. w dzisiejszych czasach poranna
utopia staje się rzeczywistością popołudnia. truman capote. w filmie
sztuka i kasa muszą się zgadzać; jeśli konieczne są ustępstwa, to na
rzecz kasy. lucchino visconti. w grupie nawet bać się raźniej. w
koalicji dzieje się tak jak w przepełnionym autokarze: samo wsiadanie
jest już dość uciążliwe, ale wysiadanie jest prawie niemożliwe. mario
scelba. w kwiaciarni perfumy nie pachną. w literaturze coś się
jednak zmienia. ludzie, którzy dziś piszą bestsellery, przed
dwudziestu laty siedzieliby w więzieniu. ben hecht. w miłości jak w
rybołówstwie: jedną siecią wszystkich gatunków ryb łowić nie można. w
mowie pewnych ludzi słychać błędy ortograficzne. w polityce jest
czasem jak w gramatyce: błąd, który popełniają wszyscy, zostaje w
końcu uznany za zasadę. andr? malraux. w polityce nic nie dzieje się
bez przyczyny, ale często - bez skutku. john gunther. w polityce
zagranicznej wieczność trwa najwyżej dwa lata. edgar faure. w ramach
pomocy krajom słabo rozwiniętym pieniądze biednych ludzi z bogatych
krajów trafiają do kieszeni bogatych ludzi w biednych krajach. alfred
mozer. w sprawie gehenny zwierząt nie wystarczy bić na alarm, trzeba
bić po gębie. w sztuce trzeba zawsze celować trochę wyżej niż się
trafia. giacomo manzi. w życiu politycznym roi się od strażaków,
którzy odwracają wzrok, gdy tylko ujrzą gdzieś pożar. giovanni
guareschi. walkę stworzyła przyroda, nienawiść wynalazł człowiek.
wartości są abstrakcyjne, ceny są konkretne. wartość nagród
literackich zależy od ludzi, którzy je otrzymują. wolfgang kraus. we
wszystkich dziedzinach życia wymagana jest obecnie fachowa wiedza.
jedyni dziś amatorzy to politycy. harold macmillan. wiara przenosi
góry. na plecach wiernych. wiara religijna jest rzeczą, którą należy
samemu zdobyć, a nie odziedziczyć. wiedza to władza. ale niewiedza,
niestety, nie oznacza jeszcze braku władzy. niels bohr. wielkie
drzewa dają więcej cienia niż owocu. wielkie myśli rodzą się w sercu.
wielkie to nieszczęście, że w naszych czasach nie ma już głupca, który
by się trochę nie poduczył. wielkimi tytułami można zdobywać
czytelników, ale utrzymywać ich trzeba informacjami. lord northcliffe.
wielu byłoby chętnych, gdyby droga do nieba nie prowadziła przez
cmentarz. wielu powstało z gliny, z której trudno coś ulepić. wielu
przyłącza się dopiero wtedy, gdy już nie widać czoła pochodu. więcej
jest tych, którzy chodzą do kościoła, niż tych, którzy chcą do niego
chodzić. więcej wśród ludzi krwiopijców niż krwiodawców. większość
ludzi jest zbyt tchórzliwa, by czynić coś złego i zbyt słaba, by
czynić coś dobrego. większość ludzi nie posiada kwalifikacji do
życia. większość ludzi używa głowy nie do myślenia, lecz do
potakiwania. evelyn waugh. większość swoich kazań papież przekazuje
dziś większej liczbie ludzi niż chrystus w ciągu całego swojego
życia. billy graham. william shakespeare pisał dla mas. gdyby żył
dzisiaj, robiłby seriale telewizyjne. rupert murdoch. władza to nie
parasol, który stawia się w kącie, gdy deszcz przestał padać. antonio
salazar. własny styl to przedzieranie się przez gąszcz własnej
banalności. woda drąży kamień nie siłą, lecz częstym padaniem. wojna
domowa: w imię narodu wybijemy samych siebie. wojna jest najgorszym
sposobem gromadzenia wiedzy o obcej kulturze. wolność nie znaczy, że
można poruszać się po niewłaściwej stronie ulicy.indira gandhi.
wolność sztuki jest dziś zagrożona przez obojętność publiczności.
edward albee. wódka pije ludzi do dna. wprost nie do wiary, ile
rozumu zużywa się w świecie dla udowadniania głupstw. współczesna
młodzież walczy przeciwko wczorajszej frazeologii, w tym celu
wynajduje dzisiejsze slogany. arthur miller. wszyscy jesteśmy
ulepieni z tej samej gliny. niektórzy jednak zostali lepiej wypaleni.
wszyscy leżymy w rynsztoku. ale niektórzy z nas sięgają po gwiazdy.
wszyscy ludzie rodzą się równi i całe życie walczą przeciwko temu.
wszyscy rzecznicy rządowi mają kłopoty. nie można przecież wziąć kulki
końskiego łajna, opakować jej w staniol i sprzedawać jako
delikates. friedrich nowottny. wszystko, co najważniejsze, staje się
tylko raz w życiu. wszystko to, co czytelnik wie lepiej niż telewizja
- zawdzięcza gazetom. jan nouwen. wychowywać to znaczy uczynić
niewrażliwym na telewizję. marshall mcluhan. wydaje się, że nie udała
się naturze próba ukształtowania na ziemi stworzenia myślącego. max
born. wygląda na to, że moralność stała się sprawą mody: narkotyki i
de sade jednego roku, kakao i dziewictwo - w roku
następnym. w. h. auden. wyjątki rozsławiają regułę. wykształcenie
wcale nie zabija kobiecości: doktorki są takie głupie jak inne
kobiety. wyłączenie telewizora da się porównać jedynie z uczuciem
błogości przy gaszeniu lampki nocnej. norman mailer. wymagam od
miasta, w którym mam mieszkać: asfaltu, kanalizacji, klucza od bramy,
ciepłej wody. dowcipny i kulturalny jestem sam. wyobrażać sobie zbyt
wiele to ubóstwo wyobraźni. wyrachowanie nie wymaga zdolności do
matematyki. wyrok śmierci podpisany przez analfabetę liczy się
podwójnie. wyspiarze mórz południowych nie mówią zbyt dobrze po
angielsku, ale zasób ich słów wystarczy do podziału filmów
amerykańskich na dwa gatunki: pif-paf i cmok-cmok. marlon brando.
wystarczy dać komuś nieco więcej swobody, a zaraz zacznie krępować
innych. z dowcipów o wariatach można by stworzyć wizerunek niejednego
normalnego człowieka. z historią to jak z pasztetem mięsnym: nie
należy się przyglądać, jak się go przyrządza. aldous huxley. z
lenistwa rodzą się dzieła, na jakie nigdy nie zdobyłby się normalnie
pracowity człowiek. z miłości do ojczyzny wypisują rzeczy, z powodu
których obcy wyśmiewają nasz kraj. z powodu niesprzyjającej pogody
niemiecka rewolucja dokonała się w muzyce. z władzą nie można
flirtować, trzeba ją poślubić. andr? malraux. za odwagę trzeba
płacić. strach jest za darmo. za złudzenia płaci się rzeczywistością.
za wiele rozrywek i za wiele pracy w jednakowy sposób wyczerpują i
wysuszają nasz umysł. zacząłbym wierzyć w boga, ale odstrasza mnie
ogromna ilość pośredników. zamach na dyktatora mody potępią wszystkie
żurnale. zawsze byłem zdania, że seks jest o wiele zdrowszy niż
przemoc. otto preminger. zawsze kiedy jedni odzyskują wolność, inni
ją tracą. zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że zbytnia troska o los
mniejszości oderwie nas od myślenia o potrzebach większości. william
hardcastle. zawsze lubimy tych, którzy nas podziwiają, lecz nie
zawsze lubimy tych, których my podziwiamy. zawsze można zaczynać od
nowa; nic dziwnego, że tylu ludzi drepce w kółko. zawsze wymyślamy
sobie nasze dzieci. zbyt stary jestem, by tylko się bawić, zbyt młody
jeszcze, by nie pragnąć niczego. zdrowy rozsądek może zastąpić prawie
każdy stopień wykształcenia, lecz żadne wykształcenie nie zastąpi
zdrowego rozsądku. zdrowy rozsądek uratuje cię od nikczemności, ale
nie uratuje cię od rozpaczy. ze strachu, jaki przeżywa ludzkość można
całkiem przyjemnie żyć; trzeba tylko o nim pisać. jean giono. ze
swoją nienawiścią trzeba się czasem przespać. zgasł na świeczniku.
złoty cielec jest tylko pewną odmianą bydła. znawca flirtuje na plaży
z najbledszą dziewczyną, gdyż ona ma przed sobą najwięcej
urlopu. marcello mastroianni. zwięzłość to siostra talentu. Źle, gdy
woźnica nie może zapamiętać, że lejce są ważniejsze od bata. Źle jest
mieć z katem na pieńku. Źródłem materializmu jest nędza; syci
pozostają idealistami. Żaden mężczyzna nie jest zainteresowany
kobietą taką, jaką ona jest, ale taką, jaką ją sobie wyobraża. Żadna
praca nie hańbi, każda męczy. Żadna prasa nie hańbi. Żadna waluta
nie jest już pewna. może z wyjątkiem srebrników. Żeby śmierć można
było na raty odespać. Żonaci wzdychają zawsze głębiej niż
kawalerowie. Żony wtedy są najlepszymi słuchaczami, gdy ich mąż mówi
do innej kobiety. henri torr?. Życie jest zbyt ciężkie, żeby
przykładać do niego wagę. Życie to dochodzenie różnymi drogami do
niczego. Życie w cieniu podejrzeń też ma swoje blaski. Żyć długo
chcą wszyscy, ale starym nikt nie chce być. Żyć to być stronniczym.
Żyj tak, aby znajomym twoim zrobiło się nudno, gdy umrzesz. Żyjemy w
epoce fachowców, którzy nie interesują się swoim fachem. Żyjemy w
świecie pozorów, pozorujemy więc, że żyjemy. Żyjemy w zwariowanych
czasach. lot w kosmos odbywa się coraz szybciej, jazda do biura coraz
wolniej.